Pagpaniid sa Kalibotan
KATALAGMAN MIHAMPAK SA TINIPONG BANSA
Duha ka katalagman milumpag sa lahi nga mga rehiyon sa Tinipong Bansa niadtong Septiyembre ug Oktubre 1989. Una, ang Bagyong Hugo, nga adunay 220 ka kilometro por ora nga hangin, misilhig sa habagatang-sidlakang bahin sa Tinipong Bansa, nga nagbilin ug dalan sa kalumpagan. Sa Oktubre 17, usa ka linog nga may sukod nga 7.1 sa Richter scale miuyog sa lugar sa San Francisco Bay, nakapatay ug daghang tawo ug mipahinabog kadaot nga gibanabanang miabot ug kaliboan ka milyong dolyares nianang kasadpang seksiyon sa nasod. Nagkaatol, sa milabay ang duha ka adlaw (Oktubre 18, 19), dihay sunodsunod nga mga linog, nga may gikusgong mga 6 sa Richter scale, nga miuyog sa amihanang Tsina. Mga 29 ka tawo ang nangamatay.
‘ANG HK NAGADULAG DAKONG PAPEL’
Ang mga diplomata nga mitambong sa ika-44 nga Heneral nga Asembliya sa Hiniusang Kanasoran miingon nga ang tulo ka labing importanteng mga isyu sa kalibotan nga nagkinahanglag kasulbaran mao ang mga utang sa nagakaugmad nga mga nasod, negosyo sa droga, ug panalipod sa palibot. Dihay dako nga kauyonan nga kinahanglan magpalangkit ang HK sa pagsulbad niini. Ang presidente sa Heneral nga Asembliya miingon nga ang tanang mga sakop “nagpasiugda sa panginahanglan alang sa Hiniusang Kanasoran sa pagdulag dakong papel isip ang kataposang paglaom sa katawhan alang sa kalinaw ug hustisya.”
PAGTABAKO IDILI HALOS SA TANANG MGA BIYAHE SA AYROPLANO
Ang mga magbabalaod sa T.B. nagkauyon sa pagdili sa pagtabako sa halos tanang komersiyal nga mga biyaheng lokal sa ayroplano. Kada adlaw adunay duolan sa 16,000 ka biyahe sulod sa Tinipong Bansa. Ang balaod nagtugot ug pagtabako duolag 20 niadtong mga biyahea, miingon ang usa ka tigpaugda sa Asosasyon sa Flight Attendants. “Miabot kami sa punto diin hapit na namong idili ang pagtabako diha sa mga ayroplano,” matud pa usa ka senador.
“AWTORITATIBONG” MGA GINIKANAN MAO ANG LABING MAAYO
“Ang mga ginikanan nga dili mapintas nga mga tigsilot, apan naghatag ug lig-ong mga utlanan ug motapot diha niana, dunay dakong kalagmitan nga makabaton ug mga anak nga mga hawod ug maayong makig-uban sa uban,” matud pa ang U.S.News & World Report. Kining maong mga ginikanan ginganlag “awtoritatibo,” (“buhata kini tungod niini nga katarongan”), nga lahi sa “awtoritariano” (“buhata kini tungod ako ang ginikanan”) ug “matugoton” (“buhata ang imong gusto”), nga mga paagi sa pagdisiplina nga mopatunghag kabataan nga dunay batasan nga lahi kaayo. Ang mga pagtuon, nga mikabat ug duha ka dekada, nagpakita nga ang awtoritatibong mga ginikanan malagmit makabaton ug mga anak nga malig-on, matagbawon, kontrolado ang kaugalingon, ug masaligon sa kaugalingon, ug walay kalagmitang mosulay ug mga droga. “Ang awtoritatibong mga ginikanan dili mahariharion,” nag-ingon ang sikolohistang si Diana Baumrind sa University of California, nga naghimo sa mga pagtuon. “Ilang gihimong ilang katungod nga mahibalo sa ilang mga anak, kon unsay ilang lakaw sa eskuylahan ug kinsa ang ilang mga higala. Ang ilang pagdumala nagpabanaag sa hataas nga sukod sa panaad sa anak, ug sila dili mahadlok sa pagsukna sa bata.”
