Karbon—Mainit Gihapong Isyu
BISAN pa sa kauswagan sa naghinapos nga katuigan ning ika-20ng siglo, giisip gihapon ang ilalom sa yutang pagmina sa karbon nga labing peligrosong trabaho sa nasod. Magtrabaho sa gatosang piye ilalom sa nawong sa yuta, ang libolibong tonilada sa karbon, bato, ug yuta nga malumpag sa tanang oras ug sa alisngaw sa gas nga dili mabahoan nga bumubuto—kining kahimtanga nakahimo niining peligroso. Gibanabana nga sa Amerika lamang kapin sa 114,000 ka lalaki ang nangamatay sa mga minahan sukad sa tuig 1910. Kapin sa 1.5 ka milyong makaangol nga mga kadaot ang giantos sa mga magmimina sukad sa 1930. Ang ubay-ubayng nalangkit sa mina nga mga kamatayon gitaho nga kapin sa usa ka libo sa usa ka tuig. Ang usa sa mga hinungdan sa kalisang mao ang itom nga baga, usa ka sakit nga ang abog sa karbon ang hinungdan.
“Mas Barato ang Tawo Kay sa Karbon”
Bisag dako kaayo ang kauswagan sa kahimtang sa pagtrabaho sa ilalom sa yuta sa miaging katuigan, ang mga kahimtang sa pagkaluwas nagpadayon nga usa gihapon ka mainit nga isyu. “Ang mga tigdumala sa mga mina,” miingon ang usa ka magsusulat, “dugay nang nakig-away batok sa dugang gastos alang sa mga gamit sa pagkaluwas sa peligro ingong hulga sa ilang produksyon ug ganansiya.” “Alang sa mga tigdumala sa mga minahan, mas barato ang tawo kay sa karbon,” matud pa sa ubang mga kritiko. “Ang dagkong mga korporasyon mas andam sa pag-usik sa among kinabuhi kay sa ilang salapi,” midugang ang usa ka nagbagolbol nga magmimina.
Dugang pa sa kauswagan nga nahimo sa pagkahimong luwas sa lalom nga pagmina kay sa miagi, mas dakong kauswagan ang nahimo sa pagmina sa karbon mismo. Imbes mga lalaki ug mga bata ang ipadala sa ilalom sa yuta uban sa piko ug pala, kabkabon sa dako, makalilisang nga makina ang bungbong sa minahan ug kapin sa 12 ka tonilada sa karbon sa usa ka minuto. Ilang kanduson ang bungkag nga karbon ug ibutang kini sa conveyor belts nga magdala niini sa ibabaw.
Aron dili mahugnoan sa yuta sa ibabaw ang mga magmimina samtang ginakaon sa makina ang yuta, ang kusgan makabungog nga pneumatic drills mobuhog lalom nga mga lungag sa bato sa ulohan, diin dinhi iperno ang expansion bolts aron mapugngan ang pagtumpag sa yuta. Aron mamenosan ang abog sa karbon ug mapugngan, kon maarangan, ang itom nga baga ug ang kapeligrohan sa mga pagbuto, isprehan sa mga magmimina ang mga tunel ug ang mga dapit nga trabahoan ug apog.
Apan, sa matag modernong kasangkapang magama ug sa matag bag-ong makinang gidesinyo sa pagkuhag karbon nga mas masayon ug mas luwas sa peligro, nag-antos ang mga magmimina ug dili maayong epekto—pagkawalay trabaho. Niadto lima ka magmimina ang patrabahoon aron makakuhag usa ka toniladang karbon, karon uban sa gamhanong mga makina nga nag-andar sa ilalom sa yuta, upat niining mga lalakiha tangtangon sa listahan sa suweldohan. Diha sa pipila ka bahin, mohampak ang grabeng kakabus. Nahimong timawa ang mga komunidad sa mina.
