Usa ka Pagtulon-an Gikan sa Usa ka Banga sa Mantika sa Kinupsan
Ang mga kalisang sa gubat maoy pipila sa akong kinasayohang mga mahinumdoman, ilabina kadtong pagkalagiw aron maluwas ang among kinabuhi sa hinapos sa Gubat sa Kalibotan II, sa dihang upat ka tuig pa lang ako. Kaming pito sa among pamilya nagpuyo sa Sidlakang Prussia, nga bahin sa Alemanya niadtong tungora.
NAGTUTOK ako sa makahahadlok nga kangitngit, nga naminaw sa nagpaduol nga armada sa Rusong mga ayroplanong mamomomba. Kalit lang, ang makabuta nga mga kidlap ug makabungol nga mga pagbuto nagpasiga sa mga tangke sa gas pila ka gatos ka metros ang gilay-on. Ang tren nga among gisakyan natay-og sa riles niini, ug naniyagit ang mga tawo. Apan sa wala madugay mipahawa ang mga ayroplanong mamomomba, ug ang among pagbiyahe nagpadayon.
Sa laing higayon nahigmata ako gikan sa dili-hinanok nga pagkatulog nga nakakitag usa ka nagsiyagit nga babaye nga misulay sa paggawas sa bagon sa tren nga kargahanag baka nga maoy among gisakyan. Gipugngan siya ni Papa ug gibira pasulod. Ang babaye nakatulog duol sa pultahan, nga nagkugos sa iyang masuso. Pagkamata, iyang nadiskobrehan nga ang iyang puya namatay sa katugnaw. Unya gilabay sa mga lalaki ang patayng lawas ngadto sa niyebe, ug tungod sa hilabihang kaguol, ang inahan misulay pag-abli sa pultahan aron moambak ug mamatay didto uban sa iyang anak.
Aron makunhoran ang grabeng katugnaw, usa ka linginon nga sug-angan ang gibutang sa tunga sa among bagon. Ang diyutay nga abiyo sa kahoy sa tumoy sa bagon gigamit nga tagidyot aron sa pagluto ug patatas. Ang sinako nga patatas nagsilbi usab nga among higdaanan, tungod kay ang paghigda kanila nagtaganag gamayng panalipod gikan sa nangamig nga salog sa bagon.
Ngano mang nangalagiw kami sa pagpanalipod sa among mga kinabuhi? Sa unsang paagi ang among pamilya nakapabiling buhi sa pila ka bulan ingong mga kagiw? Tugoting suginlan ko kamo.
Hudiyohanong Kabilin
Natawo ako niadtong Disyembre 22, 1940—ang kinamanghoran sa lima ka anak—sa Lyck, Sidlakang Prussia (karon Elk, Polandia). Ang relihiyosong pagpanglutos nagpugos sa akong Hudiyohanong mga katigulangan nga biyaan ang Alemanya sa ulahing bahin sa katuigang 1700. Mibalhin sila sa Rusya sa usa sa dakong paglalin sa katawhan sa kasaysayan. Dayon, niadtong 1917, aron makalingkawas sa kontra-Hudiyo nga pagpanglutos sa Rusya niadtong panahona, ang akong Hudiyo nga apohang lalaki milalin sa Sidlakang Prussia gikan sa iyang balangay duol sa Suba sa Volga.
Si Lolo nakabaton ug Aleman nga pagkalungsoranon, ug ang Sidlakang Prussia morag usa ka luwas nga dangpanan. Kadtong dunay Hudiyong mga ngalan mipili ug Aryan nga mga ngalan. Busa, ang akong amahan, si Friedrich Salomon, nailhan ingong Fritz. Si Mama, sa pikas nga bahin, taga-Prussia. Siya ug si Papa, nga usa ka musikero, naminyo niadtong 1929.
