“Segurado nga Bukas ang Langit”!
“ANG tinguha nga makalupad ingon na ka karaan sa katawhan,” nag-ingon ang historyanong si Berthold Laufer diha sa The Prehistory of Aviation. Ang kasaysayan sa karaang Grego, Ehiptohanon, Asiryanhon, ug Oriental nga mga mitolohiya naundan ug daghang kasugiran sa mga hari, mga diyos, ug mga bayani nga misulay sa pagpahimulos sa gahom sa paglupad. Sa halos matag kaso, ang mga estorya naglangkit sa mga tawong nagsundog sa linuparan sa mga langgam.
Pananglitan, ang mga Insek nagsugilon mahitungod sa maalamon ug mapangahason nga si Emperador Shun, nga gituohang nagkinabuhi kapin sa 2,000 ka tuig una pa sa pagkatawo ni Jesu-Kristo. Sumala sa kasugiran, si Shun natanggong ibabaw sa nagkalayong kamalig, nagsul-ob ug sapot nga may mga balhibo, ug nakalingkawas pinaagi sa paglupad. Ang laing asoy nag-ingon nga miambak siya gikan sa usa ka torre ug migamit ug duha ka dagko ginama-sa-tangbo nga mga kalo aron hilwas nga makaparakyot sa yuta.
Taliwala sa mga Grego, anaa ang 3,000-anyos nga estorya ni Daedalus, usa ka bantogang magdidibuho ug imbentor, nga naghimog mga pako nga ginama sa mga balhibo, pisi, ug talo aron siya ug ang iyang anak nga si Icarus makaikyas gikan sa Creta, diin sila gidestiyero. “Segurado nga bukas ang langit, ug diha kami moagi,” si Daedalus mipahayag. Sa sinugdan, maayo kaayo ang pag-obra sa mga pako. Apan si Icarus, kay nahingangha sa iyang katakos sa paglupad latas sa kalangitan, mipataas ug mipataas sa paglupad hangtod ang kainit sa adlaw mitunaw sa talo nga maoy nagpasigo sa iyang mga pako. Ang batang lalaki nahagbong ngadto sa iyang kamatayon sa dagat sa ubos.
Ang ingon nianang mga estorya naghaling sa handurawan sa mga imbentor ug mga pilosopo nga nangandoy nga mahimo ang tinuod nga paglupad. Ingon ka sayo sa ikatulong siglo K.P., ang mga Insek nagtukod ug nag-eksperimento sa mga tabanog, nga nagpakitag pagsabot sa pipila ka prinsipyo sa paglupad dugay na una pa magsugod sa Uropa ang ingon niini nga matang sa pag-eksperimento. Sa ika-15ng siglo, si Giovanni da Fontana, usa ka mananambal sa Venice, nag-eksperimento ginamit ang yanong kahoy-ug-papel nga mga roket nga gilansad pinaagi sa pagpabuto ug pulbora. Sa mga 1420, si da Fontana misulat: “Ako, sa pagkatinuod, wala magduhaduha nga posibleng taoran ug mga pako ang tawo nga mahimong ilihoklihok sa artipisyal nga paagi, nga pinaagi sa ingon mahimo niya ang pag-isa sa iyang kaugalingon ngadto sa kahanginan ug pagbalhin sa lainlaing lugar ug pagkatkat sa mga torre ug pagtabok sa tubig.”
Sa sayong bahin sa ika-16 nga siglo, si Leonardo da Vinci, usa ka pintor, tigkulit, ug hanas nga inhenyero sa makina, nagdrowing ug dili-pulidong mga disenyo alang sa mga helikopter ug mga parakyot ingon man alang sa mga glider nga may nagkapakapa nga mga tumoy sa pako. Gipakita sa ebidensiya nga nagtukod siyag mga modelo sa labing menos pipila sa iyang giplano nga mga sakyanang nagalupad. Hinunoa, walay usa sa mga disenyo ni da Vinci ang tinuod nga praktikal.
