Mga Batan-on Nangutana. . .

Ang Paglayas Mao ba ang Sulbad?

DIHA sa nobelang Tom Sawyer, gisugilon sa awtor nga si Mark Twain ang higayong milayas si Tom sa balay uban sa iyang duha ka suod nga higala, si Joe Harper ug si Huckleberry Finn. Mikagiw ang tulo ka batan-on sa tungang gabii, misakay ug balsa paingon sa usa ka isla sa halayong tampi sa suba. Didto ilang gigugol ang dakong bahin sa semana, nabuhi sa mga balon nga ilang gidala ug sa isda nga ilang nadakpan. Wala magdugay nakakita sila sa mga katagilungsod nga nangita sa suba sa ilang “nalumos” nga mga lawas. Sa kataposan, si Tom, Joe, ug si Huck miyuhot sa pagpauli sa lungsod, mitago sa galeriya sa simbahan, ug nakasaksi sa ilang kaugalingong mga serbisyo sa patay. Natapos ang sugilanon uban kanila nga malipayong nakabalik uban sa pamilya ug sa mga higala, ug nagpusotpusot ang mga halok ug mga pasalamat.

Alang kang Tom, Joe, ug Huck, ang paglayas mao maukyabong abentura nga may malipayong kataposan. Makalingaw kadto. Apan dili ingon niana ang kahimtang alang sa kadaghanang mga batan-on nga molayas karong adlawa. “Alang sa kadaghanang mga layas, ang kasamok mao ang kasagarang kahubitan sa kinabuhi diha sa dalan,” miingon si Margaret O. Hyde diha sa iyang librong My Friend Wants to Run Away. “Pipila lamang sa mga layas ang nakakitag trabaho ug nakatigayon sa ilang kaugalingon. Apan, ang kadaghanan kanila, mas misamot pa kalisod ang kinabuhi kay sa wala pa sila molayas sa balay.”

Tingali mobati ikaw nga lahi ka. Siyempre, mas moarang-arang ang mga butang kay sa kahimtang nga naglungtad sa balay. Mao kanay pagtuo ni Amy. Milayas siya sa nag-edad pa siyag 14 tungod kay dili suod ang relasyon sa iyang mga ginikanan kaniya ug dili makahimo sa pagpakigsulti kanila. “Gibati kong walay bisan usa ang nakasabot kanako,” siya miingon. “Gibati kong ang paglayas gikan sa akong mga ginikanan ug ang pag-adto sa balay sa akong ‘mga higala’ mas maayo. Nagtuo ako nga mamati ang akong ‘higala.’”

Si Sandi, gibiyaan siya sa iyang inahan ug giabusohan sa iyang apohang lalaki nga nagsagop kaniya, ug milayas sa edad 12. Mikagiw sa balay sa Peggy sa 16 ang iyang edad. “Daghan kaayo ang akong kalisdanan sa balay,” siya miingon. “Kanunay lang akong singkahan sa akong inahan ug tawgon ako sa mangil-ad nga mga ngalan.” Gipabati siya sa iyang inahan nga wala kinahanglana ug wala-mahala, “daw nagmahay siyang natawo ako.” Dili makahimo sa pagpakigsulti sa iyang inahan nga walay lalis ug punayan lang ug tamay ug himoong kalataw-anan, milayas siya aron sa pagpangitag kalipay sa laing dapit.

Mikagiw si Julie tungod kay sa daghang nang mga tuig giabusohan siya sa sekso diha sa balay. Makaduha ka besis nga milayas si Danny. Sa unang higayon milayas siya aron mapalayo gikan sa ina-ina nga mosultig daotan mahitungod kaniya. Sa ulahi iyang naamgohan kon unsa kalisod sa gawas nga walay pangabuhian, busa mipauli siya sa balay—ug nakadawat lamang ug mapintas nga panaglalis ug gisalikway usab sa iyang amahan. Si Julie ug si Danny 12 anyos lamang niadtong higayona.

Oo, ang kinabuhi sa balay alang sa kadaghanang mga layas daw dili-maantos. Gusto nilang mopalayo gikan niana. Gusto sila nga may kagawasan. “Apan ang mga tin-edyer dili makakitag kagawasan diha sa kadalanan,” miingon ang magasing ’Teen. “Hinunoa, ilang nakita ang ubang mga layas o sinalikway—sama kanila—nga nagpuyo diha sa gubang mga tinukod, nga niini sila walay panalipod gikan sa mga maglulugos o sa mga tulisan. Makasugat usab silag daghang mga tawo nga ang mahugawng mga negosyo mao ang pagpahimulos sa mga batan-on, ug ang layas nga mga tin-edyer mao ang masayon nga target.”

Kon Unsa ang Kasagarang Mahitabo

Ang ‘higala’ ni Amy, pananglitan, maoy usa ka 22-anyos nga lalaki, gipabayad siya sa iyang pagpuyo “pinaagi sa pagpakigsekso kaniya ug sa siyam pa niya ka higala.” Siya usab “nahubog ug nagdroga.” Nahimong pampam si Sandy, nagpuyo sa kadalanan ug matulog diha sa mga bangko sa parke o bisan asa siya maabtan sa kagabhion. Sila maoy larawan sa kadaghanang mga layas. Nganong mao man kanay mahitabo?

