Ang Husay ug Pagpatay sa Usa ka “Erehes”
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ITALYA
SA USA ka kilid sa mangiob nga korte nahimutang ang taas, nagbuntaog nga talad sa mga huwes. Ang lingkoranan sa tsirman diha sa sentro gitabonan sa itom nga panapton, nga gipatongan ug dakong kahoy nga krus nga nagbansiwag sa tibuok lawak sa korte. Atubangan niana, nahimutang ang lingkoranan sa akusado.
Ingon niini pagkabatbat kasagaran sa mga korte sa mangilngig nga Inkwisisyong Katoliko. Ang makalilisang nga sumbong nga gipasaka batok sa makaluluoyng mga sinumbong mao ang “pagkalain ug tinuohan,” usa ka pulong nga makapatunghag mga larawan sa pagsakit ug pagpatay pinaagi sa pagsunog diha sa estaka. Ang Inkwisisyon (gikan sa Latin nga berbong inquiro, “pagsukitsukit”) maoy usa ka linaing hukmanan sa simbahan nga gimugna aron sa pagwagtang sa lain nga tinuohan, sa ato pa, mga opinyon o mga doktrina nga lahi sa ortodoksong Romano Katolikong pagtulon-an.
Ang Katolikong mga tinubdan nag-ingon nga hugna-hugna kining gisugdan. Gitukod ni Papa Lucius III ang Inkwisisyon diha sa Konsilyo sa Verona sa 1184, ug ang organisasyon ug mga paagi niini gihingpit—kon ang maong pulong magamit sa pagbatbat nianang makahahadlok nga institusyon—sa ubang mga papa. Sa ika-13ng siglo, gitukod ni Papa Gregorio IX ang mga hukmanan sa inkwisisyon sa nagkalainlaing mga bahin sa Uropa.
Ang lain ug dungog nga Inkwisisyong Katsila gitukod sa 1478 sa mando sa papa nga giisyu ni Papa Sixtus IV sa hangyo sa nagharing mga magmamando nga sila Fernando ug Isabel. Kadto gitukod sa pagsugpo sa mga Marano, mga Hudiyo nga nagpakaaron-ingnong nakabig sa Katolisismo aron makaikyas sa paglutos; sa mga Morisco, mga sumusunod sa Islam nga nakabig sa Katolisismo tungod sa mao gihapong katarongan; ug sa mga Katsila nga lain ug tinuohan. Tungod sa iyang panatiko nga kadasig, ang unang hepe nga inkwisitor sa Espanya, si Tomás de Torquemada, usa ka paring Dominikano, nahimong simbolo sa kinangil-arang mga bahin sa Inkwisisyon.
Sa 1542, gisugdan ni Papa Paulo III ang Inkwisisyong Romano, nga may gahom sa tibuok nga Katolikong kalibotan. Siya nagtudlo ug usa ka sentrong hukmanan nga may unom ka kardinal, nga gitawag ug Kongregasyon sa Sagradong Romano ug Unibersal nga Inkwisisyon, usa ka relihiyosong lawas nga nahimong “usa ka gobyerno sa kalisang nga nagpuno sa tibuok Roma sa kahadlok.” (Dizionario Enciclopedico Italiano) Ang pagpatay sa mga erehes naghatag ug kalisang niadtong mga yutaa diin bug-os nga nagmando ang herarkiyang Katoliko.