ANG KADALO NAGTULOD SA KATAWHAN NGADTO SA NGILIT
Diha sa dili pa dugay nga komperensiya sa Vancouver, Canada, si Digby McLaren, presidente sa Royal Society of Canada, miingon: “Among nakita ang tawo ingong maglalaglag ug tigdaot sa atong tibuok kalibotan.” Giisponsor sa UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization), ang komperensiya sa internasyonal nga mga siyentipiko ug mga eskolar mihinapos nga ang pagpangitag materyal nga bahandi mitultol sa katawhan sa ngilit sa kalaglagan. Si Gg. McLaren midugang nga ang siyentipikanhon ug teknolohikanhong kauswagan maoy nakatukbil sa gikalingahang materyal nga kauswagan, nga napasagdan ang kultural ug espirituwal nga mga sukdanan. Ang grupo nanawag sa katawhan sa pagbutang ug nasyonal, rasanhon, ug relihiyosong mga utlanan aron magtinabangay sa pagpasig-uli sa yuta.
ELEPANTE—KARON MAOY USA NA KA NAMELIGRONG ESPISYE
Ang Kombensiyon sa Internasyonal nga Negosyo sa Nameligrong mga Espisye, nga nagtigom sa Lausanne, Switzerland, sa miaging Oktubre, nagbutang sa elepante sa listahan niini sa nameligrong mga espisye. Kanang lihoka nagbando sa negosyo sa garing. Ang kombensiyon naglaom nga kining palakawa mopahunong sa mga tigpangayam ug garing. Gibanabana nga ang populasyon sa mga elepante sa Aprika natunga sa panahon sa kataposang dekada. Sa 1979 dihay 1.3 ka milyong elepante niadtong lugara. Karon adunay duolan sa 625,000.
MGA LIYON NGA MOKAON UG TAWO
Ang Kruger National Park sa Habagatang Aprika maoy usa ka taas nga yuta nga may gisangkarong mga 320 ka kilometros ubay sa utlanan sa Mozambique. Aron makaikyas gikan sa sibil nga gubat, daghang mga taga Mozambique mikalagiw agi sa parke nga may dakong riyesgo sa ilang mga kinabuhi, sanglit ang parke puno man sa mga liyon ug ubang peligrosong mga mananap. Sa katibuk-an, ang mga liyon maglikay sa mga tawo. Apan, gikatahapan nga ang lihok sa kagiw nakahatag sa mga liyon ug gana sa unod sa tawo, sanglit sayon ra nilang dag-on ang mga tawo nga dili na makalihok ug mahalup-og sa kakapoy. Dili pa dugay, tulo ka tawo sa Habagatang Aprika gipatay sa mga liyon, ug duha niining mga pag-atake nahitabo sulod sa Kruger National Park. Busa, ang mga bantay sa parke gisugo sa pagsubay ug sa pagpatay sa tanang mga liyon nga nangahimong tigkaon ug tawo.
DUGANG HULGA
Laing bahin ang nadugang sa karong adlaw nga hampak sa droga: kalaglagan sa mga lasang. “Nadasig tungod sa Amerikanhon ug Uropanhong kakulang ug coccaine, gipamutol sa mga tigpananom ug coca sa Peru ang dakong kalasagan sa Amazon ug gilabay ang milyon-milyong galon sa makahilong mga kemikal ngadto sa mga kabukiran ug sa tuboran sa mga tubig niini,” nag-ingon ang The New York Times. Sumala pa sa taho, ang tigpananom ug coca “misulong sa duha ka nasyonal nga mga parke ug duha ka nasyonal nga mga lasang, giupawan ang dakong bahin sa tandogonong panganod nga lasang nga nailhan nga mao ang ‘kilay sa lasang’ ug gilaglag ang usa ka luna nga gibanabanang moabot ug kapin sa 200,000 ka ektarya sa tropikal nga mga lasang.” Ang dahon sa coca mao karon ang labing dakong abot nga gikultibar sa Amazon sa Peru. Sa ilang pagdalidali sa pagpananom ug cocaine, gibiyaan sa mga mag-uuma ang ilang karaan nga mga batasan sa pagpanguma nga nagasanta sa pagkankan sa ibabaw nga yuta.
