Pagpaniid sa Kalibotan
KAPELIGROHAN SA PINAKYAW NGA KAGUTMANAN
“Sa Etiopia abot ug 4.5 milyong mga tawo, kapin sa upat ka beses sa gidaghanong napatay sa dakong kagutmanan sa 1984-85, tingali gutomon karong tuiga kon dili itagana ang hinabang nga pagkaon—ug sa madali,” nag-ingon ang magasing Time. “Sa Sudan, diin abot sa un-kuwarto sa milyong tawo ang namatay sa kagutmanan sa 1987-88, ang labing gamayng banabana nagapaila nga 3 milyon ang makaagom sa samang dulnganan sa tungatunga niining dekadaha.” Karong panahona ang kapeligrohan sa pinakyaw nga kagutmanan dili lamang ikapasangil sa hulaw, mga pagkadaot sa tanom, o ubang “mga pagbuot sa kinaiyahan.” Ang hinabang nga mga pagkaon gisaad sa mas datong kanasoran, ug ang mga sistema sa pag-apod-apod nagahulat sa paghatod kanila. Apan ang politikanhong mga polisa ug mga gubat diha sa apektadong kanasoran nagababag, kay ang mga lider “mas determinado sa pagdaog sa ilang mga gubat inay sa pagpakaon sa mga tawo nga alang kanila sila nagpakig-away kono,” matud sa Time. Ang kagutmanan ug sakit magamit ingong mga hinagiban sa pagpukgo sa rebelyon.
“DILI MAKAINDIG”
“Uban sa kasubsob nga giisip sa daghan nga makapakurat, ang mga pastor sa Southern Baptist sa tibuok [Tinipong Bansa] ginapalagpot gikan sa ilang mga pulpito,” nag-ingon ang The New York Times. Kapin sa 2,100 ka ministro sa Southern Baptist ang gipalagpot latas sa bag-o pang 18-bulan nga yugto. Nganong may 31-porsientong pag-uswag kon itandi sa susamang yugto sa 1985? “Ang ebanghelista sa telebisyon nahimong mao ang modelong pastor,” matud sa klerigong si Bruce Grubbs, kinsa mismo nagabansay sa mga ministro sa Southern Baptist. “Ang lokal nga pastor ginatandi sa magwawali sa telebisyon ug, siyempre, siya mosangpot nga dili sama ka maayog dagway; walay bisan unsa ang maayog dagway, bisan ang simbahan, ang mga kantor. Dili ka makaindig sa Hollywood.” Ang mga Southern Baptist mao ang kinadak-ang Protestanteng denominasyon sa Tinipong Bansa, nga may 14.8 milyong membro ug 37,800 ka simbahan.
BAG-ONG MGA KAPLAG BAHIN SA EHERSISYO
Bisan ang regular, kasarangang ehersisyo makapakunhod ug dako sa purohan sa usa ka tawo nga mamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing, kanser, ug sa ubang hinungdan, ang usa ka bag-ong walo-ka-tuig nga pagtuon nagapakita. Kapin sa 13,000 ka lalaki ug babaye ang gisusi sa labing mabug-osong pagtuon nga nagasukod sa pagkamaayo sa lawas nga sukad nahimo, sa pagtino kon unsay relasyon sa lawasnong pagkamaayo sa mga proporsiyon sa nangamatay. Ug inay kay dawaton lamang ang pulong niadtong nagtuon bahin sa ilang lawasnong kalihokan, ang mga lebel sa pagkamaayo sa lawas sa mga gitun-an kanunayng gisukod. Ang mga resulta nagpadayag nga ang kinadak-ang kaayohan misangpot sa pagpahawa lang sa kategoriyang sedentaryo, inay sa paghimo sa hagong ehersisyo. “Dili kinahanglang mahimo kang maglulumba sa taas nga distansiya,” matud ni Dr. Carl Caspersen sa U.S. Centers for Disease Control sa Atlanta, Georgia. “Sa pagkamatuod, makabaton kag mas dakong kaayohan gikan sa pagkahimong mas aktibo lamag diyutay. Pananglitan, ang pagbalhin gikan sa kanunayng lingkod ngadto sa kusog nga lakaw sulod sa tunga sa oras sa ubay-ubayng adlaw sa semana makapaus-os ug dako sa riyesgo.”
