Sa Unsang Paagi Mitungha ang Ayroplano?

SA UNSANG paagi ang mga tigdisenyo sa kataposan nagmalamposon sa mas-bug-at-pa-sa-hangin nga mga sakyanang nagalupad? Ilang gibalik ang ilang pagtagad sa tinuod nga mga hawod sa paglupad—mga langgam. Sa 1889 usa ka Aleman nga inhenyero nga ginganlag Otto Lilienthal, kay nadasig sa linuparan sa mga estork, nagluwat sa “Paglupad sa Langgam Ingong Pasikaranan sa Abyasyon.” Duha ka tuig sa ulahi siya nakahimo sa iyang unang yano nga glider. Sa 1896, human ang mga 2,000 ka pagpalupad sa glider, namatay si Lilienthal samtang nagpraktis sa usa ka monoplane. Si Octave Chanute, usa ka Amerikanong inhenyero nga gipanganak sa Pransiya, nagdugang sa disenyo ni Lilienthal ug nakaugmad ug duhag-pako nga glider nga naghawas na usab sa makahuloganong pag-uswag sa disenyo sa mas-bug-at-pa-sa-hangin nga sakyanang nagalupad.

Dayon misulod sa esena ang managsoong Wright. Mga tag-iya sa tindahan sa bisikleta sa Dayton, Ohio, T.B.A., si Orville ug Wilbur Wright nagsugod sa ilang unang mga eksperimento sa pagpalupad ug glider sa 1900, nga gigamit ingong pasikaranan ang mga kalamposan ni Lilienthal ug Chanute. Ang mga Wright nagtrabaho sa hinayhinay ug sistematikong paagi sulod sa misunod nga tulo ka tuig, nga makadaghan naghimog eksperimentong mga pagpalupad sa Kitty Hawk, North Carolina. Nakaugmad sila ug bag-ong mga disenyo sa tabang sa mga tunel sa hangin, ang una niini ilang gihimo gikan sa karton sa tayubong para sa labada. Alang sa ilang unang de-makina nga pagpalupad, naghimo sila sa ilang kaugalingong upat-ka-silindro, 12-kabalyos nga makina ug gibutang kini sa ubos nga pako sa bag-ong ayroplano. Ang makina nagpaandar sa duha ka kahoyng palabad, tagsa sa matag kilid sa likod nga timon sa ayroplano.

Sa Disyembre 14, 1903, ang bag-ong imbensiyon sa mga Wright mipataas gikan sa kahoyng lansaranan niini sa unang higayon—ug nagpabilin sa itaas sulod sa tulo ug tunga ka segundos! Tulo ka adlaw sa ulahi gipalupad na usab sa managsoon ang sakyanan. Sa kadugayan nagpabilin kining naglupad sulod sa duolan sa usa ka minuto ug nakabiyaheg 260 metros nga distansiya. Ang ayroplano maoy usa ka kalamposan.a

Ikahibulong, kining talagsaong kalamposan halos wala tagda sa ubang bahin sa kalibotan. Sa dihang gipatik sa kataposan sa The New York Times ang sugilanon sa managsoong Wright sa Enero 1906, kini miingon nga ang ilang “sakyanang nagalupad” gihimo sa sekreto kaayong paagi ug nga ang managsoon nakabaton lamang ug “gamayng kalamposan sa paglupad sa kahanginan” sa 1903. Sa pagkatinuod, si Orville nagpadala ug telegrama sa iyang amahan sa maong gabii mismo sa makasaysayanhong paglupad, nga nag-awhag kaniya sa pagpahibalo sa prensa. Ugaling, tulo lamang ka mantalaan sa Tinipong Bansa ang nanumbaling sa pagluwat sa sugilanon niadtong panahona.

Walay Paglaom nga Mokita ang mga Sakyanang Nagalupad?

Ang kalibotan sa katibuk-an nagmaduhaduhaon sa abyasyon sa sayong katuigan niini. Bisan si Chanute, usa sa takos-tagdon nga mga tigsugod sa abyasyon, mitagna sa 1910: “Sa opinyon sa batid nga mga eksperto walay pulos ang pagdahom nga mokita ang sakyanang nagalupad. Kanunay gayod nga limitado ang kapasidad niini sa pagkarga nga magpugong niini nga pasakyan sa mga pasahero o kargamento.”