Ang Husay ug ang “Auto-da-fé”
Gipamatud-an sa kasaysayan nga gisakit sa mga inkwisitor ang mga tawong giakusar nga lain ug tinuohan aron moadmitir. Agig paningkamot sa pagpagamay sa pagkasad-an sa Inkwisisyon, ang mga komentaristang Katoliko nagsulat nga sa maong panahon, ang pagsakit komon sa sekular nga mga hukmanan usab. Apan nakapamatarong ba kana sa maong buhat pinaagi sa mga ministro kinsa nangangkong mga hawas ni Kristo? Dili ba angayng magpakita sila ug kaluoy sama sa gipakita ni Kristo sa iyang mga kaaway? Aron malantaw kini sa timbang nga paagi, mahimong atong palandongon ang usa ka yanong pangutana: Si Kristo Jesus mogamit ba kaha ug pagsakit sa mga tawong mosupak sa iyang mga pagtulon-an? Si Jesus miingon: “Padayon sa paghigugma sa inyong mga kaaway, sa pagbuhat ug maayo niadtong nagadumot kaninyo.”—Lucas 6:27.
Ang Inkwisisyon dili mopasalig sa sinumbong ug bisan unsang hustisya. Ang tinuod, walay limitasyon ang gahom sa inkwisitor. “Ang katahap, mga akusasyon, bisan ang pagkalain ug tinuohan, igo na sa inkwisitor sa pagpatawag sa usa ka tawo sa pag-atubang kaniya.” (Enciclopedia Cattolica) Si Italo Mereu, usa ka magsusulat sa kasaysayan sa balaod, nagpamatuod nga ang herarkiyang Katoliko mismo ang nagmugna ug nagsagop sa sistema sa hustisya sa inkwisisyon, nga wala na magsunod sa karaang sistema sa hustisya nga gitukod sa mga Romano. Gibaod sa balaod nga Romano nga pamatud-an sa usa ka tagsumbong ang iyang sumbong. Kon may bisan unsang pagduhaduha, mas maayo pang magpakanaog ug hukom nga walay sala kay sa kapeligrohang makasentensiya ug tawong inosente. Gipulihan sa herarkiyang Katoliko kining legal nga prinsipyo uban sa ideya nga ang katahap mahimong basehanan na sa pagkasad-an, ug ang sinumbong mao ang magpamatuod sa iyang pagkawalay sala. Ang mga ngalan sa mga saksi (mga impormer) sa magsusumbong dili itug-an, ug ang abogado sa sinumbong, kon aduna may usa, mameligrong maulawan ug mawad-an sa iyang posisyon kon molampos siya sa pagdepensa sa gisumbong nga erehes. Tungod niini, miadmitir ang Enciclopedia Cattolica, “ang sinumbong sa aktuwal wala gayoy mahimo. Ang mahimo lang sa abogado mao ang pagtambag sa tawong sad-an sa pag-angkon!”
Ang husay matapos sa auto-da-fé, usa ka Portuges nga ekspresyon nga nagkahulogang “buhat sa pagtuo.” Unsa man kini? Ang mga dibuho sa maong panahon nagpakita nga ang walay-palad nga mga sinumbong nga giakusar nga lain ug tinuohan nangahimong mga biktima sa mangilngig nga talan-awon. Ang Dizionario Ecclesiastico nagbatbat sa auto-da-fé ingong usa ka “publikong buhat sa pagpasig-uli nga himoon sa gihukman ug mahinulsolong mga erehes” human mabasa ang paghukom nga sila sad-an.
Ang paghukom nga sad-an ug ang pagpatay sa mga erehes ipalangan una aron ang nahukmang mga erehes matigom diha sa usa ka mangilngig nga talan-awon kaduha sa usa ka tuig o kapin pa. Ang taas nga prosesyon sa mga erehes iparada atubangan sa mga tumatan-aw, nga nagpakigbahin nga may sagol nga kalisang ug minangtas nga kaikag. Ang hinukman pakatkaton sa plataporma sa tunga sa dakong plasa, ug ang ilang mga sentensiya basahon sa makusog. Ang mga tawong mobakwi, sa ato pa, mobiya sa lahi nga mga doktrina, dili makaagom sa kapalaran sa ekskomunikasyon ug hukman sa nagkalainlaing mga silot lakip sa tibuok kinabuhi nga pagkabilanggo. Ang mga tawong dili mobakwi apan sa kataposang yugto moangkon nga sad-an ngadto sa usa ka pari itugyan ngadto sa sibil nga mga awtoridad aron tuk-on, bitayon, o punggotan ug ulo, nga sundan sa pagsunog sa lawas. Ang mga dili mahinulsolon sunogon nga buhi. Ang pagpatay mismo himoon sa ulahi, nga sundan ug laing talan-awon sa publiko.
