Pagpaniid sa Kalibotan
KAUSWAGAN?
Inay abunohag dugo, ang mga doktor sa Hapon karong bag-o nagtambal sa anemik ahat-pagkahimugso nga bata pinaagi sa erythropoietin, usa ka substansiya sa hormone nga modasig sa pagkagama sa pulang selula sa dugo. Ang bata may timbang nga 800 gramos lamang sa pagkahimugso, ug “ang anemia niini migrabe ngadto sa kahimtang nga kinaiyanhong gikinahanglan ang mga abuno sa dugo,” mitaho ang mantalaang Asahi Shimbun. Ugaling, kay ang mga ginikanan sa bata maoy mga Saksi ni Jehova, sila midumili nga gamiton ang dugo alang sa ilang bata. Mao nga gipadapat sa mga doktor ang erythropoietin sukad sa ika-39ng adlaw gikan sa pagkahimugso niini. Sulod sa usa ka semana ang mga pulang selula sa dugo misugod sa pagdaghan. Sa ulahi ang konsentrasyon sa hemoglobin mitaas usab. “Bisan tuod ang hinungdan sa maong kaso maoy relihiyoso,” matud sa doktor nga nagdumala, “ang tambal lagmit nga lapnag kaayong gamiton aron sa paglikay sa mga riyesgo sama sa mga impeksiyon gikan sa mga abuno sa dugo.”
WALAY EBIDENSIYA NGA MAKASUPORTAR
Nagtuo ang mga ebolusyonista nga ang mga halas naugmad gikan sa mga ibid, apan sila naglisod sa pagsaysay nganong ang mga ibid nawad-an sa ilang mga tiil. Niadtong 1973 ang usa ka impluwensiyal nga pagtuon sa Harvard University nagpatuo nga ang mga halas naugmad gikan sa mga ibid aron sa pagdaginot sa enerhiya pinaagi sa pagsaguyod inay sa paglakaw. Hinunoa, karong bag-o, ang mga siyentipiko sa University of California, Irvine, nagtigi sa maong teoriya. Gitaoran nila ang pila ka black racer nga halas sa gagmitoyng mga oxygen masks, gibutang sila sa treadmills, ug gisukod unsa ka daghang enerhiya ang aktuwal nilang magamit sa pagsaguyod. Ang sangpotanan: Ang mga halas migamit sa samang gidaghanon sa enerhiya sama sa, o abot sa pito ka pilong labaw pa kay, sa may-tiil nga mga ibid nga naglakaw sa samang distansiya.
POLUSYON SA TAAS NGA ALTITUD
Ang taas-lupad nga ayroplano mahimong ilabinang lagmit nga mga maghuhugaw, sumala sa panukiduki nga gihimo sa Kasadpang Alemanya. Sumala sa gitaho diha sa Austrianong magasin nga Profil, ang mga maghuhugaw sama sa carbon monoxide, nitric oxide, ug anuos mahimong magpabiling aktibo sa daghang katuigan sa dihang ibuga sa mga altitud nga kapin sa 10,000 metros, samtang kana madunot sa pila ra ka adlaw diha sa yuta. Ang sibilyan nga ayroplano mobugag mga 600,000 toneladang nitric acid kada tuig; ang militaryong ayroplano mobugag mas daghan pa. Sa tag-as nga mga altitud, ang tubig gikan sa kombustiyon sa jet nga makina motibuok dihadiha nga mapormang taas-lupad nga mga panganod sa mga partikulo sa yelo ug nitric acid. Kini kaylap gidudahan nga nakaabag sa pagdaot sa hinungdanong hut-ong sa ozone sa planeta.
BULAWANG BAKA NAKAPLAGAN
“Ang usa ka pigurin nagasuportar sa estorya ni Moises ug sa nagsimbag-diyosdiyos nga mga Israelinhon,” matud sa magasing Time. Hangtod karon, walay relihiyosong mga pigura sa mga baka ang nakaplagan diha sa kagun-oban sa Canaan sukad sa una pa sa Exodo sa mga Israelinhon. Apan sa Hunyo 1990, sa kagun-oban sa karaang dunggoanang siyudad sa Ashkelon, Israel, usa ka tem sa mga arkeologo ang nakakalot sa 12.5 sentimetrong baka nga ginama sa bronsi, tumbaga, ug lagmit tingga ug salapi. Ang bronsi lagmit gibarnis aron mosinaw samag bulawan. Si Lawrence Stager, ang direktor sa tem, mibati nga ang baka may petsang 1550 W.K.P., una pa mapukan sa mga Israelinhon ang Canaan. Si Stager misugyot nga ang baka tingali gigamit sa pagsimba sa paganong diyos nga si El o sa iyang anak nga si Baal ug mahimong kana maoy usa ka hulad sa bulawang mga baka nga gihisgotan sa Bibliya.
