Rio de Janeiro—Matahom ug Makaiikag

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL

ANG Rio de Janeiro aduna niining tanan—mga baybayon, kabungtoran, mga lanaw, tropikanhong lasang. “Ang talan-awon niini madanihon kaayo nga lisod mohukom kon unsay unang tan-awon!” mipatugbaw ang usa ka bisita. Ang Rio de Janeiro, o Rio lang, giisip sa daghan nga usa sa labing maanindot nga mga siyudad sa kalibotan. Bisan tuod ang pulong nga “rio” nagkahulogang “suba,” ang siyudad sa pagkatinuod nahimutang sa usa ka luok.—Tan-awa ang kahon sa panid 18.

Siyempre, uban sa 11 ka milyong tawo nga nagpuyo sa siyudad, ang Rio dunay mga suliran—kapintasan, kawalay-trabaho, ug kanihit sa puloy-anan, dugang pa sa polusyon ug gubot nga trapiko. Bisan pa niini, ang mga pumoluyo sa Rio mapagarbohong nagtawag niini nga Cidade Maravilhosa (Kahibulongang Siyudad). Sa mga pulong sa usa ka Carioca:a “Ang Rio maoy usa ka malipayong siyudad. Ang kabaybayonan ug kabungtoran nga among makita sa among pagpaingon ug pagpauli gikan sa trabaho sa usa ka adlaw nga masanag makapahimuot kanamo.” Usa ka mithianong panglantaw? Susihon nato.

Mga Luok, Kabaybayonan, ug Kanunayng Masanag nga Adlaw

Magsugod ta sa Guanabara Bay—ang sinugdanan sa Rio. Ang 380 kilometro kuwadrado niini gipat-ak-pat-akan ug mga isla sa lasang, ug gilibotan kini sa kabungtoran ug kabukiran, ang labing ilado niana mao ang Corcovado (nagkahulogang “Buktot”) ug ang Sugarloaf Mountain (Portuges, Pão de Açúcar). Ang tayuktok sa Corcovado, 704 metros ibabaw sa luok, gipaibabwan sa 30 metros, 1,145-tonelada nga estatwa ni Kristo nga nagdupa. Ang Sugarloaf Mountain, nga 395 metros lamang ang gihabogon, ginganlan ug ingon niana tungod sa pormang kono nga gigamit sa kolonyal nga mga tighimog asukar. Ang mga bisita makatungas sa Corcovado pinaagi sa gamay nga tren o sa awto, ug ang cable car maghatod sa mga tumatan-aw ngadto sa tumoy sa Sugarloaf. Ang talan-awon sa Rio, nga gitaliwad-an sa lugom asul nga dagat sa usa ka kiliran ug sa berde kaayong lasang ug sa naglikoliko nga porma sa Rodrigo de Freitas Lake sa pikas, maoy kahibulongan.

Ang mga baybayon nga dunay pino puti nga balas duyog sa adlaw—kanunayng masanag—naghimo sa Rio nga pangandoyon sa turista. Sa imo tingaling madahom, nga ang mga temperatura sa ting-init moabot ug 40 grado Celsius, ang kapin sa 70 ka baybayon ubay sa 90-kilometros nga baybayon sa Rio puno kaayo. Unsang baybayona ang kinamaayohan? Ang tubag nagdepende sa moadtoay sa baybayon. Alang sa mga Carioca ang baybayon maoy tagboanan, basahanan, dulaanag saker, dulaanag bolibol, bar, restawran, dulaanan, konsiyertohanan, gymnasium, ug opisina maingon man usa ka dapit nga kaligoanan. Kada buntag ang mga suroyanan sa Rio mapuno sa mga tig-jogging ug mga tigbisikleta. Ug sa masanag nga adlaw, ang mga baybayon kanunayng puno. Apan, bisan pa sa ilang morag haruhay nga estilo sa kinabuhi, ang mga Carioca kinahanglang maghago aron mapahimuslan ang estilo sa kinabuhi sa Rio.

Hangtod sa kataposan sa ika-19ng siglo, ang siyudad sa Rio gitukod palibot sa mga baybayon sa Guanabara Bay. Unya, ang mga tunel nga gitukod aron sa pagsumpay sa luok ngadto sa mga baybayon sa kadagatan nagpunting sa pag-uswag sa siyudad pahabagatan. Uban sa inagurasyon sa 1923 sa Copacabana Palace Hotel, usa sa unang luho nga mga hotel sa Amerika del Sur, ang unang baybayon nga nahimong ilado mao ang Copacabana, ang “Gamayng Prinsesa sa Dagat.” Sa ulahi, sa katuigang 1960, ang Ipanema nga baybayon nahimong tagboanan sa mga makinaadmanon ug mga bohemiano. Kon ang usa ka butang wala konsiderahang uso sa Ipanema, kini dili gayod uso. Ang kinaulahian ug kinadak-an sa mga baybayon sa Rio nga giugmad mao ang Barra da Tijuca (18 kilometros ang gitas-on), nga gianggaan ug Brazilian Miami. Nahimutangan kini sa kinadak-ang mga tindahan sa siyudad ug daghang bag-ong mga tinukod nga puy-anan.