Ang buhat sa Inkwisisyong Romano bug-os nga tinago. Bisan karon, ang mga eskolar dili tugotan sa pagsusi bahin niini diha sa mga tipiganan sa mga dokumento. Apan, ang mapailobong mga pagpanukiduki nakautingkay ug pipila ka dokumento sa husay sa hukmanang Romano. Unsay gipadayag niini?
Ang Husay sa Usa ka Obispo
Si Pietro Carnesecchi, natawo sa Florence sa sinugdanan sa ika-16 nga siglo, dali nga miuswag sa iyang karera sa pagkapari sa konsilyo ni Papa Clemente VII, kinsa nagtudlo kaniya ingong iyang personal nga sekretaryo. Apan, ang karera ni Carnesecchi kalit nga natapos sa dihang namatay ang papa. Sa ulahi, nakaila niya ang tawong hamili ug klero kinsa, sama kaniya, midawat ug pipila ka mga doktrina nga gitudlo sa Repormasyong Protestante. Tungod niini, gihusay siya tulo ka higayon. Gihukman sa kamatayon, siya gipunggotan ug ulo, ug ang iyang lawas gisunog.
Ang pagkapriso ni Carnesecchi gibatbat sa mga komentarista ingong usa ka buhi nga patay. Aron mapukan ang iyang espiritu, siya gisakit ug gipagutman. Sa Septiyembre 21, 1567, ang iyang solemne nga auto-da-fé gihimo atubangan sa halos tanang kardinal sa Roma. Ang sentensiya ni Carnesecchi gibasa ngadto kaniya diha sa plataporma atubangan sa mga tawo. Kadto gitapos sa naandang panabtanan ug pag-ampo ngadto sa mga membro sa hukmanang sibil, diin ngadto niini hapit nang itugyan ang erehes, gimandoan nga ‘dili siya hatagag grabe nga silot ug dili siya pakanaogan ug silot nga kamatayon ni palabian siya pagsakit.’ Dili ba dako kaayo kini nga pagminaot? Ang mga inkwisitor nagtinguha sa pagwagtang sa mga erehes apan, sa samang panahon, nanghangyo konohay sa sekular nga mga awtoridad sa pagpakitag kaluoy, sa ingon naglikay nga madaot ang ilang dungog ug nagpasa ngadto sa lain sa kabug-at sa ilang pagkasad-an sa dugo. Human sa pagbasa sa sentensiya ni Carnesecchi, gipasul-ob siya ug sanbenito—usa ka dalag ug kolor nga sako nga sapot nga gipintalan ug mga krus nga pula alang sa naghinulsol o itom nga gipintalan ug mga kalayo ug mga yawa alang sa dili mahinulsolon. Ang silot gipahamtang napulo ka adlaw sa ulahi.
Nganong kining sekretaryo kanhi sa papa giakusar nga lain ug tinuohan? Ang mga rekord sa iyang husay, nga nadiskobrehan sa ulahi sa kataposang siglo, nagpadayag nga siya sad-an sa 34 ka sumbong nga katumbas sa mga doktrina nga iyang gitutolan. Lakip niini mao ang mga doktrina sa purgatoryo, pagkadi-makaminyo sa mga pari ug mga madre, transubstantasyon, kompirmasyon, pagkumpisal, pagdili sa mga pagkaon, mga indulhensiya, ug mga pag-ampo ngadto sa “mga santos.” Ang ikawalong sumbong makaiikag kaayo. (Tan-awa ang kahon, panid 21.) Pinaagi sa paghukom ngadto sa kamatayon sa mga tawong midawat “sa pulong sa Diyos nga gipadayag diha sa Balaang Kasulatan” nga mao lamang ang basehanan sa pagtuo, ang Inkwisisyon dayag nga nagpakita nga ang Iglesya Katolika wala mag-isip sa Balaang Kasulatan nga mao ang bugtong dinasig nga tinubdan. Busa dili ikahibulong nga daghang doktrina sa iglesya gipasukad, dili sa Kasulatan, kondili sa tradisyon sa iglesya.
