Ang Matanghagaon nga “Platypus”
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA
SA DIHANG unang nakita sa mga siyentipiko ang platypus, wala sila mahibalo kon unsaon pagklasipikar niini. Diha ang usa ka buhing tanghaga, usa o duha ka kilong linalang nga may nagkasumpaking mga kinaiyahan nga nakapagubot sa pipila nila ka siyentipikanhong mga pagtuo. Gidapit ka namo sa paghimamat niining talagsaong gamayng Australiano—usa ka nindot, maulawon, ug hiligugmaon nga linalang. Apan, nahauna, mobalik kita sa tuig 1799 ug tan-awon ang kakisaw nga gipahinabo niini sa dihang ang una mismong balhibo sa platypus gisusi sa Britanikong mga siyentipiko.
“Siya sa literal dili makatuo [sa iyang nakit-an],” matod sa usa ka ensiklopedia mahitungod kang Dr. Shaw, luyoluyong magbalantay sa seksiyong Natural History sa British Museum. Natahap siya nga “may usang nagsumpay sa sungo sa usa ka itik ngadto sa lawas sa usa ka [upat-ug-tiil nga hayop]. Gisulayan niya ang [pagtangtang] sa sungo, ug karong adlawa ang mga marka sa iyang gunting makita gihapon diha sa orihinal nga panit.”
Bisan pag ang panit nasayrang tinuod, ang mga siyentipiko nalibog. Ang platypus—kansang ngalan nagkahulogang “lapad-ug-tiil”—adunay sistema sa pagsanay nga sama kaayo sa iya sa usa ka langgam apan duna say mga suso. Kining morag panagsumpaki nagpatungha sa pangutana: Kini bang morag dili-tinuod nga linalang nangitlog, o wala?
Human sa katuigang panaglalis, nadiskrobehan nga ang platypus mangitlog gayod. Apan ang matag diskobre, mipatim-aw kini, nakadugang lamang sa kalibog. Unsaon nimo pagklasipikar sa usa ka linalang nga (1) mangitlog apan dunay mga suso; (2) may pinong balhibo apan adunay sungo sa itik; ug (3) dunay kalabera nga may mga kinaiya sa bugnaw-ug-dugo nga reptil apan init-ug-dugo?
Sa ngadtongadto, ang mga siyentipiko nagkauyon nga ang platypus maoy usa ka mammal o mananap nga sus-an sa klaseng Monotremata. Ang usa ka monotreme, samag usa ka reptil, adunay usa ka puwerto, o bangag, aron maagian sa mga itlog, binhi, tai, ug ihi. Ang bugtong laing buhing monotreme mao ang echidna. Ang siyentipikanhong ngalan nga gihatag sa platypus maoy Ornithorhynchus anatinus, nga nagkahulogang “samag-itik nga hayop nga may simod sa langgam.”
Moduaw Kitag Platypus
Makaadto kita sa usa ka zoo, apan talagsaong kasinatian ang pagtan-aw sa sekretohong platypus diha sa kamingawan—butang nga diyutay rang Australiano ang nakahimo sukad. Ang among pagpangita nagsugod sa silangang Australia, sa Asul nga Kabukiran kasadpan sa Sydney, bisan pag daghan sa tab-ang-ug-tubig nga mga suba, mga sapa, ug mga lanaw sa silangang bahin sa Australia puwede na unta.
Miabot kami sa wala pa mosilang ang adlaw sa usa ka karaang kahoy nga taytayan ibabaw sa daw-bildo, may-eucalyptus-ang-kadaplinan nga suba. Sa mapailobon ug mahilomon, among gibantayan ang tubig alang sa pagtungha sa usa ka nag-ubo nga panagway. Sa taudtaod kami gigantihan. Mga 50 metros ibabaw sa sapa, migimaw ang usa ka porma, nga nagpadulong kanamo. Kami mibarog nga sa hingpit wala maglihok.
