Ang Trahedya sa Aral nga Dagat

“ANG kasaysayan sa katawhan walay laing nahibaloang pananglitan diin, atubangan sa mga mata sa usa ka kaliwatan sa katawhan, nawagtang ang tibuok dagat gikan sa nawong sa yuta.”

Human mipahayag niana, si R. V. Khabibullaen, usa ka iladong membro sa siyentipikanhong komunidad sa kanhi Unyon Sobyet, miingon: “Alaot, mao kana ang makasubong dulnganan nga naghulga sa Aral nga Dagat.”

Kining dako kaayong dagat nahimutang diha sa disyertong mga dapit sa Uzbekistan ug Kazakhstan, kanhi mga republika sa Asia sa Unyon Sobyet. Niadtong 1960 kini nagkobre ug mga 67,000 ka kilometro kuwadrado, naghimo niini nga mao ang ikaupat-nga-kinadak-ang lanaw sa tibuok kalibotan. Ang kasikbit nga Caspian Sea, ang Lake Superior sa Amerika del Norte, ug ang Lake Victoria sa Aprika lamang ang mas dako sa kalaparon.

Bisan pa, sa milabay nga 30 ka tuig, ang Aral nga dagat migamay sa kapin sa ikatulo ka bahin sa gilapdon ug halos duha ka bahin sa tulo sa kadakoon sa tubig! Ang kapin sa 28,000 ka kilometro kuwadrado sa Aral, duha ka pilo sa gidak-on sa estado sa Connecticut, U.S.A., ang nawagtang. Ang giladmon sa dagat mihubas nga kapin ug 12 ka metros, ug ang tubig misibog gikan sa 80 ngadto sa 100 ka kilometros gikan sa baybayon niini niadto. Naladlad niini ang ugang salog sa dagat sa palanas nga balas diin kaniadto maoy matahom asul nga katubigan nga punog mga isda. Ang kanhi mauswagong mga baryo sa pangisda karon awaaw na sa daghang milya gikan sa baybayon.

Sa hinapos sa mga tuig sa 1950, ang tinuig nga makuhang isda sa Aral miabot ug mga 45 ka milyong kilo sa maayong mga isda. Bayente kuwatro ka matang sa mga isda ang nabuhi diha sa menos ug asin nga mga tubig sa dagat. Mga 10,000 ka mangingisda ang nagtrabaho didto sa pantalan sa Muynak lamang, diin dinhi ang 3 porsiento sa tinuig nga kuha sa Unyon Sobyet giproseso. Apan karon ang mauswagong industriya sa pangisda, nga niadto nakahatag ug trabaho sa 60,000 ka tawo, patay na; ang nagdugang nga kaparat sa mga tubig sa Aral nakapatay sa mga isda.

Usa ka Walay-sama nga Talan-awon

Katingalahan, ang Muynak, kansang populasyon mius-os gikan sa kapin sa 30,000 ngadto sa 20,000, karon nahimutang na sa 30 kilometros gikan sa nagkahubas nga Aral! Usa ka bisita gikan sa Tinipong Bansa, nga nagsingabot sa lungsod sakay sa ayroplano, mitaho nga nakakita ug “daw mga dulaang barko nga nagharag diha sa disyerto.” Nakita sa duol sa dapit sa dihang nakatugpa na siya, siya miingon: “Daghan kaayong dagkong puthawng mga barko sa pangisda ug ubang mga barko ang nagharag ug nalubong ug diyutay, daw gibanlas sa daghang milya pasulod sa usa ka tidal wave.”

Sa dihang ang mga tubig sa dagat misugod sa pagkahubas, usa ka kanal ang gikalot aron ang mga barko sa pantalan sa Muynak mahugos ngadto sa dagat. Apan ang mayor sa lungsod miingon: “Sa tingtugnaw sa 1974 ang dagat dali nga misibog, ug sa miabot ang tingpamulak, sa panahong ilusad ang mga barko, kini namad-an nag maayo, ug imposible na ang pag-irog niini.”

Unsay nagpahinabo niini nga trahedya?