Ang Pagpatay sa Usa ka Batan-ong Estudyante
Ang mubo ug makapahinuklog nga sugilanon sa kinabuhi ni Pomponio Algieri, nga natawo duol sa Naples sa 1531, wala mabantog, apan kini migimaw gikan sa wala mahibaloing nangagi, tungod sa masingkamotong mga pagpanukiduki sa kasaysayan sa ubay-ubayng mga eskolar. Pinaagi sa kailang mga magtutudlo ug mga estudyante gikan sa nagkalainlaing bahin sa Uropa samtang siya nagtuon sa University of Padua, si Algieri napailaila ngadto sa gitawag nga mga erehes ug sa mga doktrina sa Repormasyong Protestante. Ang iyang kaikag sa Kasulatan midako.
Siya nakadangat sa pagtuo nga ang Bibliya lamang mao ang dinasig, ug tungod niini, gisalikway niya ang ubay-ubayng mga doktrina sa Katoliko, sama sa pagkumpisal, kompirmasyon, purgatoryo, transubstantasyon, ug pagpataliwala sa “mga santos,” maingon man sa mga pagtulon-an nga ang papa mao ang hawas ni Kristo.
Si Algieri gidakop ug gihusay sa Inkwisisyon sa Padua. Iyang gisultihan ang iyang mga inkwisitor: “Andam akong mobalik sa prisohan, tingali hangtod sa akong kamatayon kon mao kanay pagbuot sa Diyos. Pinaagi sa iyang katahom, dugang nga pagadan-agan sa Diyos ang matag usa. Malipayon kong pas-anon ang tanang kasakit tungod kay si Kristo, ang hingpit nga Maghuhupay sa gisakit nga mga kalag, kinsa mao ang akong kadan-agan ug matuod nga kahayag, makawagtang sa tanang kangitngit.” Dayon, nakuha sa Inkwisisyong Romano nga matugyan siya sa laing hukmanan ug gihukman siya sa kamatayon.
Si Algieri 25 anyos sa dihang siya namatay. Sa adlaw nga gipatay siya sa Roma, midumili siya sa pagkumpisal o sa Pagkalawat. Ang instrumento sa pagpatay kaniya mas mabangis kay sa naandan. Siya wala sunoga diha sa mga bugkos sa kahoy. Hinunoa, usa ka dakong kawa nga puno sa masunog nga materyal—lana, bulitik, ug salong—gipahimutang diha sa plataporma nga dayag nga makita sa mga tawo. Gigapos, gitunton ang batan-ong lalaki diha niana, ug ang sulod giduslitan. Siya anam-anam nga gisunog nga buhi.
Laing Katarongan sa Dakong Pagkasad-an
Si Carnesecchi, Algieri, ug ang uban nga gipamatay sa Inkwisisyon wala makabaton sa bug-os nga pagsabot sa Kasulatan. Ang kahibalo “modagaya” pa sa “panahon sa kataposan” niining daotang sistema sa mga butang. Bisan pa niana, sila kinabubut-ong nagpakamatay alang sa limitadong gidaghanon sa “matuod nga kahibalo” nga ilang nabatonan gikan sa Pulong sa Diyos.—Daniel 12:4.
