Pagpaniid sa Kalibotan
Mga Kamatayon Gumikan sa Alkohol sa Hapon
Ang mga kaso sa grabeng pagkahilo gumikan sa alkohol midaghan gayod sa Hapon ning bag-o pa, taho sa The Daily Yomiuri. Usa ka nakatabang nga hinungdan: ang pagkapopular pag-usab sa ikkinomi, o hurot sa usa ka pagyarok—nga mao, ang pag-inom ug alkoholikong ilimnon nga walay goginhawa hangtod mahurot ang unod sa botelya. Sa subsob kana mahitabo ubos sa pagpit-os o ngani sa pamugos sa mga tumatan-aw nga modasig ug moabiba sa manginginom. Kining batasana morag nahanaw, aron lamang mogimaw sa miaging tuig. Gipakasama ni Miyako Omoto, usa ka luyoluyong propesor sa medikal nga tunghaan sa Toho University, ang pagpugos sa usa nga hutdon sa usa ka yarok ang alkoholikong ilimnon ngadto sa pagsulay ug pagpatay. Siya miingon: “Ang ikkinomi peligroso tungod kay ang usa ka tawo makahurot ug alkohol nga sobra sa maarangan sa iyang lawas sa dili pa makahatag ang iyang lawas ug pasidaan nga senyas.” Ang Departamento sa Sunog sa Tokyo miasoy nga 9,122 ka tawo ang kinahanglang dad-on sa ospital tungod sa grabeng pagkahilo gumikan sa alkohol niadtong 1991—usa ka 8 porsiento nga usbaw kay sa miaging tuig. Unom kanila ang namatay.
Dili Matugotong mga Silingan
Kinsa ang dili nimo gustong makasilingan? Ang European Value Systems Study Group misukna nianang pangutanaha sa 20,000 ka mga