Pagpagaan sa mga Palas-anon sa Kamatayon
ANG mga kustombre ug mga batasan sa paglubong dako ug kalainan gikan sa usa ka nasod ngadto sa lain ug gikan sa usa ka kultura ngadto sa laing kultura. Ang mga regulasyon sa gobyerno tingali mohatag ug pipila ka paagi nga kinahanglang sundon. Ang labing mahukmanong butang, hinunoa, sa kasagaran maoy bahin sa relihiyosong mga pagtulon-an sa pamilya ug sa komunidad. “Ang pagtuon sa mga rituwal sa paghaya ug mga kustombre nag-ilustrar ug maayo sa relasyon tali sa relihiyosong pagtulon-an ug sa popular nga batasan sa atubangan sa patay,” nag-ingon ang The New Encyclopœdia Britannica.
Palandonga ang usa ka Hindu nga paagi sa paglubong sa India. Ang lawas andamon aron sunogon sumala sa mga rituwal sa partikular nga sekta. Ang “agwa bendeta,” nga gikan gayod sa Ganges River, iwisik diha sa salog. Unya hapinan ug puting habol ang salog, ug ibutang ang lawas diha niana. Ang humot nga insenso sunogon sa pagtuo nga kini mopaduol sa hinlong mga espritu diha sa lugar. Ang papilit nga hinimo sa pinulbos nga sandalwood ug sa pulang pulbos ang ipahid sa nawong. Ligoan ang lawas ug unya putson sa usa ka puting panapton diin sa ibabaw niana may gisabulak nga mga bulak. Unya ang lawas pas-anon nga una ang ulo diha sa andas nga kawayan ngadto sa nagdilaab nga ghat (dapit nga sunoganan). Didto balihon ang andas aron ipuwesto ang lawas nga una ang tiil, ngadto sa nagdilaab nga ghat, aron ipaila nga kini nagalantaw sa unahan sa umaabot nga kinabuhi. Ang sunoganan sa patayng lawas duslitan sa kamagulangang anak, kay gituohan nga niining paagiha lamang nga magmalinawon ang “kalag” sa namatay. Human niana, ang abo hiposon ug isabwag ngadto sa usa sa “sagradong” mga suba sa India.
Sa Papua New Guinea, kustombre na sa mga paryente ang paghikap sa patayng lawas, halokan kana, mohilak ibabaw niana, manaad niana, ug mangayog pasaylo sa mga sala nga nahimo batok sa tawong namatay. Grabe ang pagbangotan, ug ang pagpangantag mga awit sa patay nakadugang sa kaguol. Kustombre na nga dunay labing menos duha ka dakong kombira sa pila ka adlaw sa ulahi sa pagkamatay sa paghimaya sa “espiritu” sa tawong namatay ug sa pagsanta sa bisan unsang pagpanimalos unya niana.
Sa Aprika, gipasiugda sa mga batasan ug mga tradisyon sa paglubong ang pagtulon-an nga dili-mamatay ang kalag. Bation ang panginahanglan sa pagpalukmay sa patay, kay basin unyag mohatag kinig kadaot sa ilang mga paryente. Dakong kuwarta ang magasto ug daghang mga halad ang itanyag sa paglaom nga ang patay mopakitag pabor sa mga buhi. Daghan ang nagtuo sa reinkarnasyon, nga ang namatay mobalik ingong usa ka hayop aron himayaon nga masimbahon o ingong laing membro sa pamilya pinaagi sa usa ka babaye nga mabdos nianang panahona. “Busa,” ang usa ka taho gikan sa Nigeria nag-ingon, “ang linaing pag-amping kinahanglan samtang ilisan ang patayng lawas sa pagseguro nga ang tanan mahapsay. Pananglitan, gituohan nga kon ang kamot sa namatayng tawo ditul-id diha sa lungon, kini motungha ingong depekto sa pagkatawo sa dihang ang maong tawo mobalik diha sa laing lawas. O ang tawong patay nga wala kabestihi sa husto mobalik diha sa laing tawo ingong usa ka tawong buang.” Ang kahadlok sa mga patay ug ang gituohang pagkontrolar nila sa mga buhi sagad maoy mga hinungdan sa batasan sa kadaghanang mga paglubong sa Aprika.
