“Misuroy sa Tanang Siyudad”

SAMTANG dinhi sa yuta si Kristo Jesus “misuroy sa tanang siyudad ug sa mga balangay, nga nagpanudlo sulod sa mga sinagoga niini ug nagwali sa maayong balita sa gingharian.” (Mateo 9:35) Kadtong matinguhaon nga mosunod sa iyang mga lakang samang giawhag nga magwali diha sa mga siyudad sa kalibotan. Ikabagat nila didto ang mga suliran nga parehong naagoman sa mga siyudad ug mapugos nga sagubangon kana.

Ang makasaysayanhong pagsuroy sa mga siyudad magpadayag sa hulagway sa maayo ug sa daotang kapanahonan sa libolibong katuigan sa kinabuhi sa tawo, sa mga kalipay ug mga kasakit sa mga panlimbasog sa tawo nga maangkon ang kalipay. Ang matinud-anong pag-usisa sa mga siyudad magsilsil diha kanato sa kamatuoran nga ang tibuok tawhanong banay maoy usa lamang ka pamilya, nga nag-atubang sa samang mga suliran. Wala gayoy pasikaranan karong adlawa ang nasodnong garbo o rasanhong kamadapigon.

Ikasubo, dili dako ang nahibaloan sa daghang tawo bahin sa mga siyudad, bisan ang ilang nahimutangan. Sa gihangyo ang mga estudyante sa unibersidad sa T.B. sa tungatunga sa katuigang 1980 sa pagkaplag sa pila ka siyudad, ang pipila kanila nagbutang sa Dublin (Irlandia) diha sa Tinipong Bansa ug sa Lima (Peru) diha sa Italya.

Ang pagsusi nga gihimo pila ra ka tuig nga miagi sa laing unibersidad nagpadayag nga duolag katunga sa mga estudyante wala makakaplag sa London diha sa usa ka mapa sa kalibotan. Ang uban nagbutang niana sa Iceland, ang uban sa Kontinente sa Uropa. Ang propesor nga naghimo sa pagsusi mireklamo nga 42 porsiento sa mga estudyante ang wala gayod makakaplag sa London. Labi pang makauulaw, 8 porsiento ang wala makakaplag sa Amerikanhong siyudad nga gihimoan sa pagsusi!

Apan lagmit dili lang mga Amerikano ang kulang ug kahibalo sa geograpiya. Sa kataposan sa katuigang 1980, ang pagsusi sa mga estudyante diha sa napulo ka nasod nagpakita nga mga Sweko ang labing hawod ug ang mga Amerikano ikaunom. Ang Akademiya sa mga Siyensiya sa kanhing Unyon Sobyet nakadiskobre nga 13 porsiento sa Sobyet nga mga estudyanteng gisurbi wala makakaplag bisan sa ila mismong nasod diha sa usa ka mapa sa kalibotan. Ang membro sa akademiya nga si Vladimir Andriyenkov maulawong miingon: “Dili katuohan ang mga resulta.”

Komosta ka man? Unsa ka dako ang imong nahibaloan sa geograpiya sa katibuk-an ug ilabina sa mga siyudad? Nganong dili susihon ang imong kaugalingon pinaagi sa pasulit sa panid 10? Makat-onan nimo ang pila ka makaiikag nga mga kamatuoran pinaagi sa “Labawng Pag-usisa sa mga Siyudad.”

Sa sunod isyu sa Pagmata!, labaw natong susihon ang lima ka siyudad. Kini sila linaing matang sa siyudad nga sa linibong katuigan bug-os wala hiilhi. Apan sa sinugdanan sa siglo, maoy banabana, labing menos may 20 niana nila. Kapin ug katunga niini nila ang anaa unya sa Asia. Unsa kahang matanga sa siyudad kana sila?

[Kahon sa panid 10, 11]

Makaila Ka ba sa Siyudad?

Itumbas ang mosunod nga kabatbatan sa tukmang siyudad.