Kon Nganong ang Dagat Nagkawala

Sa kanhiay nga panahon ang Aral giagosan sa duha ka dagkong suba, ang Amu Darya ug ang Syr Darya. Kining mga subaa nagadawat sa ilang tubig gikan sa natunawng yelo gikan sa kabukiran sa amihanan-sidlakang bahin sa Afghanistan ug Kyrgyzstan. Apan, aron mahimo ang hupas nga dal-as nga Aral nga usa ka dakong agrikultural nga dapit, ang tubig gipasimang ngadto sa mga kanal sa irigasyon mao nga halos wala nay tubig ang nag-agos ngadto sa dagat.

Ang gitawag kunohay nga proyekto sa Aral nga dagat giinagurahan niadtong 1960, ug sa wala madugay ang yuta nga gipatubigan midako sa mga 6.8 ka milyong ektarya, kaduha pil-a nianang sa California, U.S.A. Ang disyerto namunga ug mga talamnon, apan sa wala magdugay ang dagat misugod sa pagkawagtang.

Ang mga kaayohan ba milabaw sa kadaot nga nahimo sa dagat?

Mga Kaayohan nga may Makapasubong mga Sangpotanan

Ang pangunang tanom mao ang gapas, mga katunga sa yuta gitamnan alang niana. Sa wala pa mahugno ang Unyon Sobyet, ang 95 porsiento sa gapas nga gigamit niini nagagikan niining gipatubigang yuta sa dal-as sa Aral. Dugang pa, may sobra pa para ibaligya sa gawas sa nasod aron katagan-an ang gikinahanglan salapi. Ang dapit nagsuplay usab ug mga 40 porsiento sa humay sa Unyon Sobyet.

Dugang pa, ang Aral nga dal-as nahimong pangunang tigsuplay sa nasod ug preskong mga prutas ug mga utanon, sama sa California sa Tinipong Bansa. Ug ang mga kahigayonan sa trabaho natagan-an alang sa kusog nga pag-uswag sa populasyon sa dapit nga duolag 40 ka milyong tawo. Apan, walay gihimong pagtan-aw sa unahan bahin sa kon sa unsang paagi maapektohan ang palibot.

Pananglitan, ang mga kanal sa irigasyon wala sementoha. Ingong resulta, daghan sa mga tubig mihunob diha sa balason nga yuta sa dili pa kini moabot ngadto sa mga pananom. Dugang pa, daghan kaayong peligrosong mga pamatay-sa-dangan ang gigamit, ug aron masayon ang pag-ani sa gapas, isog nga pamatay-sa-sagbot ang gigamit aron malarag ang mga dahon sa mga tanom.

Busa, ang kadaot ngadto sa palibot dako, dako pa sa kadaot nga nahimo sa industriya sa pangisda sa Aral nga dagat. Pananglitan, matag tuig tinagpulo ka minilyong mga tonelada sa pinadpad-sa-hangin nga balas ug asin gikan sa 28,000 ka kilometro kuwadrado sa naladlad nga salog sa dagat ginaukay sa dakong unos nga igong makita gikan sa kawanangan.

Ang mangahulog gikan niining unosa, sa porma nga abog o kaha ulan, dunay makahilong gidaghanon sa asin, sa mga pamatay-sa-dangan, ug ubang mga sambog. Ang mga bahin sa Aral nga dal-as makadawat sa usa ka tuig ug mga katunga sa tonelada matag akre niining asina ug may sagol nga balas. Ug ang abog sa Aral namatikdan bisan sa halayong Arctic nga baybayon sa Russia.

Ang laing makahahadlok nga palaaboton mao ang epekto sa nagkagamay nga Aral nga dagat diha sa kahimtang sa klima. Ang epekto sa dagat sa pagpabugnaw sa klima nagkawala mao nga ang mga temperatura sa ting-init mas taas ug ang temperatura sa tingtugnaw mas ubos. Sa tingpamulak, ang bagtik nga yamog ulahi nga moabot, ug sa tinghunlak kini sayo nga moabot, nga nagpamubo sa panahon sa pagpatubo.