MGA SAYOP SA LIBRONG-TUN-ANAN
Ang mga librong-tun-anan sa siyensiya nga gigamit sa mga elementaryang tunghaan sa U.S. napuno sa makauulaw nga mga sayop, mireklamo ang nagkadaghang siyentipiko. Sumala sa Newsweek, usa ka pisiko ang miingon: “Ang mga libro puno sa tinuod-hitabong mga sayop ug bug-os nagadaot sa tibuok kinaiyahan sa siyensiya.” Pila ka pananglitan: Grabidad dili mag-apektar sa astronot diha sa wanang. (Sayop. Unsay makahupot sa astronot diha sa orbito kon walay grabidad didto?) Ang lamok mopaak pinaagi sa sampot niini. (Layo kaayo, sumala sa nasayran ni bisan kinsa nga nakasud-ong sa usa ka lamok inigpaak niini.) Mopatim-aw nga diyutay ra sa mga librong-tun-anan ang gisusi sa mga eksperto una ipatik. Midugang ang Newsweek: “Ang mga sayop molapnag samag mga ulod sa langaw, sanglit halos ang matag ‘bag-ong’ librong-tun-anan gigama nga susama kaayo sa masapian nga mga naunang libro.”
MGA DROGA SA BRAZIL
“Ang panukiduki nagpadayag nga ang paggamit ug mga droga taliwala sa Brazilianong mga estudyante miuswag ug 24% sa miaging duha ka tuig,” mitaho ang magasing Veja sa Brazil. Ang makapasubong numero nagagikan sa usa ka pagtuon sa 30,000 elementarya ug segundaryang mga estudyante. “Sa dihang ang impormasyon gikan sa mga interbiyo gitigom, migawas ang makapasubong panglantaw. . . . Ang pag-uswag sa paggamit ug mga droga mas daghan taliwala sa mga tin-edyer tali sa 13 ug 15 anyos.” Gipadayag usab sa pagtuon nga ang mga trangkilayser ug gisimhot nga mga droga (sama sa glue sa sapatero ug pahumot gikan sa mga sudlanang tigwisik) mao ang kasagarang gigamit. Bisan tuod kining mga drogaha dili kaayo isog, sila mahimong motultol sa paggamit sa mas makadaot nga mga droga. Sumala kang Propesor Elisaldo Carlini: “Ang impormasyon makahahadlok kay ang kasagarang gigamit nga mga droga sa nasod dili man ilegal ug mapalit diha sa mga botika.”
PAGKAHANAW SA PAGKAMABINATION?
Daghang Italyano mitan-awng masulob-on sa kahimtang sa ilang nasod sa miaging ting-init tungod sa makapasubong nahitabo sa usa ka sayes-anyos nga batang babaye. Ang batang si Vanessa Moretti ug iyang amahan nagdrayb paingon sa baybayon. Samtang miagi sila sa usa ka tunil, kalit siyang giatake sa kasingkasing. Una siya mamatay, ang giatakeng lalaki nagsugo sa iyang anak babaye nga mangitag paagi sa pagpauli. Siya nagkalisod sa paggawas sa tunil, kay gibalikbalik sa pagpadpad sa kusog nga hangin gikan sa mga sakyanan nga mihaguros sa paglabay nga walay pagmenor. Siya, nga nagkapangospangos, nagkadugo, ug nagbakho, misubay sa haywey sa tunga sa oras, nga wala tagda sa ginatos ka sakyanang miagi nga napuno sa sadyang mga bakasyonista. Sa kataposan may usa nga mihunong. Ang mga editoryal sa mantalaan sa tibuok nasod nangutanag mautingkayong mga pangutana, sama sa kon kaha ang pagkabahandianon sa nasod nakapahanaw sa diyutayng pagkamabination ug sa kaluoy nga sa dugay na kini gibantog.