Bisan pa niana, ang teknolohiya sa abyasyon kusog kaayong miusbaw sa mga tuig human sa unang mga pagpalupad sa mga Wright. Sulod sa lima ka tuig ang managsoon nakahimog biplane nga duha ka tawo ang makasakay nga makalupad ug 71 kilometros kada oras ug mosaka sa gitas-ong 43 metros. Sa 1911 gihimo ang unang latas-kontinente nga paglupad sa ayroplano sa T.B.; ang biyahe gikan sa New York paingon sa California mikabat ug mga 49 ka adlaw! Panahon sa Gubat sa Kalibotan I, ang katulin sa mga ayroplano miuswag gikan sa 100 kilometros kada oras ngadto sa kapin sa 230 kilometros kada oras. Ang mga rekord sa gitas-on sa paglupad sa wala madugay miabot ug 9,000 metros.

Ang maayong mga kahimoan sa abyasyon padayon nga nahimong pangunang mga balita sa katuigang 1920. Duha ka Amerikanong opisyal sa militar ang mihimo sa unang pagpalupad sa ayroplano nga way-hunong latas sa Tinipong Bansa sa 1923, nga nagbiyahe gikan sa usa ka baybayon paingon sa pikas baybayon nga walay 27 ka oras. Upat ka tuig sa ulahi si Charles A. Lindbergh nabantog dayon pinaagi sa pagpalupad sa ayroplano nga way-hunong gikan sa New York paingon sa Paris sulod sa 33 ka oras ug 20 minutos.

Kasamtangan, ang bag-ong mga kompaniya sa ayroplano nagsugod sa pagdani ug mga kustomer. Sa ulahing bahin sa 1939, ang pagbiyahe sa kahanginan nahimong popular sa punto nga ang mga kompaniya sa ayroplano sa T.B. nag-alagad sa halos tulo ka milyong pasahero kada tuig. Ang kasagarang gigamit nga ayroplano sa ulahing bahin sa katuigang 1930, ang DC-3, nagdalag 21 lamang ka pasahero nga may gikusgong paglupad nga 270 kilometros matag oras; apan human sa Gubat sa Kalibotan II, ang komersiyal nga mga ayroplano nahimong mas dagko ug mas kusog molupad, nga may gikusgong mga paglupad nga 480 kilometros matag oras. Ang Britanya nagsugod sa komersiyal nga serbisyo sa turbojet sa 1952. Ug ang mga jumbo jet, sama sa 400-lingkoranang Boeing 747, unang gigamit sa 1970.

Ang lain pang kalamposan nahitabo sa 1976 sa dihang gihimo sa usa ka tem sa Britaniko ug Pranses nga mga inhenyero ang Concorde, usa ka ayroplanong pormag-trianggulo ang pako nga makadalag 100 ka pasahero nga duha ka pilo sa katulinon sa pagbiyahe sa tingog—kapin sa 2,300 kilometros kada oras. Apan ang taas nga bili sa pagpalupad nakalimite sa kaylap nga paggamit sa komersiyal nga mga ayroplanong kusog kaayo molupad.

Nag-umol sa Kalibotan

Bisan pag ikaw wala pa sukad makasakay sa ayroplano, ang imong kinabuhi malagmit giumol niining kusog nga mga pag-uswag sa teknolohiya. Ang pagpadalag mga kargamento pinaagig ayroplano kaylap sa tibuok kalibotan; kasagaran, ang pagkaon nga atong gikaon, ang mga besti nga atong gisul-ob, ug ang mga makina nga atong gigamit sa trabahoan o sa balay gipadala gikan sa tabok sa dagat o tabok sa kontinente pinaagig ayroplano. Ang mga sulat ug mga pakete gidala gikan sa nagkalainlaing nasod pinaagig ayroplano. Ang mga negosyo nagsalig pag-ayo sa mga serbisyo sa mensahero pinaagig ayroplano sa paghimog adlaw-adlaw nga mga transaksiyon. Ang mga produkto ug mga serbisyo nga dali natong mabatonan ug ang mga bili nga atong bayran alang niini naimpluwensiyahan tanan sa katakos sa tawo sa paghatod niini pinaagig ayroplano.

Ang abyasyon nakapahinabo usab ug dagkong sosyal nga mga kausaban. Walay duhaduha, migamay ang kalibotan, tungod sa abyasyon. Sulod lamang sa pipila ka oras, mahimo ka nang makaabot halos bisan asa sa kalibotan—kon may ikaplete ka. Kusog mopanaw ang balita, ug mao usab ang mga tawo.

