Ang Makalilisang nga Inkisisyon

IKA 13ng siglo kadto. Ang tibuok habagatan sa Pransiya gidungog nga gihugpaan sa mga erehes. Ang lokal nga obispo napakyas sa iyang mga pagsulay sa pagluka ning mga sagbota nga nanubo sa iyang diyosesis, usa ka natad nga iya lamang sa Katoliko. Nagkinahanglan kinig gamhanang aksiyon. Ang espesyal nga mga hawas sa papa “may labot sa erehiya” misulod. Misugod ang Inkisisyon.

Balik pa ang mga gamot sa Inkisisyon sa ika-11 ug ika-12ng siglo, dihang ang nagkalainlaing disidente o magsusupak nga mga pundok misugod sa pagpanungha sa Katolikong Uropa. Apan ang bug-os nga Inkisisyon gisugdan ni Papa Lucio III sa Sinodo sa Verona, Italya, sa 1184. Sa panagsabot sa Balaang Romanong Imperador nga si Frederic I Barbarossa, siya mibaod nga ang tanang mosulti o mosupak bisan sa hunahuna sa doktrina sa iglesya Katolika i-ekskomunikar sa iglesya ug silotan sa sekular nga mga awtoridad. Ang mga obispo gisugo sa pagpangita (sa Latin, inquirere) sa mga erehes. Mao kini ang sinugdanan sa gitawag nga Inkisisyong Episkopal, nga ilalom sa awtoridad sa mga obispong Katoliko.

Mas Mapig-otong mga Paagi

Apan, sumala sa gidangatan, sa mga mata sa Roma kulang sa kainit ang mga obispo sa pagsusi sa mga disidente. Busa daghan sa misunod nga mga papa nagpadalag mga sinugo kinsa, uban sa tabang sa mga mongheng Cisteriano, gihatagag gahom sa pagpatuman sa ilang “mga pagsusi” sa erehiya. Busa, sa usa ka yugto, dihay duha ka managsamang Inkisisyon, nga ginganlag Inkisisyong Episkopal ug Legatine, ang ulahi mas mapig-oton kay sa nahauna.

Wala matagbaw niining mas mapig-otong Inkisisyon si Papa Inosente III. Sa 1209 iyang gisugdan ang militaryong krusada batok sa mga eheres sa amihanang Pransiya. Ang kasagaran kanila maoy mga Cathar, usa ka pundok nga nagsagol sa Manichaeismo uban sa apostatang Kristohanong Gnosticismo.* Sanglit usa sa mga lungsod ang Albi nga daghan ang mga Cathar, nailhan sila sa ulahi nga Albigenses.

Ang “sagradong gubat” batok sa Albigenses natapos sa 1229, apan wala mapuo ang tanang mga disidente. Busa niana gihapong tuiga, sa Sinodo sa Toulouse sa habagatang Pransiya, si Papa Gregorio IX mipukaw pag-usab sa Inkisisyon. Siya mihikay ug permanenteng mga inkisitor, lakip sa usa ka pari, sa kada parokya. Sa 1231 mipakanaog siya ug balaod diin ang dili mahinulsolong mga eheres silotan sa kamatayon pinaagi sa pagsunog ug ang mga mahinulsolon sa pagkabilanggo sa tibuok kinabuhi.

Sa milabay ang duha ka tuig, sa 1233, gitangtangan ni Gregorio IX ang mga obispo sa ilang kaakohan sa pagpangita sa mga erehes. Nagtukod siya ug Inkisisyong Monastiko, gitawag kini niining ngalana tungod kay iyang gitudlo ang mga monghe ingong opisyal nga mga inkisitor. Gipili sila taliwala sa mga sakop sa bag-ong natukod nga Orden Dominicano, ug taliwala usab sa mga Franciscano.

