Trahedya sa Rwanda—Kinsay Responsable?
“Sa gutlo sa dayon nang pagbuak sa bagulbagol sa 23-anyos nga mekaniko,” ang U.S.News & World Report nag-ingon, “usa sa mga miatake miingon kang Hitiyise: ‘Angay kang mamatay tungod kay ikaw usa ka Tutsi.’”
PAGKADAGHANG higayon nga nabalikbalik kining hitaboa diha sa gamayng nasod sa Rwanda sa Sentral Aprika sa mga bulan sa Abril ug Mayo! Sa maong panahon dihay 15 ka kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova sa sulod ug sa palibot sa Kigali, ang kaulohang siyudad sa Rwanda. Ang magtatan-aw sa siyudad, si Ntabana Eugène, maoy usa ka Tutsi. Siya, iyang asawa, iyang anak nga lalaki, ug iyang nuybe-anyos nga anak nga babaye, si Shami, maoy lakip sa unang mga tawo nga gipatay sa dihang mibuto ang kaylap nga kapintasan.
Libolibong mga taga-Rwanda ang gipamatay adlaw-adlaw—semana-semana. “Sa kataposang unom ka semana,” ang gikutlo sa itaas nga magasin sa balita nagtaho sa tungatunga sa Mayo, nga “ingon ka daghan sa 250,000 ka tawo ang nangamatay diha sa kampaniya sa pagpuo sa kaliwat ug pagpanimalos nga motumbas sa madugoong pagpapha sa Khmer Rouge sa Cambodia sa tungatunga sa katuigang 1970.”
Ang magasing Time nag-ingon: “Diha sa usa ka hitabo nga magpahinumdom sa Nazi Alemanya, ang mga bata gipili gikan sa usa ka grupo sa 500 tungod lamang kay sama silag dagway sa Tutsi. . . . Ang mayor sa habagatang lungsod sa Butare, kinsa naminyo sa usa ka Tutsi, gitanyagan [ug masakit] nga pagpili sa mga magbabaol nga Hutu: iyang maluwas ang iyang asawa ug mga anak kon iyang itugyan ang pamilya sa iyang asawa—ang mga ginikanan ug manghod nga babaye sa iyang asawa—aron patyon. Siya miuyon.”
Unom ka tawo ang nagtrabaho sa Opisina sa Paghubad sa mga Saksi ni Jehova sa Kigali, ang upat kanila Hutu ug ang duha Tutsi. Ang mga Tutsi mao si Ananie Mbanda ug Mukagisagara Denise. Sa dihang ang mga sundalo uban sa mga manglulungkab miabot sa balay, sila nasuko sa pagkasayod nga nag-ipon ug puyo ang Hutu ug Tutsi. Buot nilang patyon si Mbanda ug Denise.
“Sila misugod pagkuha sa mga pin sa ilang mga granada,” miingon si Emmanuel Ngirente, usa sa mga igsoong Hutu, “nga nanghulga nga patyon kami, kay anaa uban kanamo ang ilang mga kaaway. . . . Buot nila ang dakong kantidad sa salapi. Gihatag namo ang tanang salapi nga anaa kanamo, apan sila wala matagbaw. Sila mihukom sa pagkuha gikan kanamo ingong bayad sa tanang butang nga magamit nila, lakip sa laptop nga kompiyuter nga gigamit sa among buluhaton sa paghubad, sa among makina sa pagkopya, among mga radyo, among mga sapatos, ug daghan pa. Sa kalit gibiyaan nila kami nga walay gipatay bisan usa kanamo, apan sila miingon nga sila mobalik ra.”
Sa misunod nga mga adlaw, ang mga manglulungkab nagpadayon sa pagbalik, ug sa matag panahon nangaliyupo ang Hutu nga mga Saksi alang sa mga kinabuhi sa ilang Tutsi nga mga higala. Sa kataposan, sa dihang nahimong peligroso na kaayo alang kang Mbanda ug Denise nga magpabilin pa, gihimo ang mga kahikayan alang kanila sa pagduyog sa ubang mga kagiw nga Tutsi ngadto sa usa ka duol nga eskuylahan. Sa dihang giatake ang eskuylahan, nakaikyas si Mbanda ug Denise. Sila milampos sa paglabang sa daghang ali sa dalan, apan, sa kadugayan, diha sa usa niini, ang tanang Tutsi gilain, ug si Mbanda ug Denise gipatay.