PAGDAWAT SA KAPILDIHAN
Ang Common Cold Research Center sa Salisbury, Inglaterra, nagsira niining ting-inita, nga nagtapos sa kawang 44-anyos nga pagpangitag tambal sa kasagarang sip-on. Ang trabaho, nga misangpot kini, dili kay yano sama sa gihunahuna sa nangagi. Mikomento ang administrador sa sentro: “Naghunahuna kami niadto nga may usa ra ka virus sa sip-on. Karon kami nasayod nga adunay duolan sa 200, mao nga walay purohan nga makaplagan ang usa ka bakuna.” Latas sa katuigan mga 18,000 ka boluntaryo ang nanganha sa sentro aron ipailalom sa nagkadaiyang mga virus sulod sa pulo-ka-adlawng programa sa kuwarentinas. Bisan pag ang mga boluntaryo kinahanglang magpalayo sa labing menos 10 metros gikan kang bisan kinsa gawas sa ilang kauban sa kuwarto ug sa medikal nga mga kawani, ang pipila daw nakagusto sa programa. Usa ka parisan ang nagkahibalag panahon sa ilang pag-estar ug mibalik sa sunod tuig alang sa ilang hanimon. Usa ka lalaki mibalik sa 26 ka beses. Hinuon, ang administrador nagbatbat nga siya “may pagkakatingad-an.”
HANAP NGA UNIBERSO
Ang sunodsunod nga kayugot ug kapungot milukop sa komunidad sa mga astronomo nga nagbatog dagkong mga paglaom alang sa bag-ong gilansad nga $1,600,000,000 Hubble Space Telescope. Pinaagi sa iyang dako kaayo, sensitibong mga espeho nga gidesinyo aron makakuhag tin-aw-samag-kristal nga hulagway nga makuha lapas sa makapatuis nga atmospera sa yuta, ang teleskopyo misaad nga makapauswag sa pagtan-aw sa katawhan sa uniberso sa makapaukyab nga paagi sama sa teleskopyong gigamit ni Galileo. Apan samtang gisulayan sa mga astronomo nga nagsukad sa yuta ang pagpalihok sa teleskopyo, naamgohan nila ang makapasubong kamatuoran: Kini dili makapokus sa tukma. Lagmit ang usa ka espeho nagama nga may sayop nga wala himatikdi kay ang mga espeho wala bug-os masusi.
TIPIGANAN SA DUGO NGA LIBRE SA KONTAMINASYON?
Giatubang sa usa ka doktor nga taga-Kasadpang Alemanya ang lisod nga hagit sa usa ka nasod sa sentral Aprika—gihangyo siya sa pagtukod ug ug tipiganan sa dugo nga libre sa AIDS didto. Sa kaulohan sa nasod, 6 porsiento sa gidonar nga dugo natakboyan sa virus sa AIDS. Busa, ang tipiganan sa dugo nagpasiugda sa pagsusi sa dugo. Bisan pa niana, mahitabo ang kasaypanan. Sumala sa gitaho sa binulang magasin nga New African: “Sa usa ka okasyon ang sampol sa dugo misangpot nga natakboyan sa AIDS, apan nga wala hisayri sa tipiganan sa dugo, ang mga sampol gihatag ngadto sa duha ka bag-ong-nahimugsong bata.” Bisan pag ang tipiganan sa dugo moangkon nga ang dugo niini libre sa AIDS, kini dili gani magsusi alang sa malarya ug sipilis nga nasayrang nagkontaminar sa kapin sa 18 porsiento sa dugo.
MGA SULIRAN SA PRISOHAN NAGDAGHAN
Ang usa ka bag-ong taho sa Australian Institute of Criminology nagpasidaan nga ang mga prisohan sa Australia nahimong grabe ka huot. Giangkon niini nga ang mga prisohan angay may 85-porsientong proporsiyon sa okupasyon, samtang ang proporsiyon sa mga prisohan sa Australia karon may aberids nga 103 porsiento, nga ang pila ka estado taas pa kaayo kay sa uban. Sa isla nga estado sa Tasmania lamang nga ang matag priso may tinagsa ka atob. Ang laing gikabalak-an mao nga 23 sa 88 ka prisohan sa kontinente gitukod una pa sa tuig 1900. Sa daghan niining mga prisohana, ang mga kahimtang maoy karaan ug gibatbat sa pipila nga “dili makitawhanon.” Mopatim-awng walay kalaoman nga mapauswag, kay ang mga estadistika nagpadayag sa makapabalaka nga mga kiling. Pananglitan, ang gidaghanon sa mga babaye nga napriso tali sa 1982 ug 1986 miuswag ug 65 porsiento!