Pagpaniid sa Kalibotan

DULOM NGA PANGLANTAW

“Ang kalibotan usa gihapon ka peligrosong dapit,” matud sa The Economist. “Ang kataposan sa bugnawng panaggubat ug ang bag-ong paglugak tali sa Silangan ug Kasadpan nagtental sa pipila sa pagtuo nga ang kalinaw mao na ang nauso karon. Kini dili tinuod. Nga nawad-an sa usa ka dakong tinubdan sa tensiyon o suliran, ang kalibotan sa gihapon may daghang gagmayng suliran: ni ang dinumtanay, kadili-matinugoton o pagpanulong, ni panagbangi sa mga ideya, nahanaw sa gubot nga 1989. . . . Sa pila ka paagi ang 1989 naghimo sa kalibotan, o sa mga bahin niana, nga mas peligroso.” Ngano man? Kay “samtang nagaus-os ang impluwensiya sa gamhanang mga nasod, nagauswag man ang pagkadili-matagna sa rehiyonal nga mga gahom,” matud sa The Economist. “Ug hangtod karon ang mga tawong mauyonon basin karon matakdan sa sulundan niadtong nakaangkon sa ilang kagawasan sa 1989. Daghan sa mga ingrediente sa mga panag-away​—mga paglalis sa utlanan, relihiyoso ug etnikong pag-indigay, karaang mga pagkontrahanay, mga panagbangi bahin sa ideolohiya ug mga prinsipyo​—nagalungtad sa tibuok nga kalibotan. Ang pila ka gagmayng nasod nagbaton o naningkamot nga makabatog nukleyar ug kemikal nga mga hinagiban, nga nagahimong “mas lagmit nga sa usa ka adlaw ang gubat sa mga pulong mahimong mas makapatay.”

TIMAILHANG DESISYON SA KORTE

Tulo ka tuig nga miagi ang usa ka 28-anyos nga babaye nga diha sa iyang ika-26 nga semanang pagmabdos naghigda nga gidapatan sa medisinang pangkalmante ug himalatyon sa kanser. Ang ospital, kay nahadlok sa legal nga tulubagon kon dili maningkamot sa pagluwas sa batang gimabdos, nangayog desisyon sa korte kon unsay pagabuhaton. Ang huwes, kay naningkamot sa pagbalanse sa iyang intereses uban sa iya sa batang wala pa ihimugso, mimando nga himoon ang sesaryan. Kadto dili angay, mihukom karong bag-o ang Korte sa Apelasyon sa District of Columbia sa Tinipong Bansa. Ang gusto sa pasyente, ingon nga matino gikan sa tanang ebidensiya nga anaa, mao ang bugtong butang pagatagdon. “Ang katungod sa lawasnong integridad managsama nga iyaha sa mga tawong may katakos ug mga tawong walay katakos,” matud sa opinyon sa korte. “Dugang pa, dili hinungdanon kon unsa ang kalidad sa kinabuhi sa pasyente; ang katungod sa lawasnong integridad dili mapukgo tungod lang kay ang usa masakiton, o bisan anaa sa ngilit sa kamatayon.” Ang korte miingon nga ang usa ka huwes angay “maghatag ug espesyal nga pagtagad ngadto sa nasayrang mga prinsipyo ug mga tumong sa pasyenteng walay katakos, ug angay maningkamot, kon mahimo sa pagtagna gikan sa maong mga prinsipyo ug mga tumong kon unsa unya ang desisyon sa pasyente.” Ang babaye ug ang bata namatay.

ANG DAKONG GASTOS SA ALKOHOLISMO

Niadtong 1987 ang Brazil mao ang hawod nga tigkonsumo sa alkoholikong ilimnon, nga nag-aberids ug 13.5 litros matag tawo, sumala sa Brazilianong mantalaang O Globo. Apan dako ang gastos. Niadtong 1988 ang gastos sa alkoholismo sa Brazil gikalkulo nga $18.9 libong milyon (U.S.) Ang mantalaang O Estado de S.Paulo nagtaho: “Ang 12 milyong Brazilianong alkoholiko nakapahinabog kadaot sa nasod nga mikabat ug 5.4% sa gross national product tungod sa mga permiso bahin sa panglawas, sayong mga pensiyon, o mga aksidenteng langkit sa trabaho.” Siyempre, ang katibuk-ang gastos dako pa, sanglit imposible ang paghatag bili nga panalapi sa emosyonal nga kadaot nga ipahinabo dili lang nganha sa mga alkoholiko kondili nganha usab sa ilang mga kapikas ug mga anak.

ASTROLOHIYA NAGMALAMBOON

“Mga lalaki o mga babaye, mga presidente sa korporasyon o matang mamumuo, halos usa ka tawo sa duha nagtuo sa supernatural o dili kinaiyanhon. Halos usa ka relihiyon nga nagatagbaw sa usa ka mauswagong baligyaan,” matud sa Pranses nga magasing L’Express, sa pagtaho sa kaikag sa mga Pranses sa supernatural. Ang Pransiya dunay kapin sa 40,000 ka propesyonal nga astrologo, nga nagaalagad gikan sa 10 ngadto 12 milyong kliyente. Bisan ang dagko, establisadong mga korporasyon nagagamit ug mga astrologo sa paghimog “mga banabana sa personalidad” sa dili pa modawat ug trabahante, sa pagtino kon ang umaabot nga direktor o ehekutibo angay sa usa ka katungdanan ug kon kaha ang iyang “pahayag sa kabituonan” bagay sa presenteng mga trabahante.

NAGABUTANG SA ‘MGA MATA’ DIHA SA ILANG MGA DALUNGGAN

Ang usa ka bag-ong sistema sa kalingawan gidesinyo aron ang mga buta labi pang malingaw sa sine, telebisyon, ug teatro. Sa pagtaho bahin sa pagpailaila niana sa Uropa, ang International Herald Tribune sa Paris nagaingon nga ang sistema nagagamit sa arte sa “pagsulti pinaagig hulagway.” Dugang sa regular madungog nga programa, ang espesyal abling mga headphone nagatugot sa halap sa pagkadungog sa ikaduhang gibagay nga paningog diin ang aksiyon giasoy tali sa mga bayloay sa estorya. Nagabatbat usab kini sa mga karakter, ilang biste, ilang mga kompas, ug ilang mga ekspresyon, sa ingon nagatabang sa mga buta sa paghanduraw sa butang dili nila makita. Ang sistema mabatonan diha sa nasangkapan sa linain nga mga teatro ug isibya pinaagig FM radyo aron sa pagduyog sa mga programa sa telebisyon.

LABING MAHAL NGA AYROPLANO

Ang presidente sa Tinipong Bansa sa dili madugay magagamit sa “labing mahal nga ayroplano nga sukad nagama,” nagtaho ang magasing Time. Ginganlang “nagalupad nga Taj Mahal,” Air Force One, nga giorder sa ubay-ubayng tuig kanhi, gidesinyo nga mahimong labing dakong lugar, labing luwas, ug labing maayo, uban ang “labaw nga pagkasupisyente-sa-kaugalingon, makaabot (ug 11,500 kilometros), hamugaway ug kombenyente kay sa bisan unsang laing ayroplano nga sukad nagama.” Ang ayroplano may presidensiyal nga mga lawak uban ang duha ka katre ug shower-tub, unom pa ka kasilyas, 85 ka telepono, mga probisyon sa usa ka gamitoyng ospital, 0.2 metro kubiko nga kaha, sistema sa telebisyon nga makakitag walo ka channel nga dungan sa pagsusi sa mga panon, duha ka aparato nga may refrigerators-freezers nga masudlag pagkaon alang sa 23 ka tripulante ug 70 ka pasahero sulod sa usa ka semana, ingon man sa kinaulahiang antimissile nga mga kasangkapan, mga kasangkapan sa komunikasyon ug daghan pang ubang ehekutibong mga kasangkapan. “Ang mga Amerikano nagagasto sa mas dakong bahin sa usa ka bilyong dolyar aron ang ilang Presidente madala sa itaas, ug dayon mogasto kinig mga $6,000 sa usa ka oras aron magpabilin siya sa itaas,” matud sa Time. “Kana labaw kay sa gross national product sa Greenland.”