Sa dihang mibalik ang mga sundalo sa Opisina sa Paghubad ug nakadiskobre nga wala na ang Tutsi nga mga Saksi, gikulata pag-ayo sa mga sundalo ang Hutu nga mga igsoon. Unya usa ka bomba ang mibuto sa duol, ug ang mga igsoon nakahimo sa pagluwas sa ilang mga kinabuhi.
Samtang nagpadayon ang pinatyanay sa tibuok nasod, ang gidaghanon sa nangamatay nakaabot sa posibleng tunga sa milyon. Sa kataposan, tali sa duha ug tulo ka milyon, o kapin pa, sa walo ka milyong mga molupyo sa Rwanda ang mibiya sa ilang mga balay. Daghan kanila ang nangitag kadangpan sa kasikbit nga Zaire ug Tanzania. Gatosan ka mga Saksi ni Jehova ang gipamatay, ug daghan pang uban ang mikalagiw sa mga kampo gawas sa nasod.
Unsay nakapukaw niining wala pa sukad mahitabo nga pagpamatay ug pagpangalagiw? Kini ba mapugngan unta? Unsa ang kahimtang sa wala pa mobuto ang kapintasan?
Ang Hutu ug ang Tutsi
Ang Rwanda ug ang kanait nga nasod sa Burundi gipuy-an sa Hutu, nga sagad mugbo, dagkoon ug lawas nga mga tawong Bantu, ug ang Tutsi, sa kinaiyanhon tag-as, pution ug panit nga mga tawo nga nailhan usab nga Watusi. Niining duha ka nasod ang Hutu naglangkob sa mga 85 porsiento sa populasyon ug ang Tutsi 14 porsiento. Ang pag-awayay tali niining etnikong mga grupo dugay nang narekord balik pa sa ika-15ng siglo. Bisan pa niana, sa labing dakong bahin, sila nag-ipon sa pagpuyo nga malinawon.
“Kami nagpuyo nga malinawon kaniadto,” miingon ang usa ka 29-anyos nga babaye bahin sa 3,000 ka Hutu ug Tutsi nga nagpuyo diha sa balangay sa Ruganda, nga nahimutang sa pipila ka milya silangan sa Zaire. Apan, ang mga pagsulong sa mga gang sa Hutu sa Abril halos nagpapas sa tibuok populasyon sa Tutsi sa balangay. Ang The New York Times mibatbat:
“Ang kahimtang niini nga balangay mao ang kahimtang sa tibuok Rwanda: ang Hutu ug ang Tutsi kaubang nagpuyo, nagminyoay, nga wala mabalaka o wala gani mahibalo kon kinsa ang Hutu ug kinsa ang Tutsi.
“Unya may nahitabong kalit nga kausaban. Sa Abril, ang magubtanong mga panon nga Hutu sa tibuok nasod mihimog dakong kagubot, gipamatay ang mga Tutsi bisan asa nila sila makita. Sa dihang nagsugod ang mga pagpamatay, ang Tutsi midangop sa simbahan alang sa panalipod. Gisundan sila sa magubtanong mga panon, gihimo ang mga sangtuwaryo nga mga menteryo nga nagpabiling gibanawan sa dugo.”
Unsay nakapukaw sa pagpamatay? Tungod kadto sa mga kamatayon, gumikan sa pagkahagsa sa ayroplano sa Kigali sa Abril 6, sa mga presidente sa Rwanda ug Burundi, diin ang duha mga Hutu. Kini nga hitabo sa usa ka paagi maoy nakaingon sa pagpamatay dili lamang sa mga Tutsi kondili usab sa tanang Hutu nga gituohan nga may simpatiya kanila.