Diha sa daghang bahin sa kabaryohan sa Gresya, ang dugay ug maluhong mga seremonyas usab mahitabo inigkamatay. “Sulod sa lima ka tuig nga mosunod, ang mga babayeng paryente sa namatay maoy mangandam ug magdumala sa daghang mga serbisyo sa paghandom,” miingon ang magasing Science. “Alang sa mga asawa, mga inahan, ug mga anak nga babaye, ang pagbangotan maoy ilang kinaiyanhong katungdanan. Ilang duawon ang lubong kada gabii sa pagdagkot ug kandela, hinloan ang lapida, makigsulti sa patay, manganta ug mga awit sa pagbangotan, ug mohilak. Ang hingpit nga pagbuhat niining mga rituwala, sa ilang pagtuo, makatabang sa kalag sa minahal nga mahiadto sa langit.” Unya, ang mga bukog sa patay kaloton ug ibutang diha sa komun nga panteyon sa balangay.
Ang kadaghanang mga paagi sa paglubong sa Hapon nahiuyon sa mga rituwal sa Buddhista. Human ligoon ug ilisan ang lawas, kini tabonan ug puting habol, ug ang kutsilyo ipatong sa dughan aron sa pagbugaw sa daotang mga espiritu. Samtang ang mga kandela ug mga insenso dagkotan, ang pari molitok ug mga sutra (mga pulong gikan sa kanonikal nga literatura sa Buddhista) diha sa kilid sa gihayaan ug hatagan ang namatay ug bag-ong ngalang Buddhista diin, depende sa gidaghanon sa mga letrang gamiton, dakong kantidad sa salapi ang ibayad. Unya ang lawas ibutang sa kahoy nga lungon nga way-pintal. Ang pagbilar sa tibuok-gabii o ang mas mubong pagbilar sa tungang gabii himoon sa pagbalata sa patay ug mag-ampo alang sa kalinaw sa iyang kalag. Samtang litokon sa pari ang mga sutra, ang mga nagbangotan magpulihay sa pagsunog ug gamayng pudyot sa insenso. Ang susamang mga rituwal himoon sa bungtag sa panahon sa serbisyo sa paglubong atubangan sa altar nga maoy butangan sa lungon, sa larawan sa namatay, ug ubang mga gamit sa rituwal sa Buddhista. Dayon himoon ang pagsunog, nga maoy gikinahanglan sa balaod. Sa pila ka adlaw human niana, magpulipuli ug pagsunog sa insenso ug sumaysumayon sa pari ang mga sutra hangtod nga pagatuohang ang kalag wala nay impluwensiya sa tawhanong mga kalihokan ug nausa na sa kalag sa katigulangan sa kinaiyahan sa uniberso.
Ipahibalo ang Imong mga Tinguha
Imbes makapagaan sa kalisod nga nagauban sa kamatayon sa usa ka minahal, ang mga batasan sa paglubong nga sama niini sagad makadugang ug mas dagkong mga palas-anon. Ang usa niini mao ang gastos. Ang maluhong mga paglubong mahal. Ang mga pari sagad magpaabot ug dagkong mga donasyon o mga bayad sa ilang mga serbisyo. Ang dakong mga kombira ug mga seremonyas mahal usab kaayo. Basig pugson pa sa paglapas sa tinguha sa namatay o sa paghimo sa mga rituwal nga wala niya tuohi. Tingali kusganong moreklamo ang pamilya o mga higala nga dili-kahatagan ang namatay ug husto ug desenteng paglubong sumala sa mga sukdanan sa komunidad. Kon ikaw dunay tinguha kon sa unsang paagi dumalahon ang paglubong kanimo, maalamon kon imong isulat kini ug papirmahan sa mga testigo.