Usa ka Lasang nga Gilibotan sa Usa ka Siyudad

Ang mga tanom maoy hinungdanong bahin sa talan-awon sa Rio, ug ang malinawon, 141 ektarya nga tanaman niini, nga nahimutang sa kinapusoran sa siyudad, maoy pipila lamang ka minutos kon lakwon gikan sa alegreng atmospera sa kabaybayonan. Gihimo sa ika-19ng siglo, ang tanaman nahimutangan sa kapin sa 6,200 ka espisye sa tropikanhong mga tanom ug kakahoyan.

Ang laing dangpanan sulod sa mga utlanan sa siyudad mao ang Lasang sa Tijuca. Nahimutang ug mga 20 kilometros gikan sa kinapusoran sa Rio nga nagkobre ug kapin sa 100 ka kilometro kuwadrado, lagmit mao kini ang kinadak-ang lasang sa kalibotan nga anaa sa siyudad. Nalakip niini ang bahin sa Atlantic Forest, nga kanhi milukop sa tibuok kabaybayonan sa Brazil. Ang mga bisita makakita sa matahom nga pughawong pula nga jequitiba uban sa maanindot, dalag nga mamulak nga canelas-santas. Anaa usab ang madanihong asul nga mga alibangbang sa Morpho nga espisye. Bahin sa kalanggaman, ang buloknong berdeg-ulo o pulag-liog nga mga tanager maoy naandang talan-awon.

Pagduaw sa Kinapusoran

Ang kinapusoran sa Rio puliki kaayo—nga ang mga tawo nagadali bisag asa ug saba ug init kaayo. Ang mga nanaglakaw moliotliot sa mga tigbaligya, nga namaligya ug halos tanang butang, gikan sa gipalit sa gawas sa nasod nga elektronik nga mga kasangkapan ngadto sa mga sinina, mga lamas, ug mga tambal sa kalyo. Malingaw ka sa pagsakay sa trambia latas sa 42 solidong granito nga mga arko nga nailhang Arcos da Lapa. Gitukod sa mga Indian ug sa mga ulipon tali sa 1712 ug 1750, kini sa sinugdan maoy agianan ug tubig paingon sa kinapusoran sa Rio. Bisan pa niana, sa 1896 ang serbisyo sa trambia nagsugod sa pagdagan ibabaw sa agianan ug tubig, nga naghimo nianang taytayan.

Lakip sa kinapusoran mao ang Uropanhong bahin sa siyudad. Ang National Museum of Fine Arts, nga gitukod tali sa 1906 ug 1908, dunay atubangan nga magpahinumdom sa Louvre Museum sa Paris, ug ang buloknong mga seksiyon ug mga mosaic niini magpahinumdom sa usa sa Italyanhong Renaissance. Ang laing hinungdanong tinukod mao ang Municipal Theater, nga giinagurahan sa 1909, nga kalingkoran ug 2,357 ka tumatan-aw ug gisundog sa Paris Opera House.

Saker ug ang Samba

Ang mga Carioca malingaw ug usa ka maayong sangka sa saker, ug sa dihang ang hinungdanong dula sa mga liga gieskedyul, ang Maracaña Stadium mahimong sentro sa pagtagad. Nailhan ingong kinadak-ang estadyum sa saker sa kalibotan, kini maoy nahimutangan sa mga sangka nga mikabat ug 200,000 ang nanambong. Sa pagkakaron, ang kinadaghanang masulod gilimite sa 100,000 alang sa seguridad ug sa kaharuhay sa mga dumadayeg.

Usa ka paboritong sayaw taliwala sa mga Carioca mao ang samba, nga naggikan sa Aprika. Sa tibuok siyudad ang mga eskuylahan sa samba nagdani sa linibong mga mananayaw—mga lalaki, babaye, ug mga bata—kasagaran gikan sa parehong kasilinganan. Panahon sa karnabal, una pa sa Semana Santa, kining maong mga tunghaan—nga dunay mga 5,000 ka mananayaw ang matag usa—maglinya sa Sambódromo, usa ka dako linaing pagkatukod nga paradahanan, nga moagi tali sa duha ka magkaubay nga konkretong mga grandstand nga malingkoran ug 100,000 ka tawo. Ikasubo, ang karnabal labi pang nailado sa mga paghinobra niini, nga gikan sa pagdrayb nga hubog ngadto sa pag-abuso sa droga ug kahilayan sa sekso.