Sa samang panahon, misamot ang panag-away tali sa rebeldeng mga puwersa—ang gimandoan sa Tutsi nga R.P.F. (Rwandan Patriotic Front)—ug ang gimandoan sa Hutu nga mga puwersa sa Kagamhanan. Sa pagka Hulyo gipildi sa R.P.F. ang mga puwersa sa Kagamhanan ug maoy nagkontrolar sa Kigali ug sa dakong bahin sa Rwanda. Tungod sa kahadlok nga panimaslan, sayo sa Hulyo, gatosan ka linibong Hutu mikalagiw sa nasod.
Kinsay Responsable?
Sa dihang gipangutana aron ipatin-aw kon nganong ang kapintasan kalit nga mibuto sa Abril, usa ka Tutsi nga mag-uuma miingon: “Tungod kini sa dili maayong mga lider.”
Sa pagkatinuod, sa daghan nang siglo, ang mga lider sa politika nagpakaylap ug kabakakan batok sa ilang mga kaaway. Ubos sa pagtultol “sa magmamando niining kalibotana,” si Satanas nga Yawa, gihaylo sa kalibotanong mga politiko ang ilang kaugalingong mga tawo sa pagpakig-away ug sa pagpatay niadtong sakop sa laing rasa, tribo, o nasod. (Juan 12:31; 2 Corinto 4:4; 1 Juan 5:19) Ang kahimtang sama gayod sa Rwanda. Ang The New York Times nag-ingon: “Masubsob nga misulay ang mga politiko sa pagpukaw sa etnikong pagkamaunongon ug etnikong kahadlok—sa kabahin sa Hutu, nga makapabilin ang Kagamhanan sa pagmando; sa kabahin sa Tutsi, sa pagpaluyo sa mga rebelde.”
Sanglit ang mga tawo sa Rwanda managsama sa daghang paagi, walay nagdahom nga sila magdumtanay ug magpinatyanay sa usag usa. “Ang Hutu ug ang Tutsi nagsultig samang pinulongan ug sa katibuk-an samag mga tradisyon,” misulat ang reporter nga si Raymond Bonner. “Human sa daghang kaliwatan sa pagminyoay, ang pisikal nga kalainan—ang Tutsi tag-as ug niwang, ang Hutu mugbo ug bus-ok—nawala sa sukod nga ang mga taga-Rwanda sagad dili makatino kon ang usa maoy usa ka Hutu o Tutsi.”
Apan, ang dili pa dugayng bombardiyo sa mga propaganda adunay dili-katuohang epekto. Sa pag-ilustrar niana, si Alex de Waal, direktor sa grupo sa Aprikanong mga Katungod, miingon: “Ang mga magbabaol sa mga dapit nga gisulong sa R.P.F. gikataho nga nakurat nga ang mga sundalong Tutsi walay mga sungay, mga ikog ug mga mata nga nagsiga diha sa kangitngit—nga maoy pagbatbat kanila diha sa balita sa radyo nga ilang ginapamatian.”
Dili lamang ang mga lider sa politika ang nag-umol sa mga hunahuna sa mga tawo kondili gihimo usab kana sa relihiyon. Unsa ang pangunang mga relihiyon sa Rwanda? Responsable ba usab sila sa trahedya?
Ang Papel sa Relihiyon
Ang The World Book Encyclopedia (1994) nag-ingon bahin sa Rwanda: “Ang kadaghanan sa mga tawo maoy Romano Katoliko. . . . Ang Romano Katoliko ug ang ubang Kristohanong mga iglesya maoy nagadumala sa kadaghanan sa mga tunghaang elementarya ug hayskul.” Ngani, ang National Catholic Reporter nagtawag sa Rwanda nga “70% nga nasod sa Katoliko.”
