Kagutmanan sa Tunga sa Kadagaya—Ngano?

● “Tinuod nga kon ipunon ang tanang abot nga lugas, dugang pa sa ubang abot sa uma, dugang pa sa tanang ginamang mga pagkaon, nan adunay igong tagana sa gidaghanon ug kalidad sa pagkaon alang sa tanang lima ka bilyong tawo sa kalibotan.”​—The Gazette sa Montreal.

● “Sukad sa 1974, ang nagakaugmad nga kanasoran sa kinatibuk-an nakapasakag total nga abot sa pagkaon nga 3.4% sa usa ka tuig ug nakaabot ug dako limpiyong ganansiya sa pagkanaa sa pagkaon. Ang abot sa pagkaon sa Latin Amerika ug sa Asia misakag kapin sa 32% sa miaging pulo ka tuig.”—Los Angeles Times.

HALAYO nga masulbad ang problema sa kagutom. Apan, dugang ug dugang mga eksperto sa natad midawat nga ang kakulang sa pagkaon dili mao ang tinuod nga hinungdan. Gituohan nga adunay butang gawas pa sa pagkaanaa sa pagkaon ang hinungdan sa pag-antos sa daghang mga tawo sa tibuok kalibotan gumikan sa kagutom ug sa pagkakulang sa pagkaon. Sa pagkatinuod, duha ka nagkasumpaking butang ang atong nabatonan: kagutmanan sa tunga sa kadagaya. Ngano? Bisan pag malisod kaayo ang problema, adunay daghang dagkong mga butang nga nakaamot niining nga panagsumpaki.

Giuna ang Dili Hinungdanon

Dakog gasto ang pagtukod ug episyenteng sistema sa pagpanguma. Mahal kaayo ang mga abuno, pamatay sa dangan, modernong mga gamit sa uma, ug maayong klaseng mga binhi. Nagkinahanglag panahon ug kuwarta ang pagtukod ug mga sistema sa pasilidad sa mga pundohanan, transportasyon, ug irigasyon. Sa pagkatinuod, aron mouswag niining dapita ang nagakaugmad nga nasod, kini kinahanglang andam sa paghatag ug igong pahat sa mga kahinguhaan niini ngadto kanila. Ang mga nasod nga nakahimo niini, sama sa Tsina ug India, ang duha ka labing daghang pumoluyong nasod sa yuta, nakahimog dakong kauswagan sa pagpakaon sa ilang kaugalingon.

Apan sa pagkaalaut, dili ingon niini ang kahimtang sa kadaghanang nasod sa Ikatulong Kalibotan, ilabina niadtong sa Aprika, diin walay kabalhinan, ug nagatubong problema ang grabeng pagkakulang sa pagkaon. Ang taho sa FAO (Food and Agriculture Organization) sa ika-13ng rehiyonal nga komperensiya nga gihimo sa Zimbabwe sa miaging Hulyo prangkang miingon: “Ang gamot sa problema sa pagkaon mao ang kamatuoran nga wala hatagig pangunang pagtagad sa membrong mga nasod ang agrikultura.” Ngano man?

Ang mga tigpaniid mipunting nga gipakasama sa kadaghanang bag-ong independenteng mga nasod sa Aprika ug sa ubang dapit ang agrikultura nga kolonyalismo ug kinaraan. Nagtuo sila nga ang paagi sa pagpauswag mao ang paghimo sa ilang nasod nga industriyalisado. Aron matuboy kining mga polisaha, mikiling ang mga gobyerno sa pag-uyon sa pagtukod ug mga industriya sa kalungsoran ug sa mga siyudad, nga napasagdan na hinoon ang mga mag-uuma sa banika. Imbes gamiton ang mga pundo sa pagtukod ug mga sistema sa irigasyon ug transportasyon, o sa pagtagana sa mga mag-uuma ug mga padasig sa pagpatunghag daghang abot, but-an sa kagamhanan ang pagpaubos sa prisyo sa kalan-on aron matabangan ang mga obrero sa siyudad ug ang bag-ong mga industriya. Kining mga polisaha nakahatag kapildihan sa agrikultura ug nakahimo sa nasod nga kas-a nagatagana sa kaugalingon, ug ngani nagapamaligya pa sa gawas ug pagkaon, nga kulang sa pagkaon ug nagapamalit sa gawas ug pagkaong kanasoran.