Ang Bayad sa Kauswagan

Apan ang maong kauswagan adunay bayad. Sanglit nagkadugang ang trapiko sa kahanginan, ang pipila nahadlok nga ang kalangitan nahimong labi pa ka peligroso. Kada tuig ang mga paghagsa nga naglangkit sa pribado ug komersiyal nga mga ayroplano nagkuhag daghang kinabuhi. “Tungod kay nailalom sa mga kapit-os sa kompetensiyahanay, daghang kompaniya sa ayroplano ang wala na magbuhat sa dugang nga mga pamaagi sa kahilwas nga ilang regular nga gihimo sa dihang ilang ikapasa ang ekstrang mga gastos ngadto sa mga kustomer,” nag-ingon ang Fortune nga magasin. Ang Federal Aviation Administration, nga maoy responsable sa buluhatong pagpaneguro sa kahilwas sa kahanginan sa Tinipong Bansa, “kulang ug pondo, kulang ug empleyado, ug dili maayong pagkadumala,” nagtaho ang magasin.

Sa samang higayon, ang nagkadaghang ihap sa mga tigpaluyo sa kalikopan gikulbaan tungod sa mga pag-usbaw sa polusyon sa hangin ug kalangas nga gipahinabo tungod sa mas daghang naglupad nga ayroplano. Ang pag-atubang sa mga kabalaka labot sa mga suliran sa kalangas mao “ang usa sa mga isyu nga labi pa ka makapabahinbahin sa publikong abyasyon sa kalibotan,” nag-ingon ang magasing Aviation Week & Space Technology.

Kining mga sulirana misamot tungod sa kamatuoran nga ang mga ayroplano nagkadaan na: Sa 1990, 1 sa matag 4 ka ayroplano sa T.B. nakaplagang kapin na sa 20 anyos, ug un-tersiya niini gigamit saylo sa gilagda nga “mga tumong alang sa mapuslanong gidugayon sa paggamit” ingon sa orihinal nga gipasiugda sa tiggama.

Sa ingon, ang mga inhenyero sa aeronautics nagaatubang karon sa dagko kaayong mga hagit. Sila kinahanglang mohimog mas hilwas ug dili kaayo mahal nga mga paagi sa pagdalag mas daghang pasahero, bisan pag nagsulbong ang mga presyo ug nag-usbaw ang mga kabalaka sa kalikopan.

Ang pipila ka kasulbaran alang sa pagkunhod sa mga gastos nagsugod na sa pagtungha. Si Jim Erickson, nga nagsulat diha sa Asiaweek, nag-ingon nga ang Pranses-Britaniko nga tem sa Aerospatiale ug British Aerospace nagplano sa paghimog ayroplano nga makadalag abot sa 300 ka pasahero nga duha ka pilo sa katulinon sa pagbiyahe sa tingog. Ang mga gastos ug magamit nga gasolina sa matag pasahero mas ubos. Ug isip sanong sa naghuot kaayong mga kahimtang sa daghang erport, ang pipila ka tawo sa industriya nga may orihinal nga mga ideya alang sa umaabot nagsugyot ug bag-ong hugpong sa dagkong de-pasahero nga mga helikopter—ang matag usa makadalag 100 ka pasahero. Kining maong mga sakyanan sa kahanginan, sila nagtuo, sa dili madugay makadumala sa dakong bahin sa duol nga mga pagbiyahe nga ginahimo karon sa naandang mga ayroplano.

Ang dagko ba nga mga helikopter ug kusog kaayo molupad nga mga ayroplano tinuod nga makatagbaw sa dinaliang mga panginahanglan sa industriya sa mga ayroplano sa umaabot nga mga katuigan? Panahon ray mag-igo samtang ang tawo nagpadayon sa iyang pangagpas sa ‘pagbukas sa kalangitan’ alang sa paglupad sa tawo pinaagig ayroplano.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 6]

Si Otto Lilienthal, mga 1891

[Credit Line]

Library of Congress/Corbis

[Mga hulagway sa panid 6, 7]

Pag-abot ni Charles A. Lindbergh sa London human sa iyang latas-atlantikong paglupad pinaagig ayroplano paingon sa Paris, sa 1927

[Credit Line]

Corbis-Bettmann

[Hulagway sa panid 7]

Sopwith Camel, sa 1917

[Credit Line]

Museum of Flight/Corbis

[Hulagway sa panid 7]

DC-3, sa 1935

[Credit Line]

Hulagway kortesiya sa Boeing Aircraft Company

[Hulagway sa panid 7]

Sikorsky S-43 flying boat, sa 1937

[Hulagway sa panid 8]

Tigluwas nga helikopter sa Coast Guard

[Hulagway sa panid 8]

Ang hulad sa akrobatikong Pitts, Samson

[Hulagway sa panid 8, 9]

Ang Concorde misugod sa gieskedyul nga mga paglupad sa 1976

[Hulagway sa panid 8, 9]

Ang Airbus A300

[Hulagway sa panid 9]

Sa pagsulod pag-usab, ang space shuttle mahimong kusog-kaayo-molupad nga glider

[Hulagway sa panid 9]

Ang “Rutan VariEze,” 1978