Alang sa nanghibiling may trabahong mga magmimina usa ka bag-ong isyu ang motungha. Mahal kaayo kining higanteng mga gamit, ug ang mga tag-iyag mina mokulismaot sa paghunahuna sa pagtan-aw niini nga mag-urong sa usa ka gutlo. Buot nilang paandaron kini sa mga magmimina sa 24 oras sa usa ka adlaw, pito ka adlaw sa usa ka semana. Mialsa ang mga magmimina, midumili sa pagtrabaho sa adlaw sa Dominggo. Nahimo kining usa sa dakong isyu sa mga magmimina sa karbon sa pagwelga sa 1981. Niining panahona ang mga tag-iyag mina nakahinumdom sa welga sa miaging tulo ka tuig nga milungtad ug 111 ka adlaw ug misurender.
Sa naghinapos ang tuig 1984 sa Inglatera, nakaagi kanang nasora ug pinakagrabeng industriyal nga kapintasan sa iyang tapos sa gubat nga kasaysayan—ang tanan may kalabotan sa karbon. Pito ka libong nagwelgang mga magmimina sa karbon nakigsangka uban sa tulo ka libong kapolisan sa Britanya sa kadalanan sa siyudad nianang gitawag nga “bukas nga gubat.” Luyo sa mga trensira sa mga poste sa koryente nga hinulbot, ang mga magmimina naglabayg mga bato, mga bika, ug mga botelya, ug nagbutang pa ganig mga laang aron sa pagpiang sa kabayo sa kapolisan. Nanglabay silag mga bomba sa aso, mga bulitas, mga piraso sa puthaw, ug gitusokag lansang nga mga patatas, ug nagpanan-aw sila sa mga sakyanang ilang gisugniban nga nasunog.
“Dihay talan-awon sa kapintas nga halos dili katuohan,” miingon ang presidente sa National Union of Mine-workers, nga maoy nangulo sa welga. Ginatos ang nasamdan ning pag-awaya. Sukad sa tungatunga sa Marso 1984, ang welga mihampak sa nasod. Nianang tuiga, napahunong ang trabaho sa 132 tali sa 175 ka minahan sa karbon sa Britanya ug nakapahunong sa pagtrabaho ug kapin sa 130,000 ka magmimina, nga nakapaalkansi sa gobyerno ug kapin sa 1.4 ka bilyong dolyares. Sa kataposan, sa Marso 1985, natapos ang welga.
Misulod ang lanit nga pagmina. Ang mga geologo sa Tinipong Bansa nahibalo sa dugay nang panahon nga hilabihan ka daghang pundo sa karbon, bilyonbilyon ka tonilada niini, palidpalid nga nahimutang sa mga 50 ngadto sa 200 piye (15 ngadto sa 60 m) sa ilalom sa yuta. Samtang miuswag ang Industriyal nga Kausaban human sa Gubat sa Kalibotan II, ug ang kunsomo sa karbon sa pagpaandar sa industriya mas kinahanglan, midaghan ang lanit nga pagmina. Nakapabungkag sa yuta ang pagbomba sa ibabaw sa mga tudling sa karbon, ug dayon mosulod ang dagkong mga trak ug hakoton ang yuta ug karbon.
Apan, ang mga tawo nga nagpuyo niining mga dapita, nakahinumdom sa panahon nga malabong ug lunhaw ang kabukiran ug ang mga kabakiliran. Apan karon, ang gamhanang mga makina, nga dagko kaayo nga sila makakalot ug 325 ka toniladang yuta sa usa lamang ka paak, nagakaon sa kabukiran, ug ginalamoy ang dagkong hinawa sa yuta. Natipas ang mga sapa sa ilalom sa yuta. Naughan ang mga atabay. Nagpangitag bag-ong kalasangan ang ihalas nga mga mananap, ug miresultag pagkankan sa yuta sa katulinon nga samag pagdahili sa talikdan sa lanit nga mga magminina kini sa pagpangitag bag-ong mga pundo sa karbon, nga nagbiyag lalom, mangil-ad, kinabkabang mga bung-aw sa yuta.
