Ang Inkwisisyon sa Mexico—Sa Unsang Paagi Kini Nahitabo?
HANDURAWA nga ikaw anaa sa atubangan sa usa ka relihiyosong korte nga gustong magpugos kanimo nga tuohan ang ginatudlo nianang relihiyona. Wala ka masayod kon kinsay nag-akusar kanimo o kon unsay akusasyon. Inay pahibaloon, gipugos ka sa paghatag ug katarongan kon nganong ikaw gidakop, sa pagsaysay kon unsay imong gituohang sumbong batok kanimo, ug sa pagtug-an kon kinsa ang nagsumbong kanimo.
Pagbantay sa imong pagtubag—basin makaangkon ka sa usa ka butang nga wala ikasumbong batok kanimo ug mograbe pa hinuon ang imong kahimtang! Mahimo usab nga madahig nimo ang mga tawo nga walay kalabotan sa sumbong nga gisang-at batok kanimo.
Kon dili ka moangkon, hayan ikaw paantoson pinaagi sa pinugos nga pagpainom ug daghang tubig. O mahimong igaid ang imong mga bukton ug mga tiil sa talad-sakitanan ug inanay nga pahugtan hangtod mograbe ang kaul-ol. Ang imong propiedad giilog na sa korte, ug malagmit nga dili na gayod nimo kana mabawi. Ang tanan gihimo sa tago. Kon mapamatud-an kang sad-an, mahimo kang idestiyero gikan sa imong nasod o sunogon pa gani nga buhi.
Niining ika-20ng siglo, hayan malisdan ka sa pagsabot sa usa ka relihiyosong aksiyon nga sama niini ka makalilisang. Apan daghang siglo sa miagi, ang maong mga kapintasan nahitabo sa Mexico.
“Pagkombertir” sa Lumad nga Populasyon
Sa dihang kining Mexico karon gisakop sa mga Espanyol niadtong ika-16 nga siglo, nahitabo usab ang usa ka relihiyosong pagpangsakop. Ang relihiyosong pagkombertir sa lumad nga katawhan maoy labaw lag diyutay sa pag-ilis sa mga tradisyon ug mga tulomanon, sanglit dili daghang Katolikong mga pari ang interesado sa pagtudlo sa Bibliya. Wala sila maningkamot sa pagkat-on sa pinulongan sa mga lumad o sa pagtudlo kanila ug Latin, nga gigamit sa pagsulat sa relihiyosong doktrina.
Ang pipila naghunahuna nga ang mga Indian angay nga makadawat ug kompletong relihiyosong instruksiyon. Apan ang uban sama ug opinyon kang Prayle Domingo de Betanzos, kinsa, sumala kang Richard E. Greenleaf sa iyang librong Zumárraga and the Mexican Inquisition, “nagtuo nga ang Indian kinahanglang dili tudloan ug Latin tungod kay kana magtultol ngadto sa iyang pagkasabot sa pagkawalay-alamag sa klero.”
Inkwisisyon Batok sa Lumad nga Katawhan
Kon ang lumad nga mga Mexicano dili modawat sa bag-ong relihiyon, sila isipon ingong mga tigsimbag diyosdiyos ug sa ingon pagalutoson sa hilabihan. Pananglitan, usa kanila nakadawat ug usa ka gatos ka bunal sa atubangan sa katilingban tungod sa pagsimba sa iyang paganong mga diyosdiyos, nga iyang gilubong ilalom sa usa ka diyosdiyos sa Kakristiyanohan sa usa ka minaomaong “Kristohanong” pagsimba.
Sa laing bahin, si Don Carlos Ometochtzin, pangulo sa tribo sa Texcoco ug apo sa hari sa mga Aztec, nga si Netzahualcóyotl, sa binaba miatake sa simbahan. Si Greenleaf mipahayag nga “si Don Carlos sa partikular nakasala sa Simbahan tungod sa iyang pagwali ngadto sa mga lumad bahin sa kahilayan sa mga prayle.”