Ang Rio Dunay Kaugalingong mga Suliran

Sulod sa mga dekada, hangtod kini nalabwan sa São Paulo sa katuigang 1950, ang Rio de Janeiro mao ang sentro sa industriya sa Brazil. Ang pangandoy sa mas maayong mga kahimtang sa kinabuhi mitultol sa daghan sa pagbiya sa kinabuhi sa banika ug pagbalhin sa Rio, nga nagpugos sa bahin sa populasyon sa siyudad nga maghuot diha sa mga apartment samtang kadtong dili kaayo maayog kahimtang miadto sa kabungtoran ug nagtukod ug mga grupo sa inayom-ayom nga mga pinuy-anan—mga pundok sa mga barongbarong, o mga favela. Sa sinugdan, hinimo kini sa binungkag nga mga kahon ug taro ug gitabonan sa mga palid sa sin. Wala silay elektrisidad, kanal, o gripo, apan labing menos ang ilang nahimutangan nga duol sa trabahoan naghimo sa kinabuhi nga mas sayon sa mga molupyo niini. Karon, ang dagko nga mga pundok sa mga barongbarong milukop sa kabungtoran tupad gayod sa maanindot nga mga apartment nga anaa sa utlanan sa Copacabana ug Ipanema. Pipila ka dapit sa kalibotan ang nagpresentar ug ingon ka dayag nga kalainan sa mga dato ug sa mga kabos.

Ang mas bag-ong pundok sa mga barongbarong gitukod ginamit ang mga tisa. Pinaagi sa paghimog mga karsada ug pag-instalar ug mga kagamitan nga makapaharuhay, ang mga tigplano sa siyudad misulay sa pagpauswag; apan dili kini sayon nga tahas. Sumala sa di pa dugayng surbi, kapin sa 900,000 ka tawo ang nagpuyo sa kapin sa 450 ka pundok sa mga barongbarong sa Rio. Ang Rocinha, ang kinadak-an, dunay 150,000 ka molupyo. “Sama kinig siyudad sulod sa usa ka siyudad,” misaysay si Antônio, nga nagpuyo didto apan nagtrabaho sa usa ka bangko sa Ipanema. Ang mga molupyo dunay cable TV, radyo sa komunidad, ug FM nga estasyonan sa radyo maingon man usa ka propesyonal nga tem sa saker ug tunghaan sa samba. Apan ang kinabuhi diha sa pundok sa mga barongbarong dunay makahahadlok nga bahin. Ang mga ulan sa ting-init magpahinabog mga pagdahili sa yuta diha sa kabungtoran, nga moresulta sa kadaot ug bisan kamatayon. Usa ka di pa dugayng programa sa pagpananom pag-usab ug kahoy nagkuha sa mga balay gikan sa pipila ka peligrosong mga dapit, sa ingon nagpauswag sa kahimtang.

Ang laing dakong suliran mao ang organisadong krimen. Ang pangunang mga biktima niini mao ang mga batan-on nga ang trabaho mao ang pagbaligyag droga. Ang relasyon taliwala sa mga tigbaligyag droga ug sa mga molupyo gimandoan sa pipila ka lagda. “Halos walay mga pagpanulis, pagpanghold-ap, o mga pagpanglugos diha sa mga pundok sa barongbarong. Walay mangahas sa paghimo niini nga mga krimen. Ang mga tawo nahibalo nga sila patyon kon buhaton nila kana,” misaysay si João, kinsa nagpuyo sa usa ka pundok sa barongbarong sulod sa 40 ka tuig. Ang mga tigbaligyag droga nagsilot sa mga krimen nga wala malangkit sa droga aron mabatonan ang pagpaluyo ug simpatiya sa mga molupyo. “Bisan tuod ug medyo nausab ang mga butang,” si João midugang, “naandan gihapon sa mga molupyo nga mohangyo sa mga tigbaligyag droga sa pagbayad sa mga lubong, pagpalit ug medisina o pagkaon, pag-atiman sa wala-mabayring abangan, o pagbayad sa kalingawan.”

