Mga Batan-on Nangutana . . .
Daotan ba Gayod ang Pagtabako?
SI Oren naikag sa pagtabako sa bata pa siya. Inigdagkot sa iyang iyaan sa iyang mga sigarilyo, siya ang pahuypon sa posporo aron mapalong. Sa 16 anyos, gihukom niya nga mosulay sa pagtabako. Mitambong siyag usa ka parti ug nangayog sigarilyo gikan sa usa ka dalaga—apan naglain ang iyang ginhawa sa wala pa kadto matapos niya.
Kay natandog ang iyang garbo sa pagkalalaki, gihukom ni Oren nga “magbansay” sa pagtabako sa tago. Usa ka gabii, human sa makabusog nga panihapon, sa makulbaon gidagkotan niya ang usa ka sigarilyo ug gisuyop ang aso. Katingad-an kaayo! Wala ang kalipong o pagkakasukaon sa maong panahon. Kay nahimuot sa iyang kaugalingon, gibalikbalik niya pagsuyop ang aso. Sa nahuman niya kadtong sigarilyoha, siya nangitag lain. Ug human niadto, lain pa. Sulod sa sunod unom ka tuig, si Oren nahimong hinabako kaayo.
Pagtabako—Nabali ba ang Sulog?
Daghang batan-on karong adlawa tingali makatamay sa mga lihok ni Oren. Sumala sa usa ka surbi sa Tinipong Bansa, 66 porsiento sa mga tin-edyer nga gisurbi nagtuo nga mabutang sa “dakong kapeligrohan” ang usa ka tawo pinaagi sa pagtabako sa usa o daghan pang mga pakete sa sigarilyo sa usa ka adlaw. Katingad-an, pipila sa labing kusog nga mga pagsaway nagagikan sa mga hinabako mismo! “Kini mangil-ad nga bisyo,” matud sa usa ka 16-anyos nga hinabako. Sa usa ka pagtuon, halos 85 porsiento sa mga tin-edyer nga nagtabako midawat nga gihunahuna nila nga kini makadaot. Halos katunga miingon nga tuyo nila nga mohunong—sulod sa lima ka tuig.
Nan, dayag nga ang sulog sa pagkadili-uyon karon nameligro nga mobanlas sa dugay-nang-nahuptang kabantog sa tabako. Matud sa 1989 nga taho sa siruhano heneral sa T.B. nga nag-ulohang Reducing the Health Consequences of Smoking—25 Years of Progress: “Sa katuigang 1940 ug 1950, ang pagtabako maoy pagkaismarte; karon, nga mausbawon, kini gilikayan. Ang mga artista sa pelikula, mga bantogang magdudula, ug ubang iladong mga tawo sa nangagi makita diha sa mga anunsiyo sa sigarilyo. Karong adlawa, ang mga aktor, mga atleta, mga tawong inila, ug politikanhong mga kandidato talagsa rang makita nga nagtabako. . . . Sa mauswagong gidaghanon ang mga tawo nanghunong sa pagtabako.”
Niadtong 1965, sa tanang hamtong sa Tinipong Bansa, 40 porsiento nagtabako. Kapig 20 ka tuig sa ulahi, mga 20 porsiento na lang ang nagtabako. Ang taho sa siruhano heneral dugang nangangkon nga “halos katunga sa tanang buhi nga hamtong nga sukad nagtabako nangundang.” Niadtong 1976, mga 29 porsiento sa mga hayskul senyor nagtabako kada adlaw. Kapig napulo ka tuig sa ulahi, 19 porsiento na lang ang nagtabako.
Busa, mopatim-aw nga gamay na lang ang igaingon bahin sa pagtabako. Apan bisan pa sa kusog batok-pagtabako nga mga kampanya ug daotang mga pasidaan gikan sa mga doktor, ang katibuk-ang konsumo sa tabako sa tibuok kalibotan dakog pag-uswag. Mga 50 milyong hamtong sa Tinipong Bansa nagpadayon sa pagtabako. Ug ang nahitabo kang Oren nagakahitabo sa daghang ubang batan-on. Kada adlaw mga 3,000 ka tin-edyer sa Tinipong Bansa lamang modagkot sa unang panahon. Kana mosangpot sa talagsaong usa ka milyong bag-ong hinabako sa usa ka tuig! Katingad-an, ang kinabag-an sa bag-ong mga giyanon ug nikotina maoy tin-edyer nga mga babaye.