Kausaban sa Paagi sa Kinabuhi

Sanglit wala hatagig pagtagad ang kaumahan milalin ang daghang tawo sa kabanikanhan ngadto sa mga siyudad sa pagpangitag trabaho. Gipakita sa mga pagtuon nga sa 1960 usa ka Aprikano sa napulo nagpuyo sa lungsod, apan sa 1980 nahimo kining usa sa lima. Gibanabana nga kon magpadayon kining kilinga, katunga sa populasyon sa Aprika magpuyo sa mga siyudad sa kataposan sa siglo. Siempre, kini, moresultag dugang problema sa agrikultural nga pundok ug sa pagtaganag pagkaon.

Apan dili lang kana. Ang kakulang sa pasilidad sa pundohanan ug transportasyon mas nakapalisod sa pagdala sa mga abot sa kaumahan ngadto sa siyudad aron ikabaligya. Gawas pa, ang lokal nga mga abot sa uma, sama sa dawa ug kamoteng kahoy, wala na kaayoy pumapalit tungod kay ang mga pumoluyo sa siyudad gusto ug mga pagkaon nga daling andamon sama sa tinapay ug bugas-humay. Busa, walay padasig ang mga mag-uuma sa pagpananom pa ug daghan, ug ang mga pumoluyo sa siyudad mamalit ug mga pagkaong inimporte (pinalit sa gawas sa nasod). Ang rekord nagpakita nga tali sa 1960 ug 1982 ang inimporteng mga bugas sa Aprika miuswag sa upat ka pilo, samtang ang lokal nga abot layog biya sa pagtubo sa populasyon.

Dugang pa sa mahal nga mga pagkaong inimporte, ang dakog gastong enerhiya sa pagpaandar sa ilang bag-ong mga industriya nakadugang usab sa problema sa pagkaon sa kanasoran sa Ikatulong Kalibotan. Ang mga taho gikan sa Nairobi, Kenya, nagpakita, pananglitan, nga “saisenta porsiento sa ilis sa salapi sa nasod gipalit ug inimporteng asiete.” Ang silingang Uganda “migasto sa tanang kita niini sa gawas, nga $10 milyones sa usa ka bulan, sa pagbayad sa binulang bayranan niini sa petrolyo.”

Aron mapagaan kining palas-anona, mosagop ang mga gobyerno sa nagakaugmad nga kanasoran ug mga polisa nga makapasamot lang hinoon sa problema sa kagutmanan. Pananglitan, ang usa ka pagtuon nagpakita nga mga katunga sa kaumahan sa Sentral Amerika gigamit sa pagpananom ug ikabaligya sa gawas nga mga tanom, sama sa tubo, kape, ug tabako imbes sa pagpananom ug gikinahanglang mga abot sa uma. Maingon man, daghang nasod sa tropikal nga Aprika nagpananom ug strawberry ug bulak nga carnation aron ibaligya sa Uropa, o mangalima silag baka, karnero, ug kanding aron ibaligya sa mga nasod sa Arabe samtang ang ilang kaugalingong katawhan kulang sa pagkaon.

Ang Politika sa Kagutmanan

Ang katilingbanon ug politikanhong pagkahuyang sa daghang nagakaugmad nga kanasoran nakapasamot usab sa problema sa pagkaon. Sumala sa usa ka kaihapan, sukad sa 1960 nakakita ang Aprika ug kapin sa 12 ka gubat, 50 ka kapukanan sa pamunoan, 13 ka pagpatay sa mga pangulo sa estado, ug kaylap nga kalihokan sa lagiw. Ingon usab niini ang kahimtang sa ubang bahin sa kalibotan. Kining tanan dili lamang makadaot sa mahuyang nga sistema sa agrikultura kondili makahuyang usab sa nadaot nang ekonomiya tungod sa dakong gasto sa militar. Nakita nga ang mga nasod mas nagtagad sa pagtumpig ilang mga armas imbes sa pagpabusog sa walay sulod nga mga tiyan.

Dili pa dugay, pananglitan, gihatagan ug dakong publisidad nga ang usa ka nasod sa Sidlakang Aprika, nga nakadawat ug $2 bilyones (U.S.) ingong tabang sa militar, migastog duolan sa $100 milyones sa pagsaulog sa ikanapulong anibersaryo sa rebolusyon niini, samtang ang sais milyones sa iyang katawhan gipanggutom tungod sa grabeng hulaw ug kanihit sa pagkaon.

Ang Paghawid sa Kakabus

Apan, sa tanang natagong mga butang nga nakapahinabog kaylap nga kagutmanan, ang kakabus tingali mao ang labing lalom nga pagkagamot. “Nagkinahanglan kag labaw pa kay sa sobrang bugas sa pagpakaon sa gipanggutom sa kalibotan,” miingon si Barbara Huddleston, usa ka awtoridad sa internasyonal nga hinabang sa pagkaon. “Adunay daghang sobrang bugas ang kalibotan. Kinahanglang adunay mahitabong pagbalhin sa gahom sa pagpalit ngadto niining mga dapita sama sa Aprika.” Kon sa unsang paagi mahitabo kini, walay nahibalo bisan ang mga eksperto.