Ubang mga Suliran

Nahimutang tali sa dagat ug sa kabukiran, ang Rio nagsugod sa usa ka patag nga lamakan—usa ka dapit nga halos dili pabor sa pag-ugmad sa usa ka dakong siyudad. Latas sa katuigan, kinahanglanon ang “pagpakigbugno batok niining tulo ka elemento: lamakan, dagat, ug kabukiran,” misaysay ang librong Rio de Janeiro—Cidade e Região (Rio de Janeiro—Siyudad ug Rehiyon). Aron madaog kining maong pakigbugno, ang daghang tunel ug mga pagtambak gihimo nga nagkonektar sa lainlaing mga silinganan. Ang mga riles duna usab ing mahinungdanong bahin sa pagpadaghan sa tawo diha sa nait-siyudad nga mga dapit, bisan tuod ang pagbiyahe sa tren karon maoy peligroso. “Daghan kaayong tawo ang naningkamot sa pagsakay sa tren nga dili na kinahanglang maninguha ka sa pagsakay. Itulod ka sa panon,” misaysay si Sérgio, kinsa kinahanglang mosakay ug tren diha sa mga nait sa siyudad sa alas-singko sa buntag aron makaabot sa trabaho sa alas-siyete. Puno kaayo ang mga tren nga kasagarang mobiya kini sa estasyon nga bukas ang mga pultahan ug ang mga pasahero nangumpayot sa mga daplin sa mga seksiyon niini. Ang labing mapangahasong mga Carioca motungtong gani sa ibabaw niini, train-surfing, sumala sa pagtawag niini. Ang pagkasayop sa paglikay sa mga kable sa elektrisidad nagkahulogan ug halos tinong kamatayon.

Ang laing suliran mao ang pagtipig sa Guanabara Bay, usa ka simbolo sa katahom sa siyudad. Sumala sa usa ka taho sa World Bank, sa pipila ka dapit ang katubigan niini “arang-arang lang ug diyutay sa wala maprosesong hugaw tungod sa daghang gipaagos nga hugawng tubig sa industriya ug wala maproseso (o dili-bug-os nga naproseso) nga hugaw.” Ang kadaot dako ug naglakip sa pag-us-os sa gidaghanon sa mga espisye sa isda, nga nag-apektar sa 70,000 ka mangingisda nga nagdepende sa luok sa ilang panginabuhi. Ang nahugawang kabaybayonan naghadlok usab sa mga turista. Ang gobyerno naningkamot sa pagpadako sa sistema sa mga agosanan sa hugaw ug pagdumala sa industriya. Ang batok-polusyon nga kampanya sa Rio migamit ug duha ka lumod ingong mga simbolo niini. Ang mga tig-organisar nagtagna nga duna unyay mga lumod nga manglangoy sa Guanabara Bay una pa sa tuig 2025!

Maanindot Gihapon ang Rio!

Human niining daklit nga pagsusi sa Rio, unsa ang imong hukom? Sa kadaghanang turista ug mga Carioca, ang Rio maanindot gihapon! Ug komosta ang mga suliran? Maayo unta kon masulbad kini. Apan hangtod mahitabo kana, ang mahimo lamang sa mga Carioca mao ang pagpasibo sa labing maayo nga ilang maarangan ngadto sa mga suliran sa siyudad ug pagpahimulos sa matahom nga mga palibot niini. Mao kanay ilang nakat-onang himoon, uban ang pagkamamugnaon ug pasiaw.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 18]

Hinungdanong mga Hitabo sa Kasaysayan sa Rio

1502: Sa Enero 1, nasaypan ni André Gonçalves, usa ka Portuges nga marinero, ang ganghaan sa Guanabara Bay nga bokana sa suba ug nagngalan sa tubig nga Rio de Janeiro (Suba sa Enero).

1565: Si Estácio de Sá, pangulo sa kasundalohang Portuges, nagsugod sa usa ka balangay taliwala sa kabungtoran sa Sugarloaf Mountain ug Cara de Cão, aron sa pagpakiggubat sa Pranses, kinsa miangkon usab sa rehiyon. Kining maong balangay nahimong siyudad sa Rio.

1763: Sa pagsulay nga kontrolahon ang daghang bulawan ug brilyante nga moagi sa pantalan paingon sa Portugal gikan sa sikbit nga Minas Gerais State, ang Portuges nagtuboy sa Rio ngadto sa kahimtang nga kaulohan. Ang negosyo sa ulipon sa Aprika misamot.

1808: Ang Portuges nga harianong panimalay miabot, nga mikalagiw gikan sa nagsingabot nga pagsulong ni Napoléon I sa Portugal, ug ang Rio nahimong temporaryong lingkoranan sa Portuges nga monarkiya. Ang Rio padayong nahimong kaulohan hangtod sa pagtukod sa Brasília, sa 1960.

[Credit Line]

FOTO: MOURA

[Hulagway sa panid 16, 17]

Barra da Tijuca Beach

[Hulagway sa panid 17]

Maracanã, kinadak-ang estadyum sa saker sa kalibotan

[Hulagway sa panid 18]

Arcos da Lapa, ang agianan ug tubig nga nahimong taytayan