Ang sunodsunod nga gagmayng mga balod nga misalanap gikan sa sungo niini nagpamatuod nga kadto maoy platypus. Kanang mabutyagong gagmayng mga balod maporma samtang galingon sa platypus ang pagkaon nga natigom niini diha sa mga bulsa sa aping niini samtang naniksik ug pagkaon sa salog sa suba. Bisan pag lainlain segun sa panahon, ang pagkaon niini nalangkoban ilabina ug mga wati, ulod sa insekto, ug mga ulang.
Natingala ka ba sa kagamay sa platypus? Ang kadaghanang tawo matingala. Naghunahuna sila nga ang platypus sama ka dako sa usa ka beaver o otter. Apan sumala sa imong makita, kini mas gamay kay sa kasagarang iring sa balay. Ang mga laki lainlain ug gitas-on gikan sa 45 ngadto 60 sentimetros ug motimbang ug gikan sa usa ngadto duhag-tunga ka kilo. Ang mga baye gamay ug diyutay.
Kay iduso sa pulipuling dagpas sa itikong atubang nga mga tiil, kini hilom nga mosalom ug magpabilin sa ilalom sulod sa usa ngadto duha ka minutos samtang kini inanayng mosalom padulong ug pailalom sa taytayan. Ang dili-bug-os itikong mga tiil sa luyo dili gamiton sa pagduso kondili magsilbing mga timon ug moduyog sa ikog niini iniglangoy niini. Kini usab lig-ong magpugong sa lawas niini inigkubkob niini.
Kon matugaw, ang platypus mosalom uban ang madungog nga pagdagpas, ug kana nagpasabot nga adiyos! Busa kami misulti lamang sa dihang kini naa sa ilalom. “Unsaon paghupot sa kainit sa maong gamayng linalang,” mohunghong ka, “ilabina sa bugnaw kaayong katubigan sa tingtugnaw?” Ang platypus makasagubang ug maayo, tungod sa duha ka hinabang: ang metabolismo nga paspas nga magpatunghag enerhiya, sa ingon magpainit niini gikan sa sulod, ug ang bagang balhibo nga maghawid sa kainit sa sulod.
Kanang Katingad-ang Sungo
Ang humok, gomahon nga sungo sa platypus maoy komplikado kaayo. Kini sensitibo sa paghikap ug sa agos sa koryente. Sa salog sa suba ang platypus hinay nga magwahingwahing sa sungo niini samtang kini magapaniksik, nga magmatikod bisan sa hinay nga koryente nga mamugna sa mga gimok sa kaunoran sa tukbonon niini. Samtang nailalom sa tubig ang platypus, ang sungo niini mao ang pangunang kontak niini sa kalibotan, kay ang mga mata, mga dalunggan, ug ilong niini hugot nga pagkatak-op.
Pagbantay Nianang mga Tahod!
Kon laki ang atong gamayng higala, ang iyang mga bitiis sa luyo nasangkapan ug duha ka tahod sa buolbuol nga nadugtong sa duha ka glandulang may hilo sa dapit sa paa pinaagig mga tubo. Itusok niyag kusog ang duha ka tahod sa unod sa tig-atake sa paaging susama sa pagtaod sa mangangabayo ug tahod sa iyang kabayo. Human dayon sa pangunang kakurat, ang biktima mobatig grabeng sakit ug panghubag sa palibot.
Hinuon, kon buhion, ang platypus mahimong aghop samag itoy. Ang Healesville Sanctuary, sa Victoria, naghupot niining maong mga hayop sulod sa tinagpulo ka tuig ug nagtaho nga ang unang residente “maglingaw sa mga bisita sa daghang oras, nga magligidligid aron ipakalot ang iyang tiyan . . . Libolibong bisita ang magpanon aron motan-aw niining talagsaong gamay nga hayop.”