Kasamtangan, bisan adunay pagkaon, daghan sa mga kabus dili makaabot niini. Usa ka taho nga gikan sa Ghana, pananglitan, nagpakita nga “ang pagpakaon ug tulo ka beses sa usa ka adlaw sa malarawanong pamilya sa unom mobalor ug unom ka pilo sa aberids nga kita sa magtiayong mga edad-edaran, nga pulos adunay trabaho.” Samtang buhong ang mga dato sa mahal ug inimporteng pagkaon, ang kabus naglisod nga makakaon. Sa dapit diin walay trabaho, o wala maglungtad, mas grabe pa ang kahimtang. “Walay bug-os nga pagtuki pag-usab ug sa pagpahusayg balik sa pangunang mga butang nga katilingbanon ug ekonomikanhon . . . ang makapabalik sa kalibotan diha sa ekonomikanhon ug sa demograpikong dalan nga makakunhod sa kagutmanan imbes sa pagpauswag niana,” miingon si Lester Brown sa Worldwatch Institute.

Mga Hinabang—Makatabang ba Sila?

Kon ang kabus nga kanasoran walay mga pasilidad sa agrikultura sa pagpananom ug igong kalan-on o pundo sa pagpalit niini sa maindigong mga baligyaanan sa tibuok yuta, sa unsang paagi makaabot sila sa pagpakaon sa ilang kaugalingon? Ang tubag mao nga pipila lamang kanila ang makaabot. Ang kadaghanan kanila nagsalig sa internasyonal nga hinabang sa pagkaon ug, sa grabeng mga kahimtang, emerhensiya nga hinabang. Karong bag-o, ang total nga gidaghanon sa hinabang sa pagkaon, lakip sa emerhensiyang mga donasyon, miabot ug mga 45 milyones ka tonilada sa usa ka tuig, nga igong makahulip sa kal-ang nga maarangan sa kabus nga nasod sa pagpatunghag abot sa uma ug sa pagpalit sa ilang panginahanglan mismo. Apan kon tinuod bang madawat ang hinabang niadtong tinuod nga nanginahanglan maoy lain na usab nga butang.

Ang pagkaon maoy usa ka gamhanang hinagiban sa internasyonal nga talan-awon, ug nasayod niana ang mga nasod nga adunay daghang pundong pagkaon. “Tungod kay limitado ang kahinguhaan, ang kadaghanan sa inyong mga hinabang moadto sa imong mga higala,” miingon ang opisyal sa gobyerno sa T.B. “Aplikado ang samang sukdanan sa tanang kagamhanan nga akong nasayran,” siya mipadayon. Busa, ang politikal nga kaaniban sa nakigbisog, nagakaugmad nga nasod adunay dakog kalabotan sa kon unsa ug pila ang hinabang nga madawat niini. Bisan pa niana, ang kakulang sa mga pasilidad sa transportasyon ning mga nasora magkahulogan nga daghan sa mga hinabang dili gayod maapod-apod niadtong tinuod nga nanginahanglan sa mga dapit sa banika.

Bisag hinungdanon, ang hinabang nga pagkaon sa labing maayo maoy temporaryong solusyon. “Ang regular nga hinabang nga pagkaon sa kabus nga kanasoran,” mitaho ang Globe and Mail sa Canada, “nakapahimo sa daghan nga maagaron sa naugmad nang kanasoran, nakapugong sa ilang panlimbasog nga magkinaugalingon sa pagpatunghag produkto sa uma ug gitalikdan ang dakong kaumahan nga wala tikara.” Ang tighatag nga mga nasod sa kasagaran mohangyo nga sugdan sa dumadawat nga kanasoran ang usa ka ekonomikanhong kausaban o ubang taas ug abot nga mga plano, apan gilantaw kining paagiha ingong pagpangilabot sa kaugalingong kahikayan sa nasod ug sagad moresultag kagubot ug kapintasan. Gawas pa, sumala sa tawhanong kinaiyahan, pipila lamang ang nahibalo o tinuod gayod nga nagtagad bahin sa dugay na, adlaw-adlawng kahimtang sa mga tawo sa halayong mga dapit. Sa panahon sa grabeng emerhensiya, mapukaw ang mga tawo sa paglihok, apan sagad diyutay ra kaayo ang mahimo ug ulahi na kaayo ang tanan.