LABIHAN KA DAGKONG MGA SIYUDAD
“Sa tibuok nga kalibotan, minilyong tawo sa usa ka tuig ang mobalhin ngadto sa mga siyudad sa Amerika del Sur, Aprika, ug Asia,” matud sa Alemang magasin sa balita nga Der Spiegel. “Ang mga tawo sa Ikatulong Kalibotan nagalalin padulong sa ilang panan-awon sa yutang saad.” Hinuon, diyutay ra ang makakaplag niana. Kay walay trabaho, daghan ang mapugos sa pagpuyo sa timanang mga dapit ug magpalimos na lang ug mosuroy sa pagpaninda aron mabuhi. Katunga sa mga molupyo sa Nairobi ug Manila giingong nagapuyo sa timawang mga dapit. Sa Calcutta kini 70 porsiento. Kadaghanan, bisan ang mga may trabaho dili makaabot sa balay tungod sa sobra ka taas nga implasyon. Daghang opisyales ug mga sundalo, pananglitan, nagapuyo sa mga payag sa Djakarta, Indonesia. Gibanabana nga sa pagkatuig 2000, 17 sa 20 kinadagkoang mga siyudad sa kalibotan anaa unya sa nagakaugmad nga mga dapit sa yuta, nga ang São Paulo ug Mexico City manguna sa listahan nga may mga populasyon nga mga 25 milyon ang matag usa. Ug duyog sa dagkong mga siyudad moabot ang dagkong mga suliran nga mao ang krimen, kahiwian, polusyon sa tubig ug hangin, ug kakulang sa sanitasyon.
PANAGSUMPAKI
“Tulo ka tuig kanhi, sa dihang si Papa Juan Paulo II mibisita sa Colombia, siya dayag natandog sa kainit ug relihiyosong kasibot nga misugat kaniya sa Medellín, nga misaad siya nga kon ugaling balhinon niya ang Batikano, kana iyang balhinon nganha nianang siyudara,” matud sa Times sa London. Apan ang Medellín mao usab ang dapit sa usa ka kartel sa droga nga giingong nagagahom sa mga 80 porsiento sa trapiko sa cocaine sa kalibotan. Ug maoy dinhi nga daghang Katolikong batan-on, nga regular sa ilang pagtambong sa Misa ug relihiyosong pagsimba, nangabuhi ingong gikontratang mga tigpatay, nga nagahatag sa Medellín sa kinatas-ang proporsiyon sa homosidio: kapin sa 4,000 sa usa ka tuig sa populasyong 2.5 milyon. “Tapos sa paghimo sa dakog-masapi nga kontrata, ang mga tigpatay kadaghanan mobayad alang sa espesyal nga Misa sa pagpasalamat sa samang panahong ang Misa sa paglubong sa biktima nagakahitabo sa laing dapit.” Wala sila makakaplag ug panagsumpaki tali sa ilang mga tinuohan ug sa ilang kalihokan, matud sa Times.
PABUGNAWANG KATIGAYONAN
“Ang usa ka plano sa pagpondo sa mga liso sa labing hinungdanong mga tanom nga pagkaon sa kalibotan alang sa mga kaliwatan diha sa permafrost sa Arctic Circle ginahimo na karon,” matud sa magasing New Scientist. Ang plano mao ang pagbutang sa “mga liso sa pangunang mga pagkaon ug espisye nga may linaing bili sa ekonomiya” sa matag nasod sa ilalom sa wala-magamit nga agianan sa minahan sa isla sa Spitsbergen, Norway, ingong kasegurohan batok sa kinaiyanhong mga katalagman. Ang permafrost didto nagapasalig sa temperatura nga walay 26° F. Ubos sa plano, ang usa ka internasyonal nga kasabotan mohatag sa matag nasod sa katungod nga makasulod sa isla apan ngadto lamang sa kaugalingong pondohanan niini. Ang ubos nga temperatura angay magtugot sa mga liso sa mansanas sa pagpabiling buhi sulod sa 100 ka tuig, sa sebada sa 300 ka tuig, ug mga liso sa cowpea sa mga 800 ka tuig.