Batok-pagtabako nga mga Kampanya—Dili Bag-o!
Dili ingon nga ang mga tawo wala masayod sa mga kapeligrohan. Aw, dugay na una hidiskobrehi sa mga tigdukiduki ang siyentipikanhong mga katarongan sa paglikay sa pagtabako, ang sentido komun nagtug-an sa mga tawo nga kini usa ka mahugaw, dili-maayo nga bisyo. Sa walay 90 ka tuig nga miagi, ang mga sigarilyo supak sa balaod sa daghang bahin sa Tinipong Bansa. Ang pagbaton lang kanila maoy usa ka hinungdan sa pagdakop sa pila ka dapit. Ug sa mga panahong nangagi, ang labi pang estriktong mga lakang gihimo batok sa pagtabako.
Ang magasing Smithsonian nagbatbat sa pila ka batok-pagtabako nga mga lakang nga gihimo sa ika-17ng siglo: “Sa Tsina, ang usa ka imperyal nga lagda nga giluwatan sa 1638 naghimo sa paggamit . . . sa tabako nga usa ka krimen nga kasilotan sa pagpunggot. . . . Sa Rusya, bunalan ang mga hinabako; ang mga bangag sa ilong sa miotrong mga maglalapas hiwaon; ang makanunayong mga maglalapas idistiyero ngadto sa Siberia. Sa Persia, sila sakiton, ilansang ug/o punggotan.”
Itugot nato, ang maong mga silot maoy hingapin ug mapintas. Apan sa ilang kaugalingong paagi, ang mga hinabako nagmapintason sa ilang kaugalingong mga lawas.
Pagtabako—Kon Unsay Ginahimo Niini sa Imong Lawas
Ang nikotina mao ang sangkap nga mohatag sa tabako sa makahadlok nga pangdani. Bisan pa niana, matud sa The World Book Encyclopedia: “Ang usa ka timbol nga punog nikotina—mga 60 miligramo (1/500 onsa)—makapatay sa usa ka dakong tawo kon tomaron nga kas-a. Ang kasagarang sigarilyo nasudlan sa mga 1 miligramo (1/30,000 onsa) nga nikotina.”
Ang nikotina makapagiyan usab kaayo. Mihinapos ang usa ka taho sa siruhano heneral sa T.B.: “Ang kadaghanang tigtabako mosugod sa pagtabako samtang mga tin-edyer ug dayon magiyan. . . . Karong adlawa, 80 porsiento sa mga hinabako nag-ingon nga buot nila nga mohunong; dos-tersiya sa mga hinabako labing menos nakahimog seryosong pagsulay sa paghunong.” Ang maong mga pagsulay kasagarang daoton sa masakit nga mga simtoma sa pagkagiyan: mahapdos nga pangandoy sa tabako, pagkadili-mahimutang, pagkamapikalon, kabalisa, mga labad-sa-ulo, pagkakatulogon, mga kadaot sa tiyan, ug pagkadili-makahatag ug bug-os nga pagtagad.
Hinuon, ang mga sigarilyo dili lang mohugaw pinaagi sa nikotina; ang dinagkotan nga sigarilyo maoy halos pabrikag hilo, nga mobugag mga 4,000 ka lainlaing mga kemikal. Kap-atag-tulo sa maong mga kemikal nailhan nga makapahinabog kanser. Ang pila kanila maoy sa dagway sa usa ka alkitran nga motapot sa mga baga ug sa mga agianan sa hangin padulong sa mga baga. Kini sa ulahi mahimong mosangpot sa kanser sa baga. Ang pagtabako gihunahuna usab nga “usa ka makaamot nga hinungdan sa kanser sa pantog, pancreas, ug amimislon; ug nalangkit sa kanser sa tungol.”—Reducing the Health Consequences of Smoking.
Tingali dangtag daghang katuigan aron mataptan ug kanser ang usa ka hinabako. Apan ang usa lang ka sigarilyo may katakos sa pagdaot. Ang nikotina makapakusog sa pinitik sa imong kasingkasing, kay mopauswag sa panginahanglan sa imong lawas sa oksiheno. Ikasubo, ang aso sa sigarilyo nasudlan usab ug carbon monoxide—ang makahilong gas nga ibuga sa mga trambutso sa kotse. Kining makahilong substansiya mopadulong sa sapasapa sa dugo ug aktuwal mopahinay sa agos sa oksiheno ngadto sa kasingkasing ug sa ubang hinungdanong mga organo. Daotan pa, ang nikotina makapakuyos sa mga kaugatan, sa dugang magapahinay sa agos sa oksiheno. Ang mga hinabako sa ingon may makahadlok taas nga proporsiyon sa sakit sa kasingkasing.