Ang Paagi sa Inkisisyon

Gitigom sa mga inkisitor, mga paring Dominicano kun Franciscano, ang lokal nga mga molupyo diha sa mga simbahan. Gipatawag sila didto aron sa pagtug-an sa erehiya kon sila ba sad-an niana o sa pagsumbong sa tanang mga eheres nga ilang kaila. Bisan ug may gidudahan silang erehes, kinahanglang ilang isumbong ang maong tawo.

Ang tanan—lalaki, babaye, bata, o ulipon—makaakusar sa usa ka tawo nga erehes, nga walay angay kahadlokan nga atubangon sa sinumbong o nga mahibaloan kon kinsa ang nagsumbong kaniya. Panagsa rang may modepensa sa sinumbong, sanglit ang iyang abogado kun saksi mismo akusahon nga mitabang sa erehes. Busa ang sinumbong sa kinatibuk-an magbarog nga mag-inusara atubangan sa mga inkisitor, nga sa samang panahon mao ang mga magsusumbong ug mga maghuhukom.

Kadtong sinumbong hatagan sa labing dugay ug usa ka bulan sa pagtug-an. Motug-an man sila ug dili, ang “pagpangusisa” (Latin, inquisitio) magsugod. Dakpon ang sinumbong, ang kadaghanan ibutang sa bartolina ug hatagag diyutayng pagkaon. Kon mapuno ang bilanggoan sa obispo, ang sibil nga bilanggoan ang gamiton. Kon maghuot na kini, ang daang mga tinukod gihimong mga prisohan.

Sanglit gidahom nang sad-an ang sinumbong bisag wala pay husay, gamiton sa mga inkisitor ang upat ka paagi aron mapugos sila sa pagdawat sa erehiya. Una, hulgaon sa kamatayon diha sa estaka. Ikaduha, kinadenahang bilanggoon diha sa mangitngit, umogon, gamayng selda. Ikatulo, sikolohikal nga pag-ipit sa mga bisita sa bilanggoan. Ug, ang kataposan, pagsakit, nga naglakip sa inatanan, moton, o strappado, ug pagsakit pinaagig kalayo. Mag-apong ang mga monghe sa pagrekord sa pag-angkon. Imposible ang paghukom nga walay sala.

Mga Silot

Ipahayag ang mga sentensiya matag Dominggo, sa simbahan o sa plasa, nga presente ang klero. Ang gaan nga silot mahimong mga pagpenitensiya. Apan naglakip kinig pinugos nga pagsul-ob ug dalag nga krus nga delana nga itaod sa mga besti, nga nakaimposible sa pagkakitag trabaho. O mahimong ang sentensiya maoy paglatigo atubangan sa katilingban, pagbilanggo, o itugyan ngadto sa sekular nga mga awtoridad alang sa silot nga kamatayon pinaagi sa kalayo.

Ang mas magbug-at nga mga silot ubanan sa pagkompiskar sa propidad sa gihukmang tawo, nga bahinon sa Iglesya ug sa Estado. Busa maapektohan ug dako ang buhing mga sakop sa erehes nga pamilya. Ang mga balay sa mga erehes ug sa nagpasaka sa erehes gub-on.

Lain pa, ang patayng mga tawo nga nadunggang mga erehes husayon. Kon mapamatud-an silang sad-an, kaloton ang ilang lubong ug sunogon, ug imbargohon ang ilang propidad. Nakahatag kinig dili maasoy nga pag-antos sa walay sala buhing mga membro sa pamilya.

Mao kini ang kinatibuk-ang paagi nga gisunod sa edad-media nga Inkisisyon, nga may kalainan sumala sa panahon ug dapit.

Giaprobahan sa Papa nga Pagsakit

Sa 1252 si Papa Inosente IV mipatik sa iyang bula nga Ad exstirpanda, nga nag-awtorisar sa paggamit sa pagsakit diha sa eklesiastikal nga hukmanan sa Inkisisyon. Dugang mga reglamento sa paagi sa pagsakit nga gigamit gideklarar nila ni Papa Alejandro IV, ug Urbano IV, ug Clemente IV.