NAGAILOG SA LUNA SA WANANG
“Ang komersiyal nga mga ayroplanong jet mausbawong makabangga sa mga langgam, ug ang mga ehekutibo sa industriya sa ayroplano nag-ingong ang misangpot nga kadaot sa makina nagaamot nganha sa nagauswag nga suliran sa mga kalangan sa paglupad,” matud sa The Wall Street Journal. “Duolag 6% sa mga pagbangga sa langgam sa tibuok nga kalibotan nagpahinabo sa mga emerhensiya sama sa wala-madayon nga paglupad ug gisalipdang panan-aw.” Sa usa ka hitabo, ang usa ka gansa milusot sa bentana sa piloto sa ayroplano ug nakapabuta sa usa ka mata sa kapitan. Ang mga eksperto nagtuo nga ang mga pagbangga sa langgam maoy apil sa “labing wala kaayo hatagig bili ug wala-itahong mga suliran sa pagkaluwas nga giatubang sa mga kompaniya sa ayroplano.” Sa pagsagubang sa suliran, ang mga airport kasagaran nagadangop sa pagpabuto sa dimakadaot nga mga kasangkapan duol sa ilang mga tugpahanan o sa pagpatokar sa narekord nga mga panawag sa pakitabang sa langgam. Apan ang Lester B. Pearson International Airport sa Toronto mipasobra pa, nagtaho ang National Geographic, pinaagi sa paggamit ug mga banog aron sa paghadlok sa mga langgam. Ang mga banog “talagsa rang mopatay apan igong makapalisang aron sa pag-abog sa ubang langgam sa daghang oras,” matud niini.
MAPA SA LANGIT
Sumala kang Sarah Law, sa pagsulat diha sa New Scientist, ang usa ka mapa sa langit nga nagkatalog ug 18,819,291 sanag nga mga puntik sa kahayag pinaagi sa posisyon ug gidak-on gihimo sa mga siyentipiko sa Space Telescope Science Institute sa Baltimore, Maryland, U.S.A. Niini nila, ang taho nag-ingon, “mga 15 milyon maoy mga bituon ug kadaghanan sa uban pa maoy mga galaksiya.” Kini 60 beses nga mas dako kay sa nangaging katalog. Gilaoman nga ang maong tukmang sistema sa reperensiya motabang sa pagkunhod sa oras sa pagpaniid diha sa mga teleskopyo pinaagi sa paghimong mas sayon sa mga astronomo sa pagkakita sa hanap nga mga butang, sama sa brown dwarfs. Sa pagkakaron, ang mga butang nga abot sa ika-15ng gidak-on (4,000 beses nga mas hanap kay sa makita sa natural nga mata) gipunting, ug ang mga butang 250 beses nga mas hanap pa gayod (ika-21ng gidak-on) gipondo sa optical disc. Ang trabaho karon nagapadayon sa pag-apil sa mga lihok sa bituon diha sa katalog sa ulahing petsa.
ALANG SA PUBLIKONG PAGDISPLEY LAMANG
“[Ang estado] sa Bihar [India] maoy lubnganan sa mga bato nga walay kabilin,” matud sa magasing India Today. “Nga natabonan sa basura ug mga bunglayon, sa nanibsib nga mga baka ug nagaungad nga mga baboy, ang maong panghandom nga mga bato nangakatag sa palibot sa Bihar.” Unsa ba sila? Ang mga batong pundasyon alang sa mga proyekto sa pagpanukod nga wala gayod matukod. Ang usa gipahimutang niadtong 1972 ni Gng. Indira Gandhi ingong pundasyon alang sa usa ka taytayan sa Chittouni. Wala pa masugdi ang trabaho, ug ang mga biyahedor napugos sa pagtuyok sa 100 kilometros agi sa Nepal. Ang lain mao ang batong pundasyon alang sa usa ka residensiyal nga mga balay sa Patna alang sa lokal nga mga empliyado sa munisipyo. Karon, 11 anyos sa ulahi, ang mga ginang sa panimalay nagagamit niini sa pagpauga sa mga sinina. Usahay adunay ubay-ubayng mga bato nga nagalumbay, kay ang pagpaluyo gihatag ngadto sa lainlaing mga organisasyon apan “walay pondong salapi o pagtugot.” Sa ubang mga kaso, ang mga batong pundasyon gipahimutang ug gipahimutang pag-usab sa sunodsunod nga mga ministro sa estado. “Ang kagutmanan sa mga politiko sa estado nga ikulit ang ilang mga ngalan sa bato dili gayod matagbaw,” matud sa India Today.