Ang Pikas Bahin sa Suliran

Nakita sa atong lakbit nga pagsusi nga ang problema sa kagutmanan tinuod nga nagkasumpaki. Apan ang atong natagad hangtod dinhi maoy usa lamang ka bahin sa hulagway​—ang gipanggutom ug ang panon sa mga kabus sa Aprika o sa ubang dapit sa nagakaugmad nga kanasoran. Apan unsay ikasulti mahitungod sa pikas bahin sa suliran, ang naugmad nang kanasoran? Ang kadaghanan sa Ikatulong Kalibotan nagsalig niining mga nasora nga matabangan, karon ug sa dili makitang umaabot. Makapadayon ba sila sa paghatag hinabang? Makakita ba silag kasulbaran sa malisod nga situwasyon sa pagkaon? Unsay larawan sa umaabot? Sa pagkamatuod, unsay palaabuton sa pagkaon sa gipanggutom sa kalibotan?

[Kahon sa panid 5]

Mga Aprikanong Nawad-ag Paglaom Nagpangitag Pagkaon

TINAGPULO ka milyon sa labing menos 20 ka Aprikanong mga nasod gipanggutom, kulang sa pagkaon, o hilimatyon sa kagutom. Milyonmilyon kanila maoy kabataan. Mokamang sila sa tiilan sa mga babaye sa tiyanggihan, mangayag sa mga hugaw sa pagkuha sa pipila ka lugas sa bugas o beans nga mahulog sa yuta. Ang gamay nilang mahipos ilang ihungit o ibutang sa ilang panaksan sa pagpangayo. Usahay ang lanotong piraso sa utanon nga ilabay nga dili na makaon usapon aron makuha ang duga niini, ug ang sinupa iluwa.

Bugkalon ang mga bungdo sa hulmigas sa pagpangitag mga lugas sa bugas. Tibuok adlawng gunahon sa kababayen-an ang dako, gahing bungdo sa anay aron makuha ang ihalas nga mga lugas nga nahipos sa mga insekto. Daghan ang manghipos sa kinalibang sa kanding aron makuha ang wala mahilis nga mga liso sa palma nga natulon sa mananap nga wala mausap. Lubkon sa mga babaye ang ugang mga dahon ug mga sagbot aron mahimong pulbos nga walay sustansiya​—nga mao lamay pagkaon sa kadaghanan. Asinan ug lutoon sa uban ang mga dahon nga natigom gikan sa mga kahoy. Sagad kaonon sa mga mag-uuma ang binhi nga ilang gipalit aron itanom.

Nuog ang mga besti sa mga bata​—hubo ang uban gawas sa mga panit sa kanding nga gitabon sa ilang niwang nga mga lawas. Matugnaw ang mga gabii, ug ang kulang sa pagkaon daling mamugnaw ug matakdan dayon sa neyumonya, ubo ug sip-on ug hilanat.

Gipanukod ang mga sentro sa pag-apod-apod sa pagkaon sa nagkalainlaing ahensiya sa hinabang, apan limitado lamang ang abiyo ug diyutay lamang sa gipanggutom ug hilimatyon sa kagutom ang makadawat ug pagkaon. Diha sa usa ka sentro sa hinabang, ang gatosang kabataan nga dili makadawat ug pagkaon magbarog luyo sa ali nga pisi nga magpanan-aw sa uban nga nangaon. Ang kuwatro anyos nga bata, nagtimbang lamang ug diyes libras, maluya na kaayo nga dili na makalakaw, gikugos sa iyang inahan.

Diha sa laing sentro sa pag-apod-apod sa pagkaon, gikugos sa inahan ang iyang tres-anyos nga batang babaye nga nagtimbang lamag sais ug tunga ka libra. Ang taho miingon: “Ang gusok ug ang bukog sa dughan sa bata kabutohon tungod sa pagkaunat sa panit gumikan sa kagutom ug walay hapin batok sa iyang mga bukog. Mga tukog ang iyang bukton ug batiis.”

Ang mga kahimtang nga sama niini, ang pagkakulang sa pagkaon midangat sa usa ka kahimtang nga gitawag marasmus, usa ka sakit diin ang gigutom nga lawas mosugod sa pagkaon sa iyang kaugalingon. Tigulang na kaayong tan-awon ang mga dagway sa mga bata. Makita sila sa tanang dapit sa gihugpaan sa kagutom nga kanasoran sa Aprika.

[Mga Letrato sa panid 6, 7]

Adunay igong pagkaon sa tanan . . . apan milyonmilyon ang gipanggutom

[Tinubdan]

FAO Photo/B. Imevbore