SIBILISADO APAN NANGAGUOL
Ang moderno bang sibilisasyon nakahatag sa tawo ug dugang kalipay? Gitigom sa dili pa dugay nga pagtuon ang mga resulta sa mga surbi gikan sa tibuok kalibotan, ug kini nagpakita nga diha sa usa ka grupo sa ugmad nga mga nasod, ang gidaghanon sa nangaguol misaka sukad sa Gubat sa Kalibotan II, sa ubang mga kaso midoble pa gani. Ang mga batan-on ang labing naigo. Sa laing bahin, diha sa mas kabus nga mga nasod nga dunay mas tradisyonal nga sosyal nga mga katukoran, ang pagtaas sa depresyon diyutay ra kaayo sa samang yugto. Ngano? Sumala sa The Boston Globe, ang mga tigdukiduki sa pagtuon nagbanabana nga ang kiling sa siyudadnong kinabuhi niining modernong mga nasod, duyog sa nagdugang nga kaaktibo, mosangpot ug mas luag nga mga bugkos sa pamilya ug sosyal nga sistema. Ang pagtuon miagak sa awtor sa paghinapos: “Ang depresyon daw mao ang kabayaran sa sibilisasyon.”
GIPABULAK ANG MGA DISYERTO
Diha sa mapaninguhaong plano aron makatagana sa kaugalingon diha sa produksiyon sa pagkaon, gipabulak sa Saudi Arabia ang mga disyerto. Natulbok-tulbok diha sa disyerto sa Saudi mao ang ginatos ka lunhawng mga sirkulo, ang matag usa may 80 ka ektaryang gidak-on, gipatubigan sa tubig nga ginabomba gikan sa ilalom sa yuta. Apan ang gastos sa paghimo sa disyerto nga mabungahong yuta mahal kaayo. Ang gobyerno nakagasto nag kaliboan ka milyong dolyares sa maong proyekto. “Ang pagpananom ug trigo sa Saudi Arabia maoy sama ka mahal sa pagpananom ug mga melon ilalom sa bildo sa amihanang polo,” miingon ang The Economist. Ug bisan pag ang salapi nga makuha gikan sa paggama ug petrolyo daw dili mahurot, ang suplay sa tubig mahurot. Ang kadaghanan sa tubig nga gigamit maoy gikan sa lalom nga yuta sa nasap-ongang “fossil” nga tubig nga dili mahulipan. Kon ang paggamit sa tubig magpadayon sa presenteng gidaghanon sa pagtubo, gikahadlokan nga ang tubig sa ilalom sa yuta mahurot sa mga 10 ngadto sa 20 ka tuig.
UNANG MOSKE SA ROMA
Si Benito Mussolini, ang Pasistang magmamando sa Italya sa panahon sa Gubat sa Kalibotan II, gikataho nga mibalibad sa pagtugot sa pagtukod ug moske sa Roma, nga nag-ingon nga siya motugot niini kon itugot ang Romano Katoliko sa Mecca. Ang panahon nabag-o na. Dili lamang usa ka moske ang gitukod nga mga 5.5 ka kilometro sa amihanang-sidlakan sa Batikano kondili kini gibatbat sa mga arkitekto niini ingon nga mao ang labing dako sa Uropa. “Bisan kon dili kini mao ang pinakadako, ug dili kana kaduhaduhaan, kini mao ang labing importanteng moske sa Uropa,” miingon si Abdul Qayuum Khan, direktor sa Islamic Cultural Center sa Roma. “Ang yanong kamatuoran mao nga kini lamang usa ang nahimutang sa sentro sa Kristiyanidad, sa Mecca sa Katolisismo, makaingon ka.” Bisan pa, ang opisyal nga baroganan sa Batikano giingong paborable.
LOKAL NGA TINANOM NGA MARIJUANA
Ang mga paningkamot sa pagsumpo sa paggamit sa marijuana sa Tinipong Bansa labaw pa kay sa napakyas—kini misumbalik. Ang The New York Times mitaho nga bisan pa nga misaka ang pederal nga badyet sa pagpatuman sa balaod batok-sa-marijuana gikan sa $526 milyones sa 1982 ngadto sa $968 milyones sa 1988, kanang tanang kuwarta wala makapakunhod sa pagkamabatonan sa droga ug sa paggamit niini. Hinunoa, ang paggamit ug isog kaayo, lokal nga gitanom nga marijuana nagkadaghan. Diha sa The Medical Post sa Canada, si Dr. Andrew Macnab mipasidaan nga ang lokal nga tinanom nga marijuana may 350 ka makahilong sambog.