Sa dihang si Prayle Juan de Zumárraga, ang inkwisitor niadtong panahona, nasayod bahin niini, mimando siya sa pagdakop kang Don Carlos. Gisumbong ingong “nagapanudlong erehes,” si Don Carlos gisunog sa estaka niadtong Nobyembre 30, 1539. Daghang ubang lumad ang gisilotan ubos sa mga sumbong nga pamarang.
Inkwisisyon Batok sa mga Langyaw
Ang mga langyaw nga nagpuyo sa Mexico nga midumili sa pagdawat sa Katolikong relihiyon gisumbong ingong mga erehes, mga Lutherano, o mga sumusunod sa Hudaismo. Ang Portuges nga pamilyang Carvajal maoy usa ka pananglitan niini. Kay gisumbong ingong nagasunod sa Hudiyong relihiyon, halos silang tanan gipaantos sa Inkwisisyon. Ang mosunod nga sentensiya nga gipahamtang batok sa usa ka membro niining pamilyaha nagbanaag sa kalisang: “Kining maong Doña Mariana de Carvajal [akong] gisilotan nga . . . pagapatyon sa garote [usa ka instrumento sa pagtuok] hangtod siya mamatay, ug dayon siya pagasunogon diha sa nagadilaab nga kalayo hangtod nga siya mahimong abo ug walay magpabilin nga bisan handomanan kaniya.” Mao gayod kana ang nahitabo.
Sa dihang ang usa ka langyaw mohulga sa gahom sa klero, siya pagataralon sa hukmanan. Usa ka lalaki nga ginganlag Don Guillén Lombardo de Guzman giakusar nga gustong hatagag kagawasan ang Mexico. Apan, ang sumbong nga gisang-at sa Santo Oficio aron siya dakpon ug taralon maoy tungod sa pagkahimong usa ka astrologo ug magtutuo sa pagtulon-an ni Calvin. Sa iyang pagkabilanggo siya nabuang. Sa kataposan siya gisunog nga buhi sa estaka niadtong Nobyembre 6, 1659.
Ang librong Inquisition and Crimes, ni Don Artemio de Valle-Arizpe, naghubit sa maong okasyon: “Ilang gipanggapos ang mga sad-an, nga gihikot sila sa estaka pinaagi sa usa ka puthaw nga pikit sa liog. . . . Ang balaang mga daob sa pagtuo misugod sa pagdilaab ug pag-aso. Si Don Guillén . . . kalit nga milup-og ug natuok siya sa pikit sa iyang liog, ang iyang lawas human niadto nagkaupos diha sa makalilisang nga siga sa kalayo. Iyang gibiyaan kining kinabuhia human sa napulog-pito ka tuig sa dugay ug kanunayng pag-antos diha sa mingaw nga mga bilanggoan sa Santo Oficio. Ang mga daob inanay nga napalong, ang asulon pulahon nga ulbo sa mga siga niini nahanaw, ug sa pagkapalong niini, ang hayag lamang nga pundok sa mga baga ang nahibiling nagsiga diha sa kagabhion.”
Gitukod ang “Santo Oficio”
Ingon sa gipahayag na, daghang lumad ug natawo sa laing nasod nga mga Mexicano ang gisilotan, ug ang pipila gipatay tungod sa pagsaway o tungod sa dili pagdawat sa bag-ong relihiyon. Kini nagsugod sa inkwisisyon nga gimugna sa mga prayle ug sa ulahi sa mga obispo. Hinuon, ang unang Inkwisitor Heneral sa Mexico, si Don Pedro Moya de Contreras, miabot gikan sa Espanya niadtong 1571 aron sa opisyal magtukod sa Tribunal sa Santo Oficio sa Inkwisisyon didto. Kining maong korte mihunong sa paglihok niadtong 1820. Mao nga, sukad niadtong 1539, dihay mga tulo ka gatos ka tuig nga pagpanghasi, pagsakit, ug kamatayon alang niadtong dili motuo sa Katolikong mga pagtulon-an.