“Sa unang paglayas sa batan-on, tingali may kuwarta siya diha sa iyang bulsa, tingali nagtigom siyag kuwarta, apan dihang mahurot kini, pipila lamang ang iyang kapilian,” miingon si Sarhento Jose Elique, direktor niadto sa Port Authority Runaway Squad Police sa New York. “Dihang gutomon ang mga batan-on, kinahanglang mokaon sila, ug dihang tugnawon sila, kinahanglang mangita silag kapasilongan, busa wala gayod silay kapilian. Kon may moduol kanila dihang gigutom kaayo sila ug walay kuwarta ug hangyoon sila sa pagbuhat ug usa ka butang—kini sa kasagaran ilegal o mangil-ad nga imoral nga mga buhat, alang sa kuwarta kun mga droga—kining batan-ona mosugot dayon, bisan unsa pay iyang pagtuo bahin sa sekso ug sa mga droga niadto.”

Ang kadaghanang mga layas walay mga kaantigohan. Ilang makita ang modernong katilingban nga malisod kaayo ug komplikadong atubangon. Sila wala usab nianang gikinahanglang mga papeles aron makatrabaho: sertipikasyon sa pagkatawo, kard sa social security, permanenteng adres. “Kinahanglang mangawat ako, mangayo ako,” miingon si Luis, “apan sa kasagaran mangawat tungod kay wala may mohatag kanimo didto.” Duolan sa 60 porsiento sa mga layas mga babaye. “Unsay mahimo sa 13-anyos nga dalagita gawas sa pagpakita sa iyang lawas?” nangutana ang usa ka dalagita. Gitanyagan siyag dakong salapi sa pagpaletratong hubo. Kalagmitan kadtong mga letratoha gamiton sa ulahi aron sa pagpugos kaniya sa paghimo ug dugang pa.

Ang mga tighimog pornograpiya, mga tigpamaligyag droga, ug mga bugaw magpunay ug anha sa mga estasyonan sa bus nga nagapangitag mga layas nga kapahimuslan. Mga maayong laki sila sa pagmaniobra. Ilang tanyagan ang nahadlok nga mga batan-on ug dapit nga katulogan ug pagkaon. Ilang hatagan sila nianang butang nga wala sa ilang balay—ang pagbati nga sila tinuod nga gikinahanglan ug gimahal. Ipailaila sila sa ubang mga batan-on, nga nalangkit na, kinsa moabiabi kanila ug mopabati kanilang dinawat. Sa hinayhinay ginasuyop sila. Tingali manugo ang bugaw ug usa ka tawo sa paglugos sa dalagita ug dayon saaran sila nga panalipdan gikan niini kon mahitabo kini pag-usab. O tingali iyang patilawon ang tin-edyer sa mga droga, himoon siya nga giyanon, ug unya mamugos nga siya motrabaho kaniya sukad karon kon buot siya nga magpadayon ang iyang suplay. Ang uban managmal o mamun-og aron makuha ang ilang gusto. Sumala sa mahanduraw, daghang mga layas mosangpot nga grabeng pagkasamad o namatay.

Unsay mga Kapilian?

Ang tin-edyer nga nagplanong molayas tingali mobati nga dunay pipila ka kapilian, ilabina kon siya wala-kinahanglana ug wala-kahinangpa sa balay. Kini sila gitawag mga sinalikway o mga linabay. Lain pa, ang kadaghanang mga batan-ong nanglayas nahibalo nga kon sila madakpan sa kapolisan, pahibaloon ang ilang mga ginikanan, ug labing seguro papaulion sila. Ug kon wala gihapon mausab ang kahimtang sa balay, molayas sila pag-usab. Apan, kon mas batan-on sila ug kon mas dugay na silang naglibodlibod sa kadalanan, dili gayod malikayan ang kasamok. Busa kinahanglang dunay solusyong makita.

Una, paningkamoting matul-id kini diha sa balay. Kugihi gayod kini—ug kana nagkahulogan sa makadaghan—sa pagpakigsulti sa imong mga ginikanan. Ipahibalo kanila ang imong gibati ug kon unsay nagakahitabo. Kon kana mapakyas, pakigsulti sa uban nga makatabang. Ang ubang mga batan-on nakapakigsulti sa magtatambag sa ilang tunghaan, sa social worker, o sa superbisor sa ahensiya sa serbisyo sa mga batan-on. Gipahimuslan sa uban ang walay bayad nga linya sa telepono nga gitaod diha sa ubang mga nasod sa pagtabang sa mga ginikanan ug sa mga anak. Apan, ang Kristohanong mga batan-on, dunay bentaha sa pagdangop sa mga ansiano sa ilang kongregasyon ug sa pagdawat ug mahigugmaon, personal nga tabang ug pinasukad sa Kasulatan nga tambag. Apan hinumdomi ang sekretong pulong: PAKIGSULTI. Kini ang makatabang kanimo ug sa imong mga ginikanan. “Diin walay pagtambag ang mga tinguha makawang,” nagaingon ang Bibliya, “apan diha sa panon sa mga magtatambag sila mangatukod.”—Proverbio 15:22.

Ang matukod tingali mao ang napauswag nga panimalaynong kinabuhi nga mohatag kanimog paglaom sa umaabot. Kini makaayo sa daang mga samad ug mapasilsil ang pagbati sa pagsalig, gugma, ug kalipay. Imong kahatagag bili ang imong kaugalingon ingong tawo. Bisan pa nga dili kaayo tilinguhaon ang kinabuhi sa panimalay, ibutang sa hunahuna nga mas mangil-ad pang mga butang ang mahitabo dihang molayas ka.

Bisan unsa pay imong kahimtang, hinumdomi nga anaa kanunay ang Usa nga nagamahal kanimo ug buot motabang. Kadtong modangop sa Diyos makasalig sa iyang tabang ug panalipod.—Proverbio 18:10.

[Letrato sa panid 15]

Tanyagan ka sa uban ug pagkaon, puy-anan, ug kalipay. Apan unsay iyang gusto nga ibaylo?