Sa sinugdan ang mga eklesiastikal nga mga inkisitor dili tugotan sa pagtambong kon ipahamtang ang pagsakit, apan giwala kining restriksiyona nila ni Papa Alejandro IV ug Urbano IV. Nakahimo kini sa “pagpangutana” nga mapadayon diha sa lawak nga sakitanan. Sa susama, sumala sa giawtorisar sa sinugdan, kas-a lamang ipahamtang ang pagsakit, apan ang mga inkisitor sa papa nakalingkawas niini pinaagi sa pag-angkon nga ang gibalik nga mga sesyon sa pagsakit maoy “sumpay” lamang sa unang sesyon.

Sa ulahi ang mga saksi gisakit usab aron mapaneguro nga ilang nasumbong ang tanang mga erehes nga ilang nailhan. Usahay ang sinumbong nga miangkon sa erehiya sakiton gihapon tapos nga miangkon. Sumala sa gibatbat sa The Catholic Encyclopedia, gituyo kini “sa pagpugos kaniya sa pagsaksi batok sa iyang mga higala ug kaubang mga tagsala.”—Tomo VIII, panid 32.

Unom ka Siglo sa Kalisang

Busa ang makinarya sa inkisisyon gisugdan sa unang katunga sa ika-13ng siglo K.P. ug gigamit sa daghang siglo sa paglaglag sa tanang mosupak o lahig paghunahuna sa Katolikong Iglesya. Mihatag kinig kalisang sa tibuok Katolikong Uropa. Sa naghinapos ang ika-15ng siglo, misugod ang Inkisisyon sa pagkalma sa Pransiya ug sa ubang mga nasod sa Kasadpan ug Sentral nga Uropa, apan miulbo kini sa Espanya.

Ang Inkisisyon sa Espanya, nga giawtorisar ni Papa Sixto IV sa 1478, unang gitumong batok sa Marranos, o Katsilang mga Hudiyo, ug sa Moriscos, kun Katsilang mga Muslim. Daghan kanila, nga midawat sa Katolikong tinuohan tungod sa kahadlok, gisuspetsohang nagpadayon sa pagpraktis sa ilang daang relihiyon sa tago. Apan, sa ulahi, gigamit ang Inkisisyon ingong makalilisang nga hinagiban batok sa mga Protestante ug sa ubang mga disidente.

Gikan sa Espanya ngadto sa Portugal ang Inkisisyon mikaylap sa mga koloniya niining duha ka Katolikong mga monarkiya sa Sentral ug sa Habatagang Amerika ug sa ubang dapit. Natapos lang kini dihang gisulong ni Napoleon ang Espanya sa sinugdanan sa ika-19ng siglo. Temporaryong napasig-uli kini tapos nga napukan si Napoleon apan sa kataposan naputol sa 1834, usa ka siglo ug tunga lamang nga milabay.

[Footnote]

Ang Katolikong mga manalaysay sagad nagpatakang ngalan sa edad-media nga mga erehes nga “sekta ni Mani.” Si Mani, kun Manes, mao ang ikatulong siglong tagmugna sa katipunan sa relihiyon nga nagsagol sa Persianong Zoroastrianismo ug Buddhismo uban sa apostatang Kristohanong Gnosticismo. Ug samtang ang disidenteng mga grupo sama sa mga Cathar nagkuha sa ilang mga pagtulon-an kang Mani, kini sila dili mao ang tinuod mas sinati sa Bibliya nga disidenteng mga grupo sama sa Waldenses.

[Letrato sa panid 14]

Nagkalainlaing mga paagi sa pagsakit ang gipahamtang sa mga inkisitor

[Credit Line]

Hulagway sa Bibliothéque Nationale, Paris

[Letrato sa panid 15]

Si Papa Inosente IV ang nag-awtorisar sa paggamit sa pagsakit