Karbon Mainit nga Isyu sa Miagi
NAPUTOS ang kabukiran sa gabon sa banagbanag sa kaadlawon samtang ang nagasidlak nga adlaw mihinayhinay sa paggimaw sa sidlakan. Ang nagpid-okpid-ok nga mga lampara makita sa dalomong bildong bentana sa naglumbayng mga payag nga gubaon sa kabakiliran. Diha sa sulod nga mangiob, ang mga asawa ug mga inahan nanaginot intawon sa paghipos sa pagkaon nga ikasulod sa timbrera aron may makaon ang mga membrong lalaki sa pamilya.
Sa pipila ka minutos, ang gikapoyng mga lalaki managpanggula gikan sa ilang mga balay. Nagbanwag ang alum-umong kahayag gikan sa ilang puthawng mga kalo, mihatag kanilag panagway sa gatosgatos sa dagkong mga aninipot, sa tingob nanglugsong sila sa batoong dalan sa ubos. Sa mahinay, nga daw nagparada, nagmartsa sila—ang tigulang, ang edad-edaran, ang mga batan-on, ug bata pa kaayo. Sila mga Amerikano, Ingles ug mga Itom, taga Irlandiya ug taga Wales, Czechs ug Slovaks. Sila maoy mga Italyano ug mga Hungariano, mga tawong gikan sa Polandiya ug Gresya—usa ka panagsagolsagol halos sa tanang nasyonalidad sa Uropa—tanan mga magmimina sa karbon.
Mohunong ang parada sa pagmartsa. Maghulat sa gubaong elibetor sa pagdala kanila paubos sa gatosan ka tiil ngadto sa kihiladman sa yuta. Ang lan-og nga baho sa dunot nga mga kahoy nga nagsuportar sa toniladang gibug-aton ibabaw sa ilang mga ulo ug ang halang nga baho tungod sa agup-op maoy ilang mahingos. Madunggan kanunay ang tingog sa nagtulong tubig. Kinahanglang anaron nila ang tingog sa paghagsa ug sa pagsiak sa yuta.
Busa magsugod ang adlaw sa magmimina sa pagkuhag 16 ka tonilada sa karbon gikan sa ilalom sa yuta.
Ang Panginahanglan sa Karbon Gibati sa Tibuok Yuta
Busa misugod ang Industriyal nga Kausaban sa katuigang 1800. Nanagpanungha ang bag-ong mga pabrika sa tibuok yuta, ug ang mga daan gipadak-an aron sa pagtagana sa mga panginahanglan sa nagatubong nasod. Gikinahanglan ang karbon sa pagpainit sa mga bukalan (boiler) ug sa pagpaandar sa enerhiya aron mabuhi ang industriya. Ang panginahanglan sa karbon nabati sa tibuok yuta, ug gikan sa Amerika nadunggan tabok sa kadagatan ang panawag ug mga obrero sa pagtrabaho sa mga minahan niini.
Ang eksperyensiyadong mga magmimina sa karbon sa Inglatera ug sa Wales nakadungog sa halayong panawag ug tabang tabok sa kadagatan. Gilantaw “ang mga koloniya” nga maoy yuta sa opurtunidad, sila mibalhin sa Amerika. Ang panawag ug mga trabahante sa minahan nadunggan usab sa Irlandiya diin ang tag-iyag mga mina nagpadalag mga ahente sa pagpamaligya sa “damgong Amerikanhon” sa yuta sa kadagaya—dakong suweldo, maanindot nga mga balay, mga simbahan ug mga tunghaan, ug usa ka sistema nga binase sa katungod sa kaangayan alang sa tanan. Ang kamatuoran nga bayran ang ilang plete sa mga tag-iyag minahan nakapasamot sa ilang pagtuo nga ang Amerika sa tinuod maoy yutang nagaagos sa bahandi ug opurtunidad.