Gipatungha ang mga balaod nga kinahanglang biyaan sa mga magmimina ang mga dapit sa kondisyon sa ilang kining nakit-an. Ang yuta nga gihakot aron makuhaag karbon kinahanglang ibalik ug iporma aron magkaangay sa palibot nga talan-awon. Kon maputol ang mga kahoy kinahanglang tamnan kinig balik. Kon ang yutang sibsibanan maupawan, kinahanglang patuboan kinig balik sa mga balili. Kon ang tubig nga binomba gikan sa yuta nga adunay asido nga makapatayg isda, kinahanglang kuhaan kinig asido sa dili pa ipaagos ang tubig sa mga suba. Daghan kaayo ang mga kinahanglanon ug gastoso ang pagpabalik sa maayong kahimtang, apan gisunod ang mga balaod sa kadaghanan sa lanit nga mga magmimina. Apan alaut, adunay uban nga mohasmag ug modagan lamang, biyaan ang grabeng pagkaupawng yuta.
Karbon—Ug ang Asidong Ulan
Dayon miabot ang mga ulan—asidong mga ulan! Kini ang labing bag-ong mainit nga isyu may kalabotan sa karbon. Inigkasunog sa karbon, mogawas ang sulfur dioxide ug nitrogen oxides. Sa ibuga diha sa panghaw sa planta sa elektrik ug ubang industriya nga nagsugnod ug karbon, ang sulfur dioxide ug nitrogen oxides mausab nga mahimong sulfuric ug nitric acids, nga mapalid sa hangin ug mapadpad sa lagyong mga lugar, usahay libolibo ka milya, ug dayon ihulog sa yuta sa usa ka porma sa ulan.
“Daghang siyentipiko,” misulat ang U.S.News & World Report, “kombinsido nga ang asidong ulan ug asidong gabon makatunaw sa hinungdanon sustansiya sa yuta ug sa mga dahon.” Ang suliran sa asidong ulan dili lamang limitado sa Norte Amerika. “Sa Uropa,” mipadayon ang taho, “ang dili-hitupngang pagkadaot sa kahimsog sa kakahoyan gitawag nga ‘kamatayon sa lasang.’ . . . Ang pagkadaot midangat hangtod sa Alemanya, Czechoslovakia, Polandiya, Hungariya ug Sweden. Sa Switzerland, ang pagkadot sa sa kalasangan nakapukawg bag-ong kabalaka bahin sa mga pagdahili sa nangaupawng kabakiliran.”
Ang tawong adunay kalingawan sa pagbuhi ug isda sa akwaryom nahibalo nga ang tubig nga asidiko kaayo makapatay sa isda. Ug kon mangatagak ang ulan nga adunay 700 ka pilo nga mas asidiko kay sa normal, sumala sa nasukod sa miaging katuigan sa usa ka sidlakang estado, moresulta kinig pagkapuo sa isda. “Ginatos sa mga linaw sa estado sa New York ug libolibo sa Scandinavia ug sa Canada asidiko kaayo nga gumikan niini ang isda dili na mabuhi diha kanila,” mitaho ang magasing Good Housekeeping sa Hunyo 1984.
Busa ang tiyabaw madunggan sa tibuok kalibotan. Ang asidikong ulan maoy usa ka nagkadakong problema. Ang mga tigtuon sa palibot ug ang industriya nagkabangi bahin ning isyuha.
Apan, mibalik na karon ang karbon ingong tuboran sa enerhiya. Daghang industriya mibalik sa karbon sa pagpaandar sa ilang mga generetor ug mga turbina. Daghang butang ang mahimo sa karbon—asiete, gasolina, monyeka, pahumot, aspirin, saccharin, naylon, plastik, ug daghan pang ubang produkto sa biya niini.
Busa, nakita nga ang karbon, lakip sa mainit nga mga isyu niini, magpabilin sa hataas nga panahon.
[Blurb sa panid 19]
Dayon miabot ang mga ulan—asidong mga ulan. Ug sila miresultag nagakamatayng kalasangan, patayng mga linaw
[Letrato sa panid 18]
Dagkong mga makina makakabkab ug 12 ka tonilada sa usa ka minuto
[Letrato sa panid 18]
Nagsuksok ug expansion bolts aron mapugngan ang pagtumpag