Nakat-onan sa asawang Haponesa kining leksiyona sa dihang ang iyang 85-anyos nga amahan namatay. Ang iyang amahan mihangyo ug yanong serbisyo sa paglubong nga tambongan lamang sa mga membro sa pamilya. Apan, kini grabe nga gisaway sa mga tawong gusto sa naandang paagi sa paglubong. Human niadto, ang iyang anak nga babaye misulat sa Asahi Shimbun nga mantalaan sa Tokyo: “Kon ang usa buot ug paagi sa paglubong nga lahi sa uban, bisag makataronganon kini sa iyang kaugalingon, labing maayo nga hisgotan kini uban sa iyang pamilya diha sa adlaw-adlaw nga panagsultihay ug awhagon ang ilang pag-uyon sa maong ideya. Hinungdanon usab nga isulat ang mga tinguha sa usa aron ang mga membro sa pamilyang namatyan makaatubang sa mobangong pagsaway.”
Labi pang hinungdanon nga himoon kini kon ikaw dunay lig-on nga mga pagtulon-an sa relihiyon nga supak sa lokal nga batasan. Pananglitan, ang usa ka Kristohanon sa Hapon tingalig mahadlok nga kon siya mamatay, ang iyang dili-Kristohanong mga paryente moyukbo diha sa masimbahong pagtahod atubangan sa iyang lungon o hulagway sa panahon sa paghaya sama sa ilang ginahimo atubangan sa Buddhistang altar. Busa siya makahikay nang daan diha sa iyang sinulat nga mga instruksiyon nga human makapanamilit ang mga tawo kaniya diha sa balay, ang iyang lawas kinahanglang sunogon ug human niana usa ka yanong serbisyo sa paglubong ang himoon diin walay lungon ni hulagway ang makita. Aron malikayan ang mga problema, ang mga paryente pahibaloong daan sa maong paagi.
Pagpakiglabot May Kalabotan sa Negosyo sa Patay
Hangtod sa mga usa ka gatos ka tuig nga milabay, ang kadaghanan sa mga tawo namatay sa balay, nga gilibotan sa mga higala ug pamilya. Ang mga bata nag-alirong diha sa mga higdaanan sa kamatayon ug nakahibalo sa kamatayon niining paagiha. Apan kining tanan nausab diha sa moderno, industriyalisadong mga nasod sa kalibotan. Ang kadaghanan sa mga tawong hilimatyon ipadala dayon sa mga ospital, ug ang mga paningkamot himoon aron mapataas pa ang ilang mga kinabuhi. “Inay sabton ang kamatayon ingong kinaiyanhon, ang modernong mga doktor karon naglantaw niini ingong daotan o langyaw, usa ka kapildihan sa tanan nilang mga paningkamot sa pagpanambal, usahay hapit ingong usa ka personal nga kapildihan,” miingon ang The New Encyclopœdia Britannica. “Ang mga sakit tambalan halos sa tanang posibleng mga hinagiban, sagad walay igong paghunahuna alang sa tawong nagmasakiton—usahay walay paghunahuna gani kon may ‘tawo’ pa ba.”
Ang kasarangang gasto karon sa paglubong sa Tinipong Bansa mokantidad ug kapin sa $3,000—ug wala pa kanay labot sa lubong sa sementeryo. Ang tendensiya sa pagpakiglabot sa usa ka maluluy-ong direktor sa paglubong maoy sa pagkalimot nga siya nagnegosyo aron makasapi. “Ang motibo sa ganansiya buhi kaayo diha sa kataposang mga kahikayan sa paglubong,” nag-ingon ang magasing Changing Times. “Ug sama sa ubang kalibotan sa komersiyo, ang kostumer peligrong pugson sa paggasto, ilaron, singlon ug sobra o tikasan sa usa ka way-puangod nga magbabaligya. Ngani, dako pa ang riyesgo tungod kay ang kadaghanang mga tawo mopalit sa unang higayon, sila nagbangotan ug sila kinahanglang molihok dayon.”