Ang The Observer, sa Gran Britanya, naghatag ug impormasyon sa relihiyosong situwasyon sa Rwanda, nga nagbatbat: “Sa katuigang 1930, sa dihang ang mga iglesya nakigtigi alang sa pagdumala sa sistema sa edukasyon, gipaboran sa mga Katoliko ang Tutsi nga aristokrasya samtang gilabanan sa mga Protestante mismo ang dinaogdaog nga Hutu nga mayoriya. Sa 1959 giilog sa mga Hutu ang gahom sa kagamhanan ug kalit nga nakatagamtam sa pagpaluyo sa mga Katoliko ug mga Protestante. Ang pagpaluyo sa Protestante sa Hutu nga mayoriya nagpabiling kusganon kaayo.”
Pananglitan, gisaway ba sa mga lider sa simbahang Protestante ang dinaghang mga pagpamatay? Ang The Observer mitubag: “Duha ka klerigo [nga Anglikano] gipangutana kon gisaway ba nila ang mga mamumuno nga nagpuno sa mga pasilyo sa mga simbahan sa Rwanda sa mga lawas sa mga bata nga gipunggotan ug ulo.
“Wala sila motubag. Gilikayan nila ang mga pangutana, nangasuko, ilang gipataas ang ilang mga tingog, ug ang lalom nga ugat sa krisis sa Rwanda gibutyag—nga ang labing karaang mga membro sa simbahang Anglikano nagsilbing mga mensahero sa mga agalong politiko kinsa nagwali sa pagpatay ug nagpuno sa mga suba ug dugo.”
Sa pagkatinuod, ang mga iglesya sa Kakristiyanohan sa Rwanda walay kalainan sa mga iglesya sa ubang dapit. Pananglitan, sa pagpaluyo nila sa mga lider sa politika sa Gubat sa Kalibotan I, ang Britanikong Brigader Heneral nga si Frank P. Crozier nag-ingon: “Ang Kristohanong mga Iglesya mao ang labing maayong mga tig-agda sa pag-ulag dugo nga atong nabatonan ug way-kutokutong gigamit nato sila.”
Oo, ang mga lider sa relihiyon adunay dakong bahin sa tulubagon sa nahitabo! Ang National Catholic Reporter sa Hunyo 3, 1994, nagtaho: “Nalangkit sa panag-away sa nasod sa Aprika ang ‘tinuod gayod nga pagpuo sa kaliwat nga niana, sa pagkaalaot, mga Katoliko pa ang responsable,’ matud pa sa papa.”
Matin-aw, ang mga iglesya napakyas sa pagtudlo sa matuod Kristohanong mga prinsipyo, nga gipasukad sa maong mga kasulatan sama sa Isaias 2:4 ug Mateo 26:52. Sumala sa Pranses nga mantalaang Le Monde, usa ka pari nagmahay: “Sila nagpinatyanay sa usag usa, sa samang panahon nahikalimot nga sila mga managsoon.” Laing pari sa Rwanda miadmiter: “Ang mga Kristohanon gipamatay sa ubang mga Kristohanon, human sa usa ka siglo sa mga wali bahin sa gugma ug pagpasaylo. Usa kini ka kapakyasan.” Ang Le Monde nangutana: “Sa unsang paagi malikayan sa usa ang paghunahuna nga ang Tutsi ug ang Hutu kinsa naggubatay sa Burundi ug Rwanda gibansay sa mao ra gihapong Kristohanong mga misyonaryo ug nangadto sa mao ra nga mga simbahan?”
Lahi ang Matuod nga mga Kristohanon
Ang matuod nga mga sumusunod ni Jesu-Kristo nagsunod sa iyang sugo sa “paghigugma sa usag usa.” (Juan 13:34) Mahanduraw mo ba si Jesus o usa sa iyang mga apostol nga nagdalag sundang ug nanigbas ug tawo ngadto sa kamatayon? Kining supak sa balaod nga pagpamatay nagpaila sa mga tawo ingong “mga anak sa Yawa.”—1 Juan 3:10-12.