Ang kinabuhi sa akong mga ginikanan daw puno sa kalipay ug paglaom. Ang akong apohang babaye nga si Fredericke ug ang akong apohan sa tuhod nga babaye nga si Wilhelmine (sa bahin ni Mama) nanag-iya ug dakodakong umahan, nga maoy komportable nga puy-anan sa akong mga ginikanan ug namong kabataan. Dakog bahin ang musika sa kinabuhi sa among pamilya. Nagtokar si Mama ug mga tambol sa banda sa baylehan ni Papa.
Ang Okupasyon sa Nazi
Sa 1939, ang mahulgaong mga panganod misugod sa pagpakita sa kapunawpunawan sa politika. Ang gitawag ni Adolf Hitler nga kataposang remedyo sa Hudiyohanong suliran nagsugod sa pagpabalaka sa akong mga ginikanan. Kaming mga anak wala makahibalo sa among Hudiyohanong kagikan, ug wala kami masayod bahin niini hangtod sa pagkamatay ni Mama sa 1978—siyam ka tuig human mamatay si Papa.
Aron walay matahap nga usa siya ka Hudiyo, miapil si Papa sa Aleman nga Armi. Sa pagsugod, nag-alagad siya sa kuwerpo sa musika. Apan, dunay usang dayag nga nahibalo sa iyang gigikanan ang miingon nga Hudiyo siya, ug busa ang among tibuok pamilya gisukitsukit ug gikuhaag hulagway. Ang mga batid sa Nazi naningkamot sa pagpiho kon Hudiyohanon ba ang among mga dagway o dili. Sa ilang panglantaw Aryan kaayo ang among panagway, hinungdan nga, maayo na lang, wala kami dakpa ug prisoha.
Sa dihang gisulong sa Alemanya ang Polandia niadtong Septiyembre 1, 1939, ang kahadlok nagsugod sa paghari sa kanhi malinawon namong rehiyon. Buot ni Mama nga mamalhin dihadiha ngadto sa mas luwas nga dapit, apan ang pamilya mapugsanong gipugngan sa paghimo niini sa mga opisyal sa Nazi. Unya, samtang ang Rusong kasundalohan midasdas paingon sa Sidlakang Prussia sa ting-init sa 1944, ang mga Aleman mihukom nga biyaan ang Lyck ug ang palibot nga dapit. Usa ka adlaw sa Hulyo, gihatagan kami ug unom lamang ka oras aron biyaan ang among balay.
Pagbiya sa Panonpanon sa Nalisang nga Katawhan
Nahikurat si Mama. Unsay dad-on? Asa moadto? Unsay sakyan? Makabalik pa kaha kami? Ang matag pamilya estriktong gilimitehan kon unsay puwede nilang dad-on. Maalamong gipili ni Mama ang labing hinungdanong mga butang—lakip ang usa ka dakong banga sa mantika sa kinupsang karneng baka nga dunay mga pirasong bacon—igoigo ra nga sayon namong dad-on. Ang ubang pamilya mipili sa pagdala sa ilang mahalong materyal nga mga butang.
Niadtong Oktubre 22, 1944, ang Rusong mga tropa misulod sa Sidlakang Prussia. Ang usa ka manunulat nagpatin-aw: “Dili ikatingala nga buot manimalos ang Rusong kasundalohan nga nakakitang gipamatay ang ilang mga pamilya ug gipangsunog ang ilang mga balay ug mga tanom.” Ang pagpanglaglag nagpahinabog kalisang latas sa tibuok nga Sidlakang Prussia, ug nangalagiw ang katawhan nga malisangon.
Mga kagiw na kami niadtong tungora, nga namuyo sa kasadpang bahin sa Sidlakang Prussia. Morag ang bugtong kaikyasang ruta karon maoy pinaagi sa Baltic Sea, busa ang mga tawo mikalagiw paingon sa may-dunggoanan nga siyudad sa Danzig (karon Gdansk, Polandia). Didto, ang mga barko giagaw aron gamiton sa emerhensiyang pagpangluwas nga kalihokan. Ang among pamilya wala makaapas sa tren nga maoy modala unta kanamo aron mosakay sa Alemang barkong Wilhelm Gustloff, nga milawig gikan sa Gdynia, duol sa Danzig, niadtong Enero 30, 1945. Among nasayran sa ulahi nga ang Rusong mga torpedo mipaunlod sa barko ug mga 8,000 ka pasahero ang nangalumos sa hilabihan ka bugnawng katubigan.