1. Ang kinahabogan nga kaulohan sa kalibotan.

2. Ang kinadak-ang siyudad sa nasod nga labing daghag tawo sa kalibotan.

3. Ang opisyal apan tagsa rang gamitong ngalan niini gilangkoban sa 27 ka pulong, nga ang ubang bahin niana samag kahulogan sa iya sa Los Angeles; nahimutang kini sa tunga sa rehiyon nga tigtanom ug humay. Kini may kapin sa 400 ka Budhistang templo.

4. Kini adunay gidasokon sa populasyon nga​—gawas sa upat ka laing siyudad​—doble kataas kay sa bisan unsang laing siyudad sa kalibotan.

5. Nawad-an kinig halos ikaupat nga bahin sa milyong lungsoranon sa usa ka katalagman sa 1976.

6. Sentro sa rehiyon sa panapton sa nasod niini, kining siyudara midulag dakong bahin sa pagsulbong sa industriya.

7. Sa nangagi giisip nga usa sa labing hugaw nga mga siyudad sa Uropa, karong adlawa kini nabantog sa kalibotan tungod sa humot nga likido nga nagdala sa iyang ngalan.

8. Halos 60 ka pinulongan ang gigamit sa pagsulti niining dunggoanan nga siyudad sa Asia. Kini ang kaulohan sa nasod niini gikan sa 1833 hangtod 1912.

9. Usa ka gipatuyong kaulohan, nga dugayng giplano, kini natuman sa 1960.

10. Nahimutang sa tumoy sa 100-kilometrong luuk, kon bahin sa luna kini usa sa kinadagkoang mga siyudad sa kalibotan.

11. Halos bug-os naguba tungod sa usa ka linog sa 1755, kini adunay labing baratong galastohan sa pagpuyo sa bisan haing kaulohang siyudad sa Uropanhong Komunidad.

12. Opisyal nga giporma pagka 1873, sa dihang ang mga komunidad sa magkaatbang nga mga tampi sa Subang Danube naghiusa ubos sa usa ka ngalan.

13. Nasaypan sa Portuges nga mga eksplorador ang entrada sa luuk niini nga bukana sa usa ka suba, sa ingon naghatag niini sa ngalang gidala niini karon.

14. Natukod niadtong 1788 ingong koloniya sa mga priso, kini usa sa labing kinahabagatang mga siyudad sa kalibotan nga ingon ka dako.

15. Tungod sa kusganong relihiyosong sinugdanan, kining siyudara nailado tungod sa talagsaong kaguliyang nga politikanhon.

16. Sa 1850, si Haring Kamehameha III nagpahayag nga kini ang kaulohan sa iyang gingharian; ang ngalan niini nagkahulogang “Gipanalipdang Luuk,” ug ang kasarangang klima sa tibuok tuig naghimo niini nga kinaham sa turista.

17. Usahay gitawag nga hanginong siyudad, kini sa nangagi hapit malaglag tungod sa sunog; karong adlawa kini nagpasigarbo sa kinahabogang tinukod sa kalibotan.

18. Sa wala pay 1966, kini gitawag Léopoldville.

19. Sama ka karaan sa usa sa labing iladong mga magmamando sa Gresya, kining siyudara mahinumdoman sa mga estudyante sa Bibliya nga mao ang dapit diin gibuhat ang bantog nga Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan.

20. Ang kusog nga pag-uswag niini maoy resulta sa pagkadiskobre ug bulawan sa haduol, ug kini talagsaon sa pagkaagi nga kini lamang ang siyudad sa ingong gidak-on sa kalibotan nga wala mahimutang sa lapyahan sa dagat o lanaw o suba.

Alexandria, Ehipto

Bangkok, Thailand

Boston, T.B.A.

Brasília, Brazil

Budapest, Hungaria

Calcutta, India

cChicago, T.B.A.

Cologne, Alemanya

Hong Kong

Honolulu, Hawaii, T.B.A.