Sa dihang ang usa giakusar, siya pagasakiton hangtod moangkon. Ang korte nagdahom nga isalikway niya ang iyang batok-Katolikong mga tulomanon ug dawaton ang mga pagtulon-an sa simbahan. Ang akusado buhian lamang kon iyang mapamatud-an ang iyang pagkadili-sad-an, kon ang iyang pagkasad-an dili mapamatud-an, o, sa kataposan, kon iyang angkonon ug maghinulsol. Sa ulahing kaso, ang iyang pahayag nga iyang gidumtan ang iyang sala ug nagsaad nga magtul-id sa iyang nabuhat pagabasahon sa publiko. Bisan pa, nawad-an siya sa iyang propiedad ug kinahanglang magbayad ug dakong multa. Kon makaplagan nga sad-an, itugyan siya ngadto sa sekular nga mga awtoridad aron silotan. Kasagaran kini matapos sa pagsunog kaniya sa estaka, sa dihang buhi pa o kaha human patya.
Alang sa publikong pagpahamtang sa mga silot, usa ka dakong seremonyas ang pagahimoon. Usa ka pagbandilyo sa publiko ang pagahimoon sa tibuok dakbayan aron pahibaloon ang tanan sa adlaw ug dapit nga pagatigoman. Sa maong adlaw ang mga hinukman manggawas gikan sa mga bilanggoan sa Tribunal sa Santo Oficio nga nagsul-ob ug usa ka sambenito (usa ka matang sa kupo nga walay manggas), nga nagdala ug kandila, nahiktan ug pisi ang ilang liog, ug usa ka coroza (korteg-turotot nga kalo) sa ilang ulo. Human basaha ang nahimong mga sala batok sa Katolikong pagtuo, ang silot nga gihukom sa matag biktima ipahamtang.
Niining paagiha daghan ang gihukman ug gisilotan sa ngalan sa relihiyon. Ang kapintasan ug ang pagkadili-matugoton sa klero nadayag ngadto sa mga panon nga nakakita sa mga biktima nga nangamatay sa estaka.
Direktang Pagsupak sa Kristiyanidad
Si Kristo Jesus nagsugo sa iyang mga tinun-an sa pagkombertir sa mga tawo ngadto sa matuod nga Kristiyanidad. Siya nagsugo: “Busa panglakaw kamo ug paghimog mga tinun-an sa katawhan sa tanang kanasoran, nga magabawtismo kanila sa ngalan sa Amahan ug sa Anak ug sa balaang espiritu, nga magatudlo kanila sa pagsunod sa tanang butang nga akong gisugo kaninyo.”—Mateo 28:19, 20.
Apan, si Jesus wala gayod magpasabot nga ang mga tawo kinahanglang kombertihon pinaagi sa kusog. Hinunoa, si Jesus nag-ingon: “Sa dihang si bisan kinsa dili mopadayón kaninyo o mamati sa inyong mga pulong, sa paggula nianang balaya o nianang siyudara itaktak ang abog gikan sa inyong mga tiil.” (Mateo 10:14) Ang kataposang paghukom alang niining mga tawhana gitugyan ngadto sa Diyos nga Labing Gamhanan, si Jehova, nga walay pisikal nga pagpanghilabot sa mga Kristohanon.
Nan, dayag nga bisan diin himoa ang Inkwisisyon sa kalibotan, kini gihimo ingong direktang pagsupak sa Kristohanong mga prinsipyo.
Ang naglungtad karon nga kahimtang sa relihiyosong pagkamatugoton sa Mexico motugot sa mga tawo nga makabaton ug kagawasan sa paagi sa pagsimba nila sa Diyos. Apan ang kasiglohan sa gitawag nga Sagradong Inkwisisyon nagpabilin ingong usa ka daotang panid diha sa kasaysayan sa Mexicanong Katolikong Simbahan.