Kay dili na makaikyas pinaagig dagat, mipadulong kami sa kasadpan. Samtang temporaryong mibiya sa armi, si Papa mikuyog kanamo sa usa ka bahin sa biyahe pinaagi sa tren, ingong gihubit sa introduksiyon. Wala madugay kinahanglan siyang mobalik sa serbisyo militar, ug gipadayon namo ang taas, peligrosong pagbiyahe nga wala siya. Gibantayan ni Mama ang banga sa mantika sa kinupsan, nga nagrasyon ug ginagmay sa matag panahon. Nakadugang kini sa bisan unsang mga tipik sa pagkaon nga among nadaginot samtang nagbiyahe, nga nagbuhi kanamo sa panahon sa taas nga tingtugnaw. Kadtong banga sa mantika sa kinupsan napamatud-ang mas bililhon kay sa bisan unsang bulawan o salapi!
Sa kataposan, nakaabot kami sa lungsod sa Stargard, diin ang mga sundalong Aleman ug ang Red Cross nanagtag ug tinapay ug sabaw duol sa estasyonan sa tren. Sa usa ka gigutom pag-ayo nga bata, makapalipay ang maong sabaw. Mga yugto sa ulahi, miabot kami sa Hamburg, Alemanya, nga gigutom ug lapoy, apan mapasalamaton nga buhi. Gipahiluna kami sa usa ka umahan duol sa subang Elbe, kauban sa Ruso ug taga-Polandia nga mga binilanggo sa gubat. Sa dihang natapos ang gubat sa Uropa niadtong Mayo 8, 1945, walay kasegurohan ang among kahimtang.
Ang Kinabuhi Ingong mga Kagiw
Si Papa gibihag ingong binilanggo sa mga Amerikano, ug maayo ang ilang pagtratar kaniya, ilabina sa dihang nahibaloan nila nga usa siya ka musikero. Ilang gipahimuslan ang iyang mga katakos sa musika alang sa pagsaulog sa ilang Adlaw sa Independensiya. Wala madugay sa ulahi, nakaikyas siya ug mibiyahe paingon sa Hamburg, diin duna kamiy usa ka malipayong reunyon. Mipuyo kami sa usa ka gamayng balay, ug wala madugay ang among duha ka apohang babaye miabot nga luwas ug miipon kanamo.
Apan, mga yugto sa ulahi, ang lokal nga mga pumoluyo, lakip ang among Lutheran Church, misugod sa pagkayugot sa daghang kagiw. Usa ka gabii ang ministro miduaw sa among pamilya. Morag gituyo niyang makapasilo pinaagi sa makainsultong mga komento bahin sa among ubos nga kahimtang ingong mga kagiw. Si Papa, nga usa ka kusgan ug lawas nga tawo, nasuko ug mihasmag sa magwawali. Gipugngan sa among inahan ug mga apohang babaye si Papa. Apan unya iyang gisakwat ang klerigo, gidala siya sa pultahan, ug gitulod siya pagawas. Sukad niadto iya nang gidili ang bisan unsang panaghisgot sa relihiyon sa iyang balay.
Wala madugay human niining hitaboa, nakakitag trabaho si Papa sa Aleman nga kompaniya sa tren ug namalhin kami sa nahilit nga bahin sa Hamburg, diin nagpuyo kami sa wala-magamit nga bagon sa tren. Sa ulahi, nagtukod si Papa ug kasarangang balay alang kanamo. Apan nagpadayon ang pagdumot sa mga kagiw, ug ingong usa ka bata, nahimo akong puntirya sa labihang pisikal ug emosyonal nga pag-abuso sa lokal nga kabataan.