Gipapha bisan sa mga Protestante, lakip sa pipila sa ilang mga Repormador, ang mga disidente pinaagi sa pagsunog kanila diha sa estaka o nagpapatay sa mga Katoliko pinaagi sa tabang sa sekular nga mga awtoridad. Si Calvin, pananglitan, bisan pag mipili sa pagpunggot sa ulo sa mga erehes, nagpasunog kang Michael Servetus nga buhi ingong erehes nga batok sa doktrinang Trinidad.
Ang kamatuoran nga ang paglutos ug pagpatay sa mga erehes komon sa mga Katoliko ug mga Protestante dayag nga dili gayod makapamatarong niadtong mga buhata. Apan ang relihiyosong mga herarkiya adunay dugang dakong responsabilidad—sa pagpangangkon nga may Kasulatanhong katarongan sa mga pagpatay ug unya sa paglihok nga daw ang Diyos mismo ang nagsugo sa maong mga buhat. Dili ba naghatag kini ug pasipala sa ngalan sa Diyos? Ubay-ubayng mga eskolar nagpamatuod nga si Augustine, ang iladong Katolikong “Amahan sa Iglesya,” mao ang unang nagpaluyo sa prinsipyo bahin sa “relihiyoso” nga pagpamugos, sa ato pa, ang paggamit ug puwersa sa pagsugpo sa paglain ug tinuohan. Sa usa ka pagsulay sa paggamit sa Bibliya sa pagpakamatarong sa ilang buhat, iyang gikutlo ang mga pulong diha sa sambingay ni Jesus nga makita sa Lucas 14:16-24: “Pugsa sila sa pagsulod.” Dayag, kining mga pulonga, nga gituis ni Augustine, nagpasabot ug madagayaong pag-abiabi, dili mapintas nga pagpamugos.
Angay timan-an nga bisan sa aktibo pa ang Inkwisisyon, ang mga tigpaluyo sa dili paghigpit sa relihiyon miprotesta batok sa paglutos sa mga erehes, nga nagkutlo sa sambingay sa mga trigo ug sa mga bunglayon. (Mateo 13:24-30, 36-43) Ang usa kanila mao si Desiderius Erasmus, sa Rotterdam, kinsa miingon nga ang Diyos, ang Tag-iya sa uma, buot sa mga erehes, ang mga bunglayon, nga dili pagkahigpitan. Si Martin Luther, sa laing bahin, maoy naghulhog sa kapintasan batok sa mag-uumang mga magsusupak, ug hapit 100,000 ang gipamatay.
Nakaamgo sa dakong responsabilidad sa mga relihiyon sa Kakristiyanohan nga nagpasiugda sa paglutos sa gitawag nga mga erehes, maaghat kita sa pagbuhat ug unsa? Sa pagkamatuod kita buot magsusi sa matuod nga kahibalo sa Pulong sa Diyos. Si Jesus miingon nga ang ilhanan sa matuod nga Kristohanon mao ang iyang gugma sa Diyos ug sa silingan—usa ka gugma nga dayag nga dili magtugot ug kapintasan.—Mateo 22:37-40; Juan 13:34, 35; 17:3.
[Kahon sa panid 21]
Ang Ubang mga Sumbong Diin Nakitang Sad-an si Carnesecchi
8. “[Matod mo] nga ang pulong lamang sa Diyos nga gipahayag diha sa Balaang Kasulatan ang kinahanglang tuohan.”
12. “[Ikaw nagtuo] nga ang sakramento nga pagkumpisal dili de jure Divino [sumala sa balaod sa Diyos], nga dili si Kristo ang nagmugna niini ni gipamatud-an sa Kasulatan, ni gikinahanglan ang bisan unsang matang sa pagkumpisal gawas sa pagkumpisal ngadto sa Diyos mismo.”
15. “Nagduhaduha ka sa purgatoryo.”
16. “Imong giisip ang basahon sa mga Macabeo, nga naghisgot bahin sa mga pag-ampo alang sa patay, nga dili tinuod.”
[Picture Credit Line sa panid 18]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck