Pagpaniid sa Kalibotan
BAG-ONG BALAOD BAHIN SA DUGO
Sa Enero 1, 1990, ang California nahimong unang estado sa Tinipong Bansa nga nagapatuman sa usa ka balaod nga nagabaod sa mga doktor ug mga siruhano nga pahibaloon ang ilang mga pasyente bahin sa mga kapeligrohan sa mga abono sa dugo “sa dihang may posibilidad nga kinahanglanon tingali ang abono sa dugo ingong resulta sa usa ka operasyon.” Sumala sa bag-ong balaod, ang usa ka pasyente kinahanglang pahibaloon nga sinulat sa mga kapeligrohan ug mga bentaha sa lainlaing mga kapuli sa pagdawat sa dugo sa lain diha sa usa ka abono. Ang mga siruhano ug mga doktor kinahanglang magsulat diha sa medikal nga rekord sa pasyente nga ang pasyente sa ingon napahibalo. Hinuon, kining mga lakanga dili mapadapat kon nagalungtad ang giingong “emerhensiyang nameligro ang kinabuhi.” Gitawag The Paul Gann Blood Safety Act, ang balaod ginganlan sumala sa iladong tigpasiugda sa mga reporma sa buhis nga namatay gumikan sa AIDS nga nakuha niya gikan sa abono sa dugo. Sumala sa iyang obituwaryo diha sa magasing Time, “si Gann nagtuo nga ang mga tawo nga tinuyong nagapasa sa [AIDS] ‘angay ikiha sa pagbuno.’”
ANG MGA NARS BA MAY KATUNGOD SA PAGPILI?
Bisan pag ang mga pabor-aborsiyon nagaangkon nga ang matag babaye angay makabaton sa katungod sa pagpili sa aborsiyon, daghang nars sa Canada mibati nga sila gihikawan sa ilang katungod sa pagpili—ang kagawasan sa pagdumili sa pagbulig sa mga doktor kon bahin sa mga aborsiyon. Sumala sa The Globe and Mail sa Toronto, Canada, daghang nars nianang nasora ang ginapapirmag mga kasulatan nga nagapahayag nga ang ilang relihiyoso ug personal nga mga pagtuo dili mopugong nila sa pagtuman sa bisan unsang mga katungdanan nga tingali iasayn kanila. Kon modumili sila sa pagbulig kon bahin sa mga aborsiyon, “angay nga mangita silag laing trabaho,” sumala sa usa ka tigpamaba sa Ontario Hospital Association. Ang ubang nasod nagahimog mga pagtugot sa konsensiya sa usa ka nars. Ang Royal College of Nursing sa Britanya nagasugyot pag mapinadayonong panambag alang sa mga nars nga mobulig sa mga aborsiyon, sanglit ang mga nars basin mohukom sa paghunong sa trabaho tapos makakitang direkta sa mga aborsiyon.
USA KA KOMPLIKADONG UNIBERSO
Ang pagdiskobre sa tuman ka dagkong mga estruktura sa wanang basin magpugos sa mga siyentipiko sa pagtulotimbang pag-usab sa ilang mga teoriya. Ang usa sa maong estruktura, nga gitawag nga “ang dakong paril,” gibatbat ingong luag kaayo, lapad nga hawan sa mga galaksiya nga natibulaag kaayo latas sa usa ka libong milyong light-years. Ang laing estruktura ginganlang “ang dakong tigdani” kay kini nagabira sa daghan kaayong galaksiya, apil ang atoa, nganha niana. Ang The New York Times nag-ingon nga ang maong mga estruktura, nga “dili lamang mga galaksiya o mga pungpong kanila, apan dagko kaayong ‘mga kontinente sa mga galaksiya,’” nagapamatuod sa mga teoriya nga “ang pangunang mga butang sa uniberso labi pang dagko ug mas komplikado kay sa gihunahuna sa mga astronomo.” Usa ka astropisiko nagsulti sa Times nga daghang mga teorista naglaom nga ang dakong tigdani mahanaw. Ngano? “Dili namo masabtan sa unsang paagi maporma ang maong dakong estruktura,” siya miingon.
“PAG-US-OS SA RELIHIYOSONG KINABUHI”
Importante ba ang relihiyon alang sa Italyanong katawhan? Dili sumala sa usa ka bag-ong surbi sa 2,008 ka Italyano gikan sa 14 ngadto 70 anyos. Niadtong giinterbiyo, 61.5 porsiento miingon nga wala sila sukad mag-ampo. Ang 0.5 porsiento lamang ang moadto sa pari alang sa tambag. Ang diyutayng 8 porsiento mibati nga ang pagtuo gikinahanglan sa pagpauswag sa tawhanong mga relasyon. Sumala sa Italyanhong mantalaang Il Corriere della Sera, “45 porsiento sa [Italyanong katawhan] nagaangkon nga sila maoy mga magtutuo, apan sila wala makatino sa unsa.” Ug ang Il Giornale nagaingon nga ang nabatonang mga pagtuo sa mga Italyano maoy “tinapolang pagdawat sa nangagi kay sa tinuyong pagpili.” Ang La Stampa nagpaila sa situwasyon ingong “pag-us-os sa relihiyosong kinabuhi” sa Italya. Unsay mipuli sa nagkabungkag nga mga relihiyon? Ang Il Corriere della Sera nagatubag: “Sa ilang dapit, sa pagkakaron, adunay pagkawalay-sulod.”
AIDS SA INDIA
Sa sinugdan sa 1990, may gitahong 41 lamang ka kaso sa bug-os-naugmad nga AIDS sa India; apan ang maong nasod tingali mao ang una sa Asia nga nakaagom sa dakong epidemya sa AIDS, sumala sa The Toronto Star. Ang gobyernong Indian nagbanabana nga mga 10,000 sa 100,000 nga pampam sa Bombay naimpektaran na sa makapatayng virus. Ang maong grupo lamang may katakos sa pag-impektar sa 20,000 ka lalaki sa usa ka tuig. Daghang pampam ang dili mohunong sa ilang trabaho bisan tapos nila hisayring sila naimpektaran, nga nag-angkong sila walay laing pangabuhi. Ginatos sa propesyonal nga mga tigbaligyag dugo sa India ang magdadala usab sa AIDS virus; bisan pa niana daghan ang nagapadayon sa pagbaligya sa ilang dugo alang sa pangabuhi. Samtang ang virus mokaylap sa tibuok nasod, usa ka medikal nga opisyal sa Bombay nagasuma sa hulagway sa maong siyudad: “Kini usa ka nagatiktak nga bombang de-oras.”
GILAIN NGA MGA SUBWAY
Ang bag-ong subway nga sistema sa Cairo, Ehipto, gidayeg kaayo tungod sa kahinlo, kaepisyente, ug kaluwas niini. Bisan pa niana, ang mga babaye sa Cairo mipabor sa usa ka kauswagan. Ang usa ka kotse sa matag tren gigahin alang sa babayeng mga pasahero lamang. Ang bag-ong polisa gipaluyohan ni Thuraya Labna, peministang sakop sa Ehiptohanong parliamento, nga miangkong ang Ehiptohanong kababayen-an nagkinahanglag luwas nga paagi sa paggamit sa publikong transportasyon nga dili makaagom sa seksuwal nga paghasi nga kaylap kaayo sa Cairo. Bisan pag ang plano nakadanig pagsaway (pananglitan, ang kotse sa subway sa kababayen-an gibiaybiay ingong ‘nagbiyaheng harem’) gikatahong kini nakabatog pila ka kaayohan padulong sa tumong niini sa pagpanalipod sa kababayen-an.
ANG KINAPOBREHAN
Sa Pebrero 1990, ang mga hawas gikan sa 42 ka kinapobrehang mga nasod sa kalibotan nagtigom sa hinapos-sa-semana sa Bangladesh aron sa pagmugnag bag-ong mga paagi sa pagkombinsir sa mas datong kanasoran sa kalibotan nga ang mga 500 milyong tawo tumang nagakinahanglan sa tabang. Ang susamang komperensiya gihimo niadtong 1981, apan walay mausa sa dagkong mga tumong niana ang nakab-ot. Ngani, ang The New York Times mitaho nga “ang katuigang 1980 nagpatunghag mas daghang makauulaw nga kakabos, mius-os nga pagkamakabasa, migrabeng panglawas ug katibuk-ang mas ubos nga mga sukdanan sa pamuyo.” Ang aberids nga kinitaan sa 42 ka nasod mao lamay $200 (U.S.) sa usa ka tuig. Kawhaag-walo sa mga nasod maoy anaa sa Aprika, siyam sa Asia, upat maoy islang mga nasod sa Pasipiko ug mga dagat Indian, ug ang usa anaa sa Dagat Caribbeano sa mga Amerika.