Mga peptic ulcer, mga pagkamakuhaan sa gisabak, mga anak nga may depekto, strokes—kini maoy pipila ra sa daghan pang laing riyesgo nga giatubang sa mga hinabako. Kada tuig adunay mga 2.5 milyong kamatayon nga nalangkit sa tabako sa tibuok kalibotan. Kapig 400,000 sa maong mga kamatayon mahitabo sa Tinipong Bansa lamang. Ang siruhano heneral sa T.B. nangangkon: “Ang pagtabako maoy nakaingon sa kapin sa usa sa matag unom ka kamatayon sa Tinipong Bansa. Ang pagtabako nagpabiling ang bugtong labing dako masanta nga hinungdan sa kamatayon sa atong katilingban.” Nahadlok ang pila ka awtoridad sa panglawas nga ang pagtabako sa kadugayan mopatay abot sa 200 milyong tawo nga pagkakaron ubos sa edad nga 20.
Apan ang mga hinabako dili lang magdaot sa ilang kaugalingon. Tungod sa pagpugos sa uban sa paghanggab sa ilang makahilong mga aso, giladlad usab nila ang mga dili-hinabako ngadto sa mga riyesgo sa kanser sa baga ug sa ubang sakit respiratoryo.
Paghimo sa Imong Kaugalingong Desisyon
Nan, dili katingad-an nga ang sunodsunod nga nasod mihimog mga lakang sa pagpasidaan sa katawhan bahin sa mga kapeligrohan sa tabako o sa pagpugong sa paggamit niini. Bisan pa niana, ang pagpasiugda sa mga riyesgo daw walay epekto diha sa daghang batan-on. “Sa dihang modagkot akog sigarilyo, mobati akog karelaks,” matud sa 15-anyos nga Holly. “Dili gayod ako maghunahuna nga makanser.”
Usa ka maalamong proverbio nagpasidaan: “Ang usa nga maalamon nga nakakita sa katalagman nagtago sa iyang kaugalingon; ang walay-kasinatian nagaagi ug nagaantos sa silot.” (Proverbio 27:12) Buot ba gayod nimong magaantos sa silot sa pagkagiyan sa tabako, nga mao, kanser, sakit sa kasingkasing, mga sakit respiratoryo? Ang pagbati sa kalalim ba tungod sa nikotina takos sa baho nga gininhawa, sa grabeng ubo, ug nadalag nga ngipon?
Sa laing bahin, adunay labi pang dakong katarongan sa paglikay sa pagtabako: imong tinguha sa paghupot sa pakighigala uban sa Diyos. Dili ka ba masilo kon may hatagan kag mahalong gasa ug iya kanang ilabay? Aw, ang Diyos nagahatag kanato sa “kinabuhi ug gininhawa.” (Buhat 17:25) Hunahunaa kon unsay iyang pagbati sa dihang gamiton nimong sayop ang maong gasa! Sa ingon si apostol Pablo misulat: “Busa, sanglit atong nabatonan kining mga saara [sa pagbaton ug inuyonan nga relasyon uban sa Diyos], mga hinigugma, hinloan nato ang atong kaugalingon sa tanang kahugawan sa unod ug sa espiritu, nga magahingpit sa pagkabalaan diha sa kahadlok sa Diyos.” (2 Corinto 7:1) Ang pagtabako dili lamang magahugaw sa unod, nga magahugaw sa lawas pinaagi sa makahilong mga kemikal; kini magahugaw usab sa espiritu, o naglabing gahom sa panghunahuna. Ang pagtabako maoy daotan, hinakog, dili-diyosnon.
Bisan pa niining tanan, daghang batan-on ang matental gihapon sa pagtabako. Nganong matuod kini ug kon sa unsang paagi ang usa ka batan-on makasagubang sa maong mga pagpit-os mao unya ang ulohan sa umaabot nga artikulo.
[Hulagway sa panid 16]
Sa dili ka pa magiyan, hunahunaa ang mga sangpotanan