Bisan pa, adunay laing kapilian. Ang usa mao ang pag-ipon ug kuwarta alang sa imong kaugalingong paglubong. Kini mahimo pinaagi sa pagpundo ug kuwarta sa bangko nga mahimong makuha alang niini nga katuyoan sa usa nga imong kasaligan. Sumala sa mga balaod sa bangko sa T.B., ang maong kuwarta sa bangko (gitawag ug Totten trust) mahimong makuha sa usa ka benepisyaryo sa dihang ipakita ang identipikasyon ug papeles sa kamatayon. Kasamtangan, ikaw ang magpaigo sa kuwarta. Ang mga polisa sa life-insurance nga lig-on, iladong kompaniya maoy laing kapilian. Kon minyo, paneguroa nga mahibalo ang imong kapikas, ilabina bahin sa pinansiyal nga mga butang. Ang paghimog testamento mapuslanon usab kaayo. Wala gayoy posibilidad nga kamo magdungan sa pagkamatay. Sa kadaghanang kaso ang bana maoy unang mamatay sa ilang asawa. Sagad ang mga asawa walay alamag niining mga butanga, nga makadugang sa ilang kaguol ug kasakit. Sanglit ang kamatayon moabot nga dili madahom, ayawg langana ang paghisgot niining mga butanga uban sa imong pamilya.
Pagdumala sa Kasubo
Ang tawong nakalahutay sa kamatayon sa usa ka minahal nag-antos ug dakong kasakit. Ang panginahanglan sa paghilak ug pagbangotan dili gayod malikayan hangtod nga madawat ang kamatayon. Ang gitas-on sa bationg kasubo lahi sa matag indibiduwal. Ang uban makabuntog sa ilang kaguol sa mubong panahon lamang, samtang ang uban mokabat ug usa ka tuig o kapin pa. Ang pipila dili makahunong sa pagkaguol. Sa unsang paagi makakat-on ang usa nga makasagubang?
Hinungdanon nga dili ka magpalain ug magpalayo sa katilingban. Ang pagbalik sa imong rotina sa kinabuhi ug pakigkontak sa mga higala ug mga paryente pinaagi sa pagtawag sa telepono o sa pagduaw kinahanglan aron mahupayan gikan sa gibating kasubo. Bisag may mga panahon nga gusto kang mag-inusara, kinahanglang dili kini batasanon. Tabangi ang mga tawo nga masuod kanimo pinaagi sa imong pagsuod kanila.
Ang pila ka maayong tambag gihatag sa usa ka tawo nga nag-antos sa kamatayon sa iyang lima ka suod nga mga paryente sulod sa tulo ka tuig lamang, lakip sa iyang inahan ug sa iyang hinigugmang asawa sulod sa 41 ka tuig, nga dugayng nakigbugno sa sakit nga kanser. Siya miingon: “Grabe gayod ang gibati kong kaguol. Usahay ako mohilak. Apan kinahanglang tan-awon mo ang kinabuhi sa matinud-anon nga paagi. Kinahanglang dawaton mo ang kinabuhi nga ingon niini, dili sa kon unsay buot mo niini. Kinahanglang magpaangay ka sa kagul-anan ug dawaton ang kamatayon, inay magpadayon ka sa pagkaguol.”
Hinungdanong paluyohan mo ug dasigon ang mga nagbangotan. Ikasubo, kadaghanan kanato mobati nga dili takos sa pagbuhat niana ug malibog kon unsay angay isulti. Tingali kita maulaw pa sa pagpakita sa emosyon. Busa ang kiling mao ang pagpalayo gikan sa nagbangotan—sa panahon nga siya nagkinahanglan gayod kanato. Ang uban gani ginaingong mitabok sa dalan ug milakaw sa pikas daplin aron lang makalikay sa pagpakigsulti sa usa nga nagbangotan! Miingon ang usa ka biyuda: “Ako gipasagdan nga nag-inusara sa kaguol. Gusto ko gayod nga may makigsulti kanako apan walay namati.”