Ang Gipili nga Relihiyon sa Among Pamilya
Ingong bata, natulog ako sa lawak uban sa akong duha ka apohang babaye. Bisan pa sa mga pagdili ni Papa, kon wala gani si Papa, silang duha kanunay nga nagsulti kanako bahin sa Diyos, nag-awit ug mga himno, ug nagbasa sa ilang mga Bibliya. Napukaw ang akong espirituwal nga interes. Busa, sa dihang diyes-anyos ako, mobaktas ako ug mga 11 kilometros aron mosimba kon Dominggo. Apan, makaingon ko nga napalaw ako sa dihang daghan sa akong mga pangutana ang walay makapatagbawng mga tubag.
Dayon, sa ting-init sa 1951, usa ka hapsay ug panapot nga lalaki ang mituktok sa among pultahan ug mitanyag kang Mama ug usa ka kopya sa magasin nga Bantayanang Torre. “Ang Bantayanang Torre nagahatag ug idlot nga panabot sa Gingharian sa Diyos,” siya miingon. Milukso ang akong kasingkasing, tungod kay mao kana ang akong gitinguha. Matinahurong mibalibad si Mama, walay duhaduha tungod sa pagsupak ni Papa sa relihiyon. Apan, mihangyo ako pag-ayo kaniya hinungdan nga misugot siya ug gikuhaan ako ug usa ka kopya. Nataodtaoran sa ulahi, mibalik si Ernest Hibbing ug gibilin ang librong “Pasagdi ang Diyos Maminatud-on.”
Niining panahona, naaksidente sa trabaho si Papa ug nabali ang iyang tiil. Kini nagpasabot nga nagpuyo siya sa balay, sa dako niyang kaulit. Bisan pag gisemento ang iyang tiil, nakahimo ra siya sa paglakawlakaw nga nagtakiang. Natingala kami nga kanunay siyang mawala kon adlaw, mopakita lang kon tingkaon. Nagpadayon kini sa tibuok semana. Akong namatikdan nga matag kawala ni Papa, mawala usab ang akong libro. Dayon, sa usa ka panahon sa pagkaon miingon si Papa kanako: “Kon mobalik gani kadtong tawhana, gusto nakong makigkita niya!”
Sa dihang mibalik si Brader Hibbing, sa among kakurat gibundak ni Papa ang libro sa lamesa ug miingon: “Kining libroha mao ang kamatuoran!” Dihadiha gisugdan ang usa ka pagtuon sa Bibliya, ug sa ulahi ang ubang mga membro sa pamilya miapil sa pagtuon. Si Brader Hibbing nahimong kasaligang magtatambag ug usa ka tinuod nga higala nako. Wala madugay gipalagpot ako gikan sa Sunday school tungod sa pagsulay sa pagpaambit sa akong bag-ong kaplag nga mga pagtuo. Busa mibulag ako sa Lutheran Church.
Sa Hulyo 1952, nakig-uban ako sa akong minahal nga higala sa pagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos sa balay ug balay. Matag Dominggo, tambagan ako ni Brader Hibbing nga maampingong maminaw kon giunsa niya pagpresentar ang mensahe ngadto sa mga tagbalay. Human sa pila ka semana, iyang gitudlo ang usa ka dako nga bloke sa mga tinukod ug miingon: “Imoha na kanang teritoryoha ug ikaw nay magtrabaho dinha.” Mga yugto sa ulahi, akong nabuntog ang akong kakulba ug nagmalamposon sa pagpakigsulti sa mga tawo ug pagpahiluna diha kanila ug literatura sa Bibliya.
Wala madugay, nakuwalipikar ako sa bawtismo ingong simbolo sa akong pagpahinungod ngadto kang Jehova. Si Papa ug ako nabawtismohan niadtong Marso 29, 1953, ug ulahi nianang tuiga nabawtismohan usab si Mama. Sa kadugayan, nabawtismohan ang tanang membro sa among pamilya, lakip ang akong igsoong babaye nga si Erika; ang akong mga igsoong lalaki nga sila Heinz, Herbert, ug Werner; ug ang among gimahal kaayong mga apohang babaye, nga niadtong tungora parehas nang nag-edad ug kapin 80. Unya, sa Enero 1959, nahimo akong payunir, nga maoy pagtawag sa bug-os-panahong mga ministro.