Ang mga Saksi ni Jehova wala makigbahin sa bisan unsang mga gubat, pag-alsa, o sa bisan unsang ubang mga panag-away nga gipasiugda sa mga politiko sa kalibotan, kinsa gikontrolar ni Satanas nga Yawa. (Juan 17:14, 16; 18:36; Pinadayag 12:9) Hinunoa, ang mga Saksi ni Jehova nagpasundayag sa matuod nga gugma alang sa usag usa. Busa, sa panahon sa pinatyanay, ang Hutu nga mga Saksi andam sa pagpameligro sa ilang mga kinabuhi sa pagpaningkamot nga mapanalipdan ang ilang Tutsi nga mga igsoon.
Bisan pa, ang maong mga trahedya angay nga dili-ikatingala. Sa tagna ni Jesus bahin “sa katiklopan sa sistema sa mga butang,” siya nagtagna: “Ang mga tawo . . . magpatay kaninyo.” (Mateo 24:3, 9) Makapalipay, si Jesus nagsaad nga ang mga matinumanon pagahinumdoman sa pagkabanhaw sa mga patay.—Juan 5:28, 29.
Kasamtangan, ang mga Saksi ni Jehova sa Rwanda ug sa bisan diing dapit determinado sa pagpadayon sa pagpamatuod sa ilang kaugalingon nga mga tinun-an ni Kristo pinaagi sa paghigugma sa usag usa. (Juan 13:35) Gugma nila ang paghatag ug pamatuod bisan diha sa tunga niining presenteng mga kalisod, sama sa gibutyag sa nag-ubang taho nga “Mga Saksi sa mga Kampo sa Kagiw.” Kinahanglang hinumdoman natong tanan ang giingon ni Jesus diha sa iyang tagna: “Siya nga nakalahutay hangtod sa kataposan mao ang maluwas.”—Mateo 24:13.
[Kahon sa panid 29]
MGA SAKSI SA MGA KAMPO SA KAGIW
Sa Hulyo niining tuiga, mga 4,700 ka mga Saksi ug ilang mga kauban anaa sa mga kampo sa kagiw. Sa Zaire, 2,376 ang anaa sa Goma, 454 sa Bukavu, ug 1,592 sa Uvira. Dugang pa, sa Tanzania adunay 230 sa Benaco.
Ang pag-adto lamang sa mga kampo sa kagiw dili sayon. Usa ka kongregasyon sa 60 ka Saksi misulay sa pagtabok sa taytayan sa Rusumo, usa ka pangunang dalan paingon sa mga kampo sa kagiw sa Tanzania. Sa dihang gidid-an sila sa pagtabok, sila mitipas ug agi diha sa mga tampi sa suba sa usa ka semana. Unya mihukom sila sa pagsulay ug tabok pinaagig mga baroto. Sila milampos, ug human sa pipila ka adlaw, sila hilwas nga nakaabot sa kampo sa Tanzania.
Ang mga Saksi ni Jehova sa ubang mga nasod nag-organisar ug dakong mga paningkamot sa pagtabang. Ang mga Saksi sa Pransiya nakakolektag kapin sa usa ka gatos ka toniladang mga sapot ug siyam ka toniladang mga sapatos, ug kining maong mga suplay, uban sa suplementong mga pagkaon ug mga medisina, gipadala ngadto sa mga dapit nga nanginahanglan. Sagad, ang unang butang nga pangitaon sa mga igsoon diha sa mga kampo sa kagiw, hinunoa, mao ang Bibliya o magasing Bantayanang Torre o Pagmata!
Daghang maniniid ang nakadayeg sa gugma nga gipakita sa mga Saksi sa Zaire ug Tanzania, kinsa miduaw ug mitabang sa ilang kagiw nga mga igsoon. “Naduaw na kamo sa mga tawo nga inyong mga kauban sa relihiyon,” matud sa mga kagiw, “apan wala gayoy pari sa among relihiyon ang miduaw kanamo.”
Ang mga Saksi ilado kaayo diha sa mga kampo, ilabina tungod sa ilang panaghiusa, kahusay, ug mahigugmaon nga gawi. (Juan 13:35) Makaiikag nga masayod nga sa Benaco, Tanzania, mikabat lamang ug 15 minutos ang pagpangita sa isigka-Saksi nga mga kagiw taliwala sa mga 250,000 ka tawo diha sa kampo.