MGA UNGGOY NGA TRABAHANTE

Kay nag-atubang sa grabeng kanihit sa mga obrero, ang usa ka Koreanong mag-uuma sa gawas sa Seoul nagpatrabaho ug mga unggoy sa pagpupog mga bunga sa kahoyng pino sa iyang umahan. Ang Mainichi Daily News sa Hapon mitaho nga ang 20 ka unggoy nga gipatrabaho “nadiskobrehang kugihan diha sa umahan nga tapos sa kadiyut nga pagbansay ang matag usa ka unggoy nagbuhat sa tumbas sa trabaho sa lima ka obrero sa usa ka adlaw.” Ang lokal nga opisyales sa gobyerno nag-ingon nga moangkat silag dugang mga unggoy karong tuiga gikan sa Thailand aron patrabahoon sa ubang mga umahan. Bisan pag ang langyawng mga obrero gidili sa Republika sa Korea, dayag ang langyawng mga unggoy wala idili.

OPERASYON GIKUWESTIYON

Ang radial keratotomy, usa ka operasyon nga naugmad sa Hapon ug sa Unyon Sobyet sa pagtul-id sa pagkaduol-ug-tinan-awan, gisaway sa daghang doktor sa mata ingong “mabalhinon sa mga epekto niini ug lagmit makadaot sa himsog, bisan tuod myopic, nga mga mata,” nagtaho ang The New York Times. Ang operasyon, nga mokostar gikan sa $1,500 ngadto $3,000 sa usa ka mata ug mahimo ubos sa lokal anestesiya diha sa opisina sa doktor sa walay tunga sa oras, nagalangkit sa pag-usab sa porma sa cornea pinaagi sa paggilis nga mabaw sa desinyo nga sama sa mga rayos sa ligid. Kon molampos ang operasyon, ang mga silaw sa kahayag motunong nga tukma sa retina ug mopatunghag tin-awng larawan. Apan ang dugay nga pagtuon nagpadayag nga “ang dakong menos nga pagtul-id o sobrang pagtul-id sa suliran sa panan-aw nahitabo diha sa 45 porsiento sa mga mata nga gioperahan. Ug sa minoriyang mga pasyente, ang kausaban misamot sa misunod nga katuigan ug naghimo sa suliran nga mas lisod pang tul-iron kay sa nangagi.” Dugang sa dili-matagnang mga resulta, ang ubay-ubayng pasyente mireklamo sa mga suliran sa kasulaw nga “nagbalda sa ilang katakos sa pagdrayb sa magabii.”

KALAGDAAN SA BISTE SA ESKUYLAHAN

“Ang mga estudyante gibukbok, gipusil ug gitulisan sa ilang panit ug balhibo-sa-gansa nga mga coat, bagaon nga bulawang mga kulentas, sapatos nga iladog tigdesinyo ug ubang mahal nga mga butang,” nagtaho ang The Wall Street Journal. “Ang usa ka estudyante sa hayskul sa New York gipatay tungod sa iyang bomber jacket. Ang lain, sa Detroit, nakaplagang patay nga nawala ang iyang coat ug sapatos.” Tungod sa nag-uswag nga kapintasan ug mga panulis, ang opisyales sa dagkong mga siyudad sa tibuok Tinipong Bansa nagaawhag sa kalagdaan sa biste nga nagadili sa nausong mga biste o nagahangyo sa pagsul-ob ug mga uniporme sa eskuylahan. Ang pipila nag-obligar sa mga estudyante sa pagdalag sihag nga mga bag sa eskuylahan sa pagpukgo sa pagdalag tinagong hinagiban sa eskuylahan. “Apan daghang estudyante, kay masaligon nga kon mahitabo ang kapintasan kini mahitabo sa lain, nagatutol sa kalagdaan sa biste ingong atake sa ilang kultura ug ilang kagawasan sa pagpahayag sa ilang kaugalingon pinaagi sa pamiste,” nagaingon ang Journal. Sa pagpatin-aw, usa ka opisyal sa eskuylahan miingon: “Ang tibuok natong katilingban sobra ka materyalistiko. Ang kadalo gibanaag gikan sa kinalabwang publikong katungdanan ngadto sa kadalanan.”