Ang Ministeryo sa Usa ka Bag-ong Nasod
Kanunay akong giawhag ni Papa nga mopahawa sa Alemanya, ug sa akong pagtan-aw sa nangagi nagtuo ko nga tungod kini sa iyang nagpadayong mga kahadlok sa pagkontra-sa-Hudiyo. Miaplay ako nga molalin sa Australia, naglaom nga mao kini ang usa ka tikang padulong sa pag-alagad ingong misyonaryo sa Papua New Guinea o sa laing isla sa Pasipiko. Ang akong igsoong si Werner ug ako dungang miabot sa Melbourne, Australia, niadtong Hulyo 21, 1959.
Sulod lamang sa pila ka semana, akong nahimamat si Melva Peters, nga nag-alagad ingong bug-os panahong ministro sa Kongregasyon sa Footscray, ug nagminyo kami sa 1960. Gipanalanginan kami ug duha ka anak babaye, nga nakakat-on usab sa paghigugma kang Jehova nga Diyos ug nagpahinungod sa ilang mga kinabuhi kaniya. Naningkamot kami pag-ayo nga magkinabuhi sa yano ug dili lamukat nga estilo sa kinabuhi aron mas bug-os namong matinguha ang espirituwal nga mga tumong ingong usa ka pamilya. Sa daghang tuig, hangtod ang mga suliran sa kahimsog nagbalda kaniya nga magpadayon, si Melva nag-alagad ingong payunir. Sa pagkakaron nag-alagad ako ingong ansiyano ug payunir sa Kongregasyon sa Belconnen, sa siyudad sa Canberra.
Gikan sa akong sayong mga kasinatian sa pagkabata, nakakat-on ako nga malipay ug makontento sa mga tagana ni Jehova. Sama sa giilustrar sa banga sa mantika sa kinupsan ni Mama, akong napabilhan nga ang pagkaluwas nag-agad, dili sa bulawan o salapi, kondili sa labing hinungdanong materyal nga mga kinahanglanon ug, mas hinungdanon, sa pagtuon sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya, ug pagpadapat sa gitudlo niini.—Mateo 4:4.
Ang lalom nga mga pulong sa inahan ni Jesus, si Maria, tinuod gayod: “Iyang [Jehova] bug-os gitagbaw ang mga gigutom sa maayong mga butang ug iyang gipalakaw nga walay-dala ang mga adunahan.” (Lucas 1:53) Ikalipay, makaihap akog 47 sa mga membro sa akong pamilya nga naglakaw sa dalan sa kamatuoran sa Bibliya, lakip ang pito ka apo. (3 Juan 4) Uban kanila, ingon man usab uban sa among daghang espirituwal nga mga anak ug mga apo, si Melva ug ako nagpaabot sa usa ka maanindot nga kaugmaon nga may kasegurohan ilalom sa malumong pag-atiman ni Jehova ug usa ka dakong reunyon kauban sa uban pa namong mga hinigugma sa dihang sila pagabanhawon.—Sumala sa giasoy ni Kurt Hahn.
[Hulagway sa panid 21]
Mga tropa sa Ruso nga misulong sa Sidlakang Prussia, niadtong 1944
[Credit Line]
Sovfoto
[Hulagway sa panid 23]
Ang akong igsoong lalaki nga si Heinz, igsoong babaye nga si Erika, si Mama, mga igsoong lalaki nga sila Herbert ug Werner, ug ako sa atubangan
[Hulagway sa panid 24]
Uban sa akong asawa, si Melva
[Hulagway sa panid 24]
Ang usa ka banga nga sama niini, nga puno ug mantika, nagbuhi kanamo