Sulod sa duha ka siglo nga misunod dihay nagkadaiyang mga asoy sa mga paningkamot sa arisgadong mga lalaki kinsa nagtaod ug artipisyal nga mga pako sa ilang mga lawas ug misulay sa pagkapakapa niini samtang sila milukso gikan sa kilid sa mga bungtod ug mga torre. Kining kinaunahang mga ‘test pilot’ maoy maisog ug arisgado nga matang—apan ang ilang mga paningkamot bug-os nga napakyas.
May-Kalayo nga mga Balon ug “Masunog nga Gas”
Niadtong 1783 ang balita mahitungod sa usa ka kahibulongang kalamposan sa paglupad mikaylap sa tibuok Paris ug sa mga probinsiya sa Pransiya. Duha ka managsoong lalaki, si Joseph-Michel ug Jacques-Étienne Montgolfier, nakadiskobre nga matulin ug mahapsay nilang mapalupad ngadto sa langit ang gagmayng mga balon nga ginama sa papel pinaagi sa pagpaburot niini ginamit ang mainit nga hangin. Ang ilang unang dako kaayo nga may-kalayong balon, nga maoy pagtawag niini, ginama sa papel ug lino ug gipaburot pinaagi sa bahong aso gikan sa usa ka dakong kalayo. Ang walay-tawo nga balon milupad sa gihabogong kapin sa 1,800 metros panahon sa unang paglupad niini. Sa Nobyembre 21, 1783, ang balon nagdalag duha ka pasahero—gitawag ug mga aeronaut sa publiko—sa usa ka 25-minutos nga pagsakay ibabaw sa Paris. Nianang mao gihapong tuig, ang laing imbentor, si Jacques Charles, nagpadayag sa unang punog-gas nga balon, nga gipaburot pinaagig idroheno, o “masunog nga gas,” nga maoy pagkaila niini niadtong panahona.
Samtang miuswag ang teknolohiya sa balon, ang langit kusog nga misugod sa ‘pagbukas’ alang sa arisgadong mga aeronaut. Pagka-1784, ang mga balon naglupad na sa gihabogong kapin sa 3,400 metros. Usa lamang ka tuig sa ulahi, si Jean-Pierre-François Blanchard malamposong mitabok sa English Channel sakay sa balon nga idroheno nga nagdala sa unang airmail nga mga sulat sa kalibotan. Pagka-1862, ang mga aeronaut nakahimo na ug mga pagbiyahe latas sa Uropa ug sa tibuok Tinipong Bansa ug nakahimo na sa pag-abot ug mga gihabogon nga kapin sa walo ka kilometros!
Apan ang unang mga aeronaut bug-os gihapon nga nailalom sa gahom sa hangin; walay paagi sa pagkontrolar sa direksiyon o katulinon sa mga paglupad sa balon. Ang kaugmaran sa mga sakyanan sa kahanginan nga gipaandar sa gasolina ug koryente sa ulahing katunga nga bahin sa ika-19ng siglo naghimo sa paglawig sa kahanginan nga posible sa mas dako nga gilapdon, apan ang morag-soriso-ug-porma mas-gaan-kay-sa-hangin nga mga sakyanan sa kahanginan hinayng mopanaw—kasagaran tali sa 10 ug 30 kilometros kada oras. Usa ka bag-ong paagi ang gikinahanglan kon buot sa tawo nga ‘moisa sa iyang kaugalingon ngadto sa kahanginan ug mobalhin sa lainlaing lugar,’ ingon sa gitagna ni da Fontana.
[Hulagway sa panid 4]
Ang tinumotumo nga si Daedalus ug Icarus
[Hulagway sa panid 4]
Leonardo da Vinci
[Credit Line]
Gikan sa librong Leonardo da Vinci, 1898
[Hulagway sa panid 4]
Gidesinyo sa managsoong Montgolfier ang unang may-mainit-nga- hangin nga balon nga nagdalag pasahero