Ang among platypus mihimo sa iyang kataposang pagsalom alang sa maong adlaw dihang hapit nang mipahipi ang adlaw sa kabukiran sa sidlakan kanamo. Sa tibuok gabii siya nakakaon ug labaw sa ikalimang bahin sa iyang timbang. Samtang siya mikawas sa tubig, ang iyang atubang nga mga tiil mitiklop, nga nadayag ang lig-ong mga kuko. Dayon siya mipaingon sa usa sa daghan niyang mga kinubkob, nga sa kamaalamon gikubkob sa tunga sa mga gamot sa kahoy agig panalipod batok sa pagkabanlas ug pagkahugno. Ang mga kinubkob nga itloganan kasagaran mga 8 metros ang gitas-on, apan ang ubang mga kinubkob mahimong tali sa 1 metros ug halos 30 metros ang gitas-on ug mahimong adunay daghang sanga sa kilid. Ang mga kinubkob manalipod usab gikan sa hinobrang mga temperatura, nga maghimo nianang hayahayng mga lungib aron padak-on sa mga baye ang ilang mga anak.
Panahon sa Pagpangitlog
Sa tingpamulak ang baye moadto sa usa ka gilinyahag-tanom nga lawak sa usa sa iyang mas lalom nga mga kinubkob ug mangitlog ug usa ngadto tulo (kasagaran duha) ka itlog nga samag kumagko ang kadako. Iyang lumloman ang iyang mga itlog pinaagi sa pagputos kanila sa iyang lawas ug tambok nga ikog. Sa mga napulo ka adlaw, ang mga anak mogawas sa ilang samag-panit nga mga kabhang ug mosuso sa gatas nga itagana sa duha ka suso sa inahan. Ang bayeng platypus, lain pay ato, mag-inusara sa pag-atiman sa iyang mga anak; walay ebidensiya nga kining maong mga mananap nga sus-an dunay tagdugay nga panag-uban isip usa ka parisan.
Sa mga Pebrero, human sa tulog-tunga-ka-bulan nga kalit nga pagtubo, ang anak andam na alang sa tubig. Sanglit ang usa ka lanaw makasuportar lamang ug diyutay rang mga hayop, ang anak ngadtongadto mangitag katubigan nga dili daghag hayop, nga motabok pag peligrosong mga dapit aron himoon kana.
Ingong binuhi ang mga platypus nabuhi abot ug kapin sa 20 anyos, apan sa kamingawan ang kadaghanan dili mabuhi sa ingong gidugayon. Mamatay sila sa hulaw ug sa baha ingon man sa pagtukob sa mga goanna (dagkong mga ibid), sa mga ihalas nga iro, sa dagkong manunukob nga mga langgam, ug, sa halayong amihanang Queensland, bisan sa mga buaya. Bisan pa niana, tawo ang labing dakong hulga sa mga platypus, dili tungod sa tinuyong pagpatay kanila (ang mga platypus karon estriktong gipanalipdan), kondili tungod sa way-hunong nga paghilabot sa ilang puy-anan.
Kon ugaling moduaw ka sa Australia, makakita ka mismo sa among talagsaon gamay itikon-ug-sungo nga katingad-ang kombinasyon sa kinaiyanhong puy-anan niini, kay dili ka makakita niini sa kamingawan sa bisan unsang laing dapit sa kalibotan. Tungod sa platypus, makasinati ka ug lain pang bahin sa way-kinutobang handurawan—ingon man pagkasiawan—sa Maglalalang.
[Hulagway sa panid 17]
Ang platypus nagduso sa kaugalingon pinaagig itikong mga tiil niini
[Credit Line]
Kortesiya sa Taronga Zoo
[Hulagway sa panid 17]
Mas gamay kay sa kasarangang iring sa balay, ang platypus motimbang ug duha ngadto lima ka libra
[Credit Line]
Kortesiya ni Dr. Tom Grant
[Hulagway sa panid 17]
Ang sensitibo kaayong sungo niini mangitag tukbonon sa ilalom sa tubig. (Kining maong platypus anaa sa Healesville Sanctuary)
[Credit Line]
Kortesiya sa Healesville Sanctuary
[Picture Credit Line sa panid 16]
Letrato: Kortesiya ni Dr. Tom Grant