Dugang pa, ang pagkadaot sa Aral mipahinabog pinakyaw nga kalaglagan sa kinabuhi sa hayop. Kapin sa 170 ka espisye sa hayop ang namuyo sa kasikbitan sa Aral sa pipila ka tuig nga miagi; karon dili na moabot ug 40 ka matang sa mga hayop ang namuyo didto. Sayo sa mga tuig sa 1960, kapin sa 600,000 ka panit sa muskrat sa usa ka tuig ang makuha, karon wala nay makuha. Ang pagdaghan sa mineral diha sa dagat nakapatay sa mga hayop sa disyerto nga nagainom niana.

Nagakaumaw nga Yuta ug Masakitong mga Tawo

Sa pagkaalaot, ang yuta nahiloan tungod sa daghang nasagol nga asin diha sa yuta. Sa dihang patubigan ang mala nga yuta, suyopon sa init nga adlaw ang kadaghanan sa tubig, nakadugang sa pagdaghan sa asin diha sa yuta. Dugang pa, kon mohunob ang daghang tubig gikan sa irigasyon diha sa yuta, kini anam-anam nga mopataas sa tubig sa ilalom sa yuta. Ug sa dihang ang nahugawang tubig makaabot sa mga gamot sa tanom, ang mga gamot daoton sa hilo sa tubig. Mao kanay nahitabo sa Aral nga dal-as. “Ang samang hampak nga nakaamot sa pagkawala sa unang sibilisasyon sa Mesopotamia,” miingon ang usa ka magsusulat, “nanguha pa ug laing biktima.”

Ang mga tawo usab ginahiloan. Ang mga pamatay-sa-dangan ug mga pamatay-sa-sagbot motuhop sa ilalom ug maghugaw sa tubig sa atabay. Busa daghang mga tawo ang nagainom ug tubig nga nahugawan sa peligrosong mga kemikal, ug ang sangpotanan makalilisang. “Ang lokal nga basahon sa medisina,” miingon ang magasing World Watch, “puno sa mga balita sa mga batang gipanganak nga may depekto, nag-uswag nga sakit sa atay ug bato, kanunayng suul sa tiyan, pagtaas sa gidaghanon sa mga batang nangamatay, ug pag-usbaw sa mga sakit nga kanser.”

Si Dr. Leonid Elpiner, nga espesyalista sa mga suliran sa panglawas sa Aral nga dagat, nagtawag sa mga sakit nga mitakboy sa rehiyon ingong “pesticide AIDS.” Siya miingon: “Ang pangunang tumong, sa among hunahuna, dili na ang pagluwas sa Aral nga Dagat. Kini mao ang pagluwas sa populasyon.”

Usa ka editor sa National Geographic, si William S. Ellis, usa sa unang mga bisitang Amerikano sa rehiyon, misulat: “Ang dagat maoy nagapadayong trahedya sa palibot​—labing menos susama, matud pa sa daghan, sa nukleyar nga katalagman sa Chernobyl sa 1986.” Diha sa usa ka miting sa Muynak gitawag kini sa usa ka tawo nga “napulo ka beses nga mas grabe pa.”

Sa pagkamatuod, ang nahitabo sa Aral nga dagat maoy usa ka trahedya. Apan, kadto wala tuyoa. Ang mga administrador may maayog tuyo. Naningkamot lang sila sa paghimo sa disyerto nga mamulak aron mapakaon ang mga tawo. Apan ang pagpadapat sa ilang mga plano mipahinabo ug makalilisang nga pag-antos, nga mas dako pa kay sa mga kaayohan.

Sa pagpalandong sa trahedya sa Aral nga dagat, ang usa ka magsusulat miingon bahin sa kaakohan sa tawo sa pagbilin sa yuta alang sa umaabot nga mga kaliwatan “ingong usa ka inatiman ug maayo ug mas matahom ug maanindot nga dapit.” Ikasubo, ang kasukwahi mao ang nahitabo, ingon sa makita sa madulaong mga kausaban nga nagsugod diha sa Aral nga dal-as sa miaging 30 ka tuig.

[Hulagway sa panid 24, 25]

Ang baybayon sa Aral nga dagat misibog hangtod sa 95 kilometros, nagbilin sa mga barko nga namad-an diha sa balas

[Credit Line]

David Turnley/Black Star

[Hulagway sa panid 26]

Ang irigasyon naghimo sa Aral nga dal-as ngadto sa mabungahong yuta apan uban ang dakong kapildihan

[Credit Line]

David Turnley/Black Star