Kon adunay nagtuo nga matahom ra kaayong biyaan ang ilang Esmeraldang Isla ug ang siyam ka adlawng panaw sa dagat dugay ra kaayo alang sa mas maayong kinabuhi, mausab ra ang ilang kaisipan—gumikan sa kanihit sa patatas! Ang patatas mao ang kalan-on sa kinabuhi alang sa mga taga Irlandiya. Ang aberids nga hamtong makahurot ug 9 ngadto sa 14 ka libra sa usa ka adlaw. Sa 1845 ang misteryosong dangan, mga milungtad ug unom ka makamatayng katuigan, mihampak sa pananom nga patatas. Gihugopan kadtong namaligyag Amerikanong damgo sa panginahanglan alang sa tiket sa barko. Ang tanang mabatonang mga barko napugos sa pagbiyahe, nga sagad kulang ang lugar nga katulogan ug pasilidad sa paghinlo alang sa ginatos nga naghuot sa mga barko. Daghan ang nangamatay. Adunay enterong mga pamilya ang nangapagan. Gibanabanang 5,000 ang nangamatay sa pagpadulong sa Amerika, ang ilang patayng lawas gilabay sa dagat. Apan, sa panahon sa katuigan sa kanihit sa patatas, 1.2 ka milyong lalin nga taga Irlandiya miabot sa kabaybayonan sa Amerika.
Didto napusgay ang damgo sa kadaghanan. Ang handurawan nahimong mangil-ad nga damgo. Ang “maanindot nga mga balay” maoy minantinel nga pagkatukod nga balongbalong nga walay bulit, walay mga kesame o wallpaper, ug nga niini mosuhot ang matugnawng hangin sa tingtugnaw. Ang muwebles sa balay maoy dili maayong pagkagamang mga lantay ug mga lamesa ug gansangong mga bangko. Ang “dakong suweldo” maoy pipila lamang ka sentabo sa usa ka oras—ubos sa usa ka dolyar alang sa hataas kaayong adlaw sa pagtrabaho. Walay bisan usa nianang gisaad nga mga tunghaan. Nagdako ang mga bata nga dili makamaong mobasa ug mosulat sa ilang kaugalingong ngalan. Ang kadaghanan sa mga magmimina ug ang ilang pamilya nahisama sa ulipon, nga walay kapaingnan.
Pananglitan: Ang kalungsoran sa mga balongbalong gipanag-iya ug gidumala sa minahan. Maingon man usab sa tindahan sa kompaniya. Ang kadaghanan sa mga tag-iyag mina dili motugot nga adunay laing tindahang maninda sulod sa teritoryo niini. Busa, mapugos ang mga magmimina sa pagpalit sa tanan nilang kinahanglanon gikan sa tindahan sa kompaniya—pagkaon, besti, ug mga gamit—sa prisyo nga hataas kay sa ubang mga tindahan, usahay makatulo pil-a nga mas taas. Kon adunay maninda sa duol, dili suweldohan ang mga magmimina ug kuwarta kondili mga kupon ug mga kuwarta-kuwarta nga gitawag scrip, nga mabayloan lamang diha sa tindahan sa kompaniya. Kon dili mopalit ang mga magmimina sa tindahan, palagputon sila sa trabaho ug markahan, ug dili sila dawaton sa pagtrabaho sa ubang mga tag-iyag mina.
Patrabahoon ang mga bata sa pagbayad sa napanunod nga utang sa ilang amahan gikan sa tindahan sa kompaniya. Matikdi, pananglitan, ang bahin sa usa ka editoryal nga migula sa pamantalaan sa New York sa 1872: “Usahay ang sunodsunod nga kaliwatan motrabaho sa pagbayad sa utang nga giutang sa ilang mga apohan. Sila nga adunay pipila ka sensilyo sa ilang bulsa nakakita niini pinaagi sa pagtrabahog bug-at human sa hataas nga oras ilalom sa yuta.”
Sanglit walay laing lugar nga kaadtoan ug walay salapi nga makabiya, ang mga magmimina nahimong ulipon sa mga tag-iyag mina.
Sanglit wala pa man matukod kaniadto ang balaod batok sa pagpatrabaho sa bata, pahimudsan sa mga tag-iyag mina ang mga batang lalaki, ipadala sila sa minahan sa sayong panuigon sa pagtrabaho sa hataas kaayong oras diha sa gamay kaayong lungag diin ang ilang gamayng lawas lamang ang makasulod. Ang uban nga mga singko anyos pa lamang motrabaho sa gawas sa pagseparar sa karbon gikan sa bato sa moagi kini sa conveyor belts, ang porma sa ilang mga tudlo ug mga kamot nangadaot. Ang uban, nautas tungod sa 14 oras nga pagtrabaho, mahulog sa mga conveyor ug mapisat. Ang ubang batang gagmay pasagdang maglingkod nga mag-inusara sa mangiob nga mga agianan ilalom sa yuta sulod sa 12 oras sa usa adlaw sa pagbukas sa laang nga mga pultahan sa mga mula aron makaagi—mas inatiman pa ang mga mula kay sa mga tawo.