Ang uban nga abtik mohatag ug pagpaluyo sa panahon sa kamatayon sagad mokalit ug hunong sa pagtabang. “Human sa kamatayon, mokabat usahay ug mga semana o mga bulan una pa makabuntog ang tawong nagbangotan sa unang hapak sa kakurat. Kana ang panahon nga gikinahanglan kaayo ang pagpaluyo ug ang labing dili mabatonan,” matud pa sa propesor sa sikolohiya nga si Patricia Minnes. Ug sayop ang paghinapos nga kadtong wala magpakitag grabeng kaguol way-pagbati ug dili-mahigugmaon, wala modawat sa kamatayon, o nahuman na sa pagbangotan. Ang uban tingali yanong may dugang kalig-on sa sulod sa pag-antos sa ilang kaguol, apan sila usab nagkinahanglag paglipay ug pagpaluyo.
Nan, pagkamaayo kon ang mga higala motabang sa nagbangotan sa pag-atiman sa mga butang ug sa pagkuha sa gikinahanglang mga papeles! Pagkadakong kahupayan ang bation kon dunay usa nga malig-on, mapaluyohong kamot ug malinawon ug hunahuna sa dihang himoon ang mga kahikayan sa paglubong! Pabilhan gayod ug dako sa dihang may motabang sa kabataan ug sa pag-atiman sa mga panginahanglan sa nagaduaw nga mga paryente ug mga higala! Pagkamahunahunaon kon ang mga higala ug mga silingan magdalag mga pagkaon adlaw-adlaw ug motanyag sa pagtrabaho sa buluhaton sa balay o sa pagdala sa nagbangotan sa lugar nga buot nilang adtoan! Pagkamaayo nga dunay usa nga kasultihan sa nagbangotan sa ilang mga pagbati! Pagkamakapahumpay nga makadungog ug mga pulong sa paglipay ug bation ang mahigugmaong paghapohap! Pagkamaayo kon, bisan sa paglabay sa daghang bulan, magapangutana gihapon kon unsa nay kahimtang sa mga nagbangotan ug ipahayag ang mahigugmaong pulong!
Apan ang pagbatog paglaom alang sa umaabot maoy labing makatabang. Duna bay ingon niana nga paglaom?
[Blurb sa panid 5]
“Kinahanglang dawaton mo ang kinabuhi nga ingon niini, dili sa kon unsay buot mo niini”
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Unsay Atong Isulti sa mga Anak?
Sultihi sila sa tinuod, sumala sa ilang masabtan. Hisgoti ang kamatuoran bahin sa kamatayon ug himalatyon, ug ayawg gamit ug makalibog nga mga pulong. Kon moingon ka, “si Lolo wala” o, “Kita nawad-ag Lolo,” ang bata magdahom nga si Lolo mopauli ra o “makit-an” ra. Tabangi ang bata nga makasabot sa kamatuoran sa kamatayon, ug tubaga ang mga pangutana sumala sa Kasulatan. Ang bata mahimong mapailaila sa kamatayon pinaagi sa kinaiyahan. Mahimong ikapatin-aw mo ang kamatayon sa mga hayop, mga langgam, o mga insekto. Magmapailobon, ug tul-ira ang sayop nga mga hunahuna nga nakuha sa bata gikan mga salida sa sine o sa TV. Ang bug-os nga pagpalikay sa bata sa pagkasayod sa kamatayon makapatunghag kasuko o kahadlok sa wala-hisayri.
Bation tingali sa usa ka bata nga siya mao ang hinungdan sa kamatayon, ilabina kon siya may kasuko sa namatay. Tabangi ang bata nga makasabot nga dili siya ang sad-an, aron malikayan ang mga pagbating sad-an.
Ang pagbati nga biyaan maoy tinuod kaayo sa mga bata nga namatyan ug usa ka ginikanan. Palinawa ang ilang hunahuna kutob sa mahimo, ug pahibaloa sila nga sila higugmaon ug atimanon. Ang bata tingali mobati usab ug kasuko. Kon sultihan nga gikuha sa Diyos ang iyang ginikanan, basin mobati siyag pagdumot sa Diyos. Ang pagkahibalo sa kamatuoran sa Bibliya makatabang niining mga butanga. Pasaligi ang bata, ug hatagi siyag gugma ug pagpaluyo.
[Hulagway sa panid 8]
Paluyohi ug dasiga ang mga nagbangotan