Johannesburg, Habagatang Aprika

Kinshasa, Zaire

La Paz, Bolivia

Lisbon, Portugal

Manchester, Inglaterra

Oslo, Norway

Rio de Janeiro, Brazil

Shanghai, Tsina

Sydney, Australia

Tangshan, Tsina

[Kahon sa panid 11, 12]

Mga Tubag:

1. La Paz, nahimutang tali sa 3,250 metros ug 4,100 metros ibabaw sa lebel sa dagat, natukod sa mga Katsila sa 1548.

2. “Shanghai” nagkahulogang “Sa Dagat,” ug uban sa pagkahimong usa sa kinadagkoang mga dunggoanan sa kalibotan, kini sentro sa taas nga edukasyon ug siyentipikanhong panukiduki sa Tsina.

3. Ang unang bahin sa opisyal nga ngalan sa Bangkok maoy Krung Thep, nga nagkahulogang “Siyudad sa mga Manulonda”; sa Kinatsila, “Los Angeles” nagkahulogang “ang mga manulonda.” Bisan pag ang Bangkok nakagama na sa deretsong mga karsada niini, kadaghanan sa bantogang mga kanal niini gitambakan aron magama ang mga karsada.

4. Hong Kong, may 96,000 ka tawo matag kilometro kuwadrado, gisundan sa Lagos, Nigeria (55,000); Dacca, Bangladesh (53,000); Djakarta, Indonesia (50,000); ug Bombay, India (49,000).

5. Niadtong 1976, ang Tsina gihapak sa usa sa kinagrabehang mga linog sa modernong kasaysayan, nga misukod ug 7.8 sa sukdanang Richter. Ang Tangshan halos napayhag; labing menos 240,000 ka tawo ang namatay.

6. Manchester, nahimutang mga 240 kilometros amihanan sa London, kusog kaayong nahimong sentro sa industriya tali sa 1821 ug 1831, ang populasyon niini mitubog 45 porsiento.

7. Sa sinugdan sa ika-19ng siglo, ang Cologne gidungog nga usa sa tulo ka kinahugawang mga siyudad sa kalibotan​—Calcutta, Constantinople, ug Cologne​—nga tungod niana ang mga sundalong Pranses nga naestasyon didto “nagtabon sa ilang mga nawong sa mga panyo nga gihulom sa Eau de Cologne aron masumpo ang kaangso sa ihi nga milukop sa siyudad.”​—Kölner Stadt-Anzeiger.

8. Calcutta ang ikatulong kinadak-ang siyudad sa India ug napulihan sa New Delhi ingong kaulohan.

9. Gisugyot niadtong 1789 ug gilakip sa 1891 nga Konstitusyon, ang ideya sa pagbatog kaulohan sa interyor sa Brazil natuman niadtong 1960 sa Brasília. Ang pagtukod niana sa bakanteng luna sa nangagi mihatag ug talagsaong higayon sa pagtuman “sa usa ka hapsayng desinyo sa katibuk-ang-siyudad kon bahin sa pisikal nga plano, arkitektura, ug puy-anan sa tawo.”​—Encyclopædia Britannica.

10. Oslo, kaulohan sa Norway, nag-okupar sa lunang 453 kilometro kuwadrado, nga ang kinadak-an niana maoy punog-kahoy nga kabungtoran ug mga lanaw.

11. Ang mga simbahan puno sa buntag sa Nobyembre 1, 1755, sa pagsaulog sa Todos los Santos, sa dihang ang Lisbon giguba sa usa sa kinakusgang mga linog nga nahitala, nga nagpatay ug mga 30,000 ka tawo.

12. Niadtong 1873 ang lungsod sa Pest, sa silangang tampi sa Subang Danube, ug sa Buda, uban sa Óbuda ug Margaret nga Isla, sa kasadpang tampi, sa opisyal gihiusa nga nahimong Budapest, usa sa mas matahom nga mga siyudad sa Uropa, nga kaniadto nailhang Hara sa Danube.