Nakahatag kapeligrohan sa kinabuhi ang kahimtang sa pagtrabaho sa batan-on ug tigulang. Mga pagbuto sa ilalom sa yuta, mga sunog sa minahan, pagtumpag sa yuta, baha, kamatayon tungod sa makahilong gas diha sa hangin o sa pagkatuok, nga malaang sa daghang adlaw nga walay kahayag, pagkaon, ug tubig—kini maoy adlaw-adlawng kapeligrohan nga naghulga sa ilang maayong kabuot.
Mihukom ang mga magmimina nga kinahanglang pauswagon ang mga kahimtang, sa ibabaw ug sa ilalom sa yuta. Dihay mga pagsulay sa pagpormag mga katipunan sa mga mamumuo, ug gipasaka ang mga reklamo ngadto sa mga tag-iyag mina, nga nagpangayog kauswagan ug luwas nga kahimtang sa pagtrabaho, ug hataas nga suweldo, ang pagwala sa polisa sa tindahan sa kompaniya, ang dili pagpatrabahog bata sa mga minahan, diin ang tanan wala tagda sa mga tag-iyag mina.
Sunod midumili ang mga magmimina sa pagtrabaho. Kanunayng adunay mga welga. Napugos ang mga minahan sa pagsira, ug ang mga tag-iyag mina nagpadalag mga butangero sa pagpahunong sa mga welga. Gipalayas ang mga pamilya gikan sa ilang mga balongbalong ngadto sa mapait nga katugnaw. Gikulata ang mga lalaki, ug ang mga babaye nga talianak gipapahawa gikan sa ilang mga balay. Tungod kay gibaoran sa mga tag-iya modumili sa pagtabang ang mga doktor sa kompaniya.
Ang Molly Maguires
Sa dugay nang panahon sa wala pa milalin ang mga taga Irlandiya sa Amerika, ang dulot nga pagkagamot nga panag-away naglungtad tali sa Protestanteng Ingles ug sa Katolikong taga Irlandiya. Busa sa pag-abot sa taga Irlandiya sa kayutaan sa Amerika apan nailalom sa mga amo ug mga tag-iyag minang mga Ingles, masakit kadto alang kanila nga tunlon. Sa panahon sa dakong away tali sa mga magmimina ug mga tag-iyag mina, ang taga Irlandiya mipormag sekretong grupo nga gitawag Molly Maguires. Sila maoy gamayng pundok sa mga magmiminang taga Irlandiya nga nanimalos sa mga tag-iyag mina, mga amo, ug mga tagdumala, gipamatay sila diha sa ilang mga balay, sa kadalanan ug sa minahan.
Mihari ang kalisang sa tibuok kalungsoran sa minahan. Gipamombahan ang mga mina, gipabuthan ang mga bagon nga maghatod sa karbon ug gub-on. Dakong kapildihan ang giantos sa Ingles nga opisyales sa minahan. Human sa taas nga panahon, human nga nakasulod sa ilang pundok ang mga espiya, midangat sa mabangis nga kataposan ang Molly Maguires—20 sa mga membro niini gibitay, 10 sa usa ka adlaw.
Ang “Mollies” nga maoy usa lamang sa ngipon sa engranahi sa makina sa pag-alsa sa mga magmimina nga mihatag agoniyas sa maharihariong pagmando sa mga tag-iyag mina sa mga magmimina. Sa ulahi naporma ang usa ka malig-ong katipunan sa mga mamumuo nga maoy nagpalakaw sa mga magmimina sa tibuok nasod, nagpaneguro sa mas hataas nga suweldo, mas luwas sa peligro nga mga kahimtang sa panarbaho, pagwala sa pagpatrabaho sa bata, ug uban pa. Karon, ang pagmina maoy usa ka tinahod nga trabaho nga adunay mga benepisyo nga makadani sa kaliboan ngadto sa ilalom sa yuta sa pagpangitag karbon.
[Blurb sa panid 16]
Mga pagbuto, sunog, pagtumpag, makahilong gas diha sa hangin—kini maoy adlaw-adlawng kapeligrohan
[Letrato sa panid 15]
Tindahan sa kompaniya uban sa kuwarta-kuwartang gigamit