ALKOHOL UG KABABAYEN-AN
Dugay nang napanid-an nga ang alkohol labaw ug epekto diha sa kababayen-an kay sa diha sa kalalakin-an. Ang usa ka popular nga katin-awan mao nga mas bug-at ug timbang ang mga lalaki, mao nga makasuhop silag mas daghang alkohol. Apan karon ang Italyano ug Amerikanong mga siyentipiko nakakaplag nga ang lawas sa babaye nagagamag 30 porsientong menos nga enzyme nga gitawag alcohol dehydrogenase kay sa lawas sa lalaki. Samtang ang alkohol anaa pa sa estomago, ang enzyme magaut-ot sa pipila niini sa dili pa kini makasulod sa sapasapa sa dugo ug mopanaw paingon sa utok, atay, ug sa ubang organo. Daghang alkoholiko nagapadayon sa paggamag mga katunga sa normal nilang mga lebel sa enzyme, samtang ang babayeng mga alkoholiko dili na mogama.
SULIRAN SA ILIMNON
“Ang paghupot nga hinlo sa ilimnong tubig maoy suliran sa tibuok Uropa ug saylo pa,” nagtaho ang The German Tribune. Sumala sa Alemang mantalaang Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt, ang Alemang Asosasyon sa mga Hunta sa Gas ug Tubig nagbanabana nga sa 6,300 ka sistema sa tubig sa Pederal Republika sa Alemanya, tali sa 10 ug 20 porsiento ang wala makakab-ot sa Uropanhong sukdanan sa ilimnong tubig. Ang gobyerno nagatugot sa paggamit sa mga 1,400 ka pamatay sa dangan, nga naay mga 240 ka kemikal nga substansiya. Sa pagkakaron, ang tinagdiyutay sa labing menos 40 sa maong mga substansiya ang nadiskobrehan diha sa ilimnong tubig sa nasod, sa tubig niini sa ilalom sa yuta, ug bisan, nga mauswagon, sa tubig sa ulan niini. Gawas pa, ang Alemang ilimnong tubig ginadaot pa sa nalangang mga epekto gumikan sa Gubat sa Kalibotan II. Sa usa ka gamayng lungsod, ang dapit sa kanhi pabrika sa armas, unom ka atabay ang kinahanglang sirhan; nakontaminar sila sa mga bilin sa produksiyon sa TNT.
GRABE PA KAY SA PAGKATAMBOK
Kasagaran nga nasayran nga ang paghunong sa pagtabako basin makaamot sa misangpot nga pag-uswag sa timbang ug ang pagkatambok peligroso sa panglawas. Apan kining duha ka kamatuoran dili mopaluyo sa pangatarongan sa pila ka hinabako nga mas makaayo pa sa panglawas ang pagpadayon sa pagtabako ug pagpabiling dili tambok kay sa paghunong ug pag-uswag sa timbang. Sumala sa Economist sa Britanya, ang usa ka maghihipos sa estadistika ug epidemiologist nagsusi sa mga kasayoran gikan sa masakopong pagtuon sa kapin sa 7,000 ka Britanikong kalalakin-an. Mihinapos ang mga tigdukiduki nga bisan tuod peligroso ang pagkahimong tambok, ang pagtabakog 20 ka sigarilyo sa usa ka adlaw labi pang peligroso. Nagaingon ang The Economist: “Bisan ang sobra nga pagkatambok nadiskobrehang mas maayo pa kay sa pagtabako (dili tungod kay ang sobra nga pagkatambok dili kaayo daotan, apan tungod kay ang pagtabako makahahadlok kaayo.
SAKIT SA IKA-20NG SIGLO
Ang modernong-adlawng polusyon nakapasanay sa usa ka talagsaong bag-ong sakit. Kini, nga gitawag nga ekolohikanhong sakit, pagkasobra ka sensitibo sa silinganan, o sakit sa ika-20ng siglo, gitahong nagasakit sa mga 30,000 ka tawo sa Ontario, Canada, lamang. Ang mga nagaantos labihan ka sensitibo sa daghan kaayong ginamag-tawong mga kemikal ug mga maghuhugaw, nga gikan sa aso sa sigarilyo ngadto sa tinta diha sa giimprentang panid. Sa hinobrang mga kaso, ang mga nagaantos nahimong mga inutil nga dili na makagawas sa balay, nga nagaginhawa pinaagig oxygen mask. Ang The Toronto Star nagaingon nga nagtuo ang pila ka eksperto nga ang pag-antos niining pipila “maoy pasidaan nga may butang nga nadaot kaayo.”