13. Ang Portuges nga mga pulong alang sa “suba” ug alang sa “Enero”​—ang mga eksplorador nangabot sa Enero 1, 1502​—gisumpay sa pagmugna sa ngalang Rio de Janeiro.

14. Sa Enero 1788 mga 750 ka kriminal ang nangabot gikan sa Britanya ingong pasikaranan sa usa ka prisohang koloniya; karong adlawa ang Sydney mao ang labing karaan ug labing dakong siyudad sa Australia.

15. Sulod sa hapit tulo ka siglo, pila ra ka siyudad ang labawng nag-impluwensiya sa kinabuhi sa Tinipong Bansa kay sa Boston, nga tinukod sa mga Puritano nga mingkalagiw sa Uropa tungod sa relihiyosong paglutos. Niadtong 1773 ang iyang mga lungsoranon mitabang paghagit sa Amerikanhong Rebolusyon sa dihang, nga nagtakobang mga Indian, ilang giyabo ang tulo ka barkong tsa sa pantalan sa Boston sa pagprotesta sa pagbayad ug buhis sa Britanya nga wala silay mga hawas gikan sa ilang taliwala diha sa gobyerno.

16. Sa sinugdanan usa ka base sa mga negosyanteg sandalwood ug mga tigsikop ug balyena, nga gipulipulihan pag-okupar sa mga Ruso, Britaniko, ug Pranses, ang Honolulu nahibalik kang Haring Kamehameha III. Niadtong 1850 iyang gideklarar kana nga kaulohan sa iyang gingharian. Ang Hawaii nahimong teritoryo sa T.B. sa 1900 ug nakaangkon sa pagkaestado sa 1959.

17. Ang uban motawag sa Chicago nga kasagaran nga siyudad sa T.B., nga nagpadayag sa nasod diha sa iyang labing maayo ug labing ngil-ad nga mga kinaiya. Ang sentrong bahin sa siyudad napayhag sa sunog sa 1871 sa dihang ang baka ni Gng. O’Leary nagpatid kono sa nagsigang lamparahan sa usa ka kamalig. Mga 250 ka tawo ang namatay, ug 90,000 ang nawad-ag balay. Ang Sears Tower sa Chicago, nga 443 metros, mao ang kinahabogang tinukod sa kalibotan.

18. Sa 1960, ang Léopoldville, nga ginganlan sumala sa Belgianong hari nga si Leopold II, nahimong kaulohan sa Republika sa Congo human sa pagkahanaw sa Belgian Congo. Sa 1971 ang ngalan sa nasod giilisan ug Zaire; sa 1966 ang kaulohang siyudad giilisan sa ngalang Kinshasa.

19. Ang Alexandria nagkuha sa iyang ngalan gikan ni Alexander the Great, kinsa mimando nga kana tukoron niadtong 332 W.K.P. Walay usa ka gatos ka tuig sa ulahi, ang mga molupyong Hudiyo​—lagmit panahon sa paghari ni Ptolemy II Philadelphus (285-246 W.K.P.)—​nagsugod paghubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego sa paggama sa Septuagint.

20. Johannesburg, wala mahimutang sa usa ka baybayon, lanaw, o suba, nahimong dakong siyudad gumikan sa pagdiskobreg bulawan sa 1886. Kini mitubo gikan sa populasyong 2,000 sa 1887 ngadto sa 120,000 sa pagka 1899 ug adunay kapin sa 1.7 milyon karong adlawa.

[Mapa sa panid 8, 9]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

[Hulagway sa panid 8]

Rio de Janeiro, Brazil

[Hulagway sa panid 9]

Bangkok, Thailand

[Credit Line]

Awtoridad sa Turismo sa Thailand

[Mga hulagway sa panid 10]

Wala: Sydney, Australia

Ubos: La Paz, Bolivia

[Hulagway sa panid 11]

Shanghai, Tsina

[Mga hulagway sa panid 12]

Honolulu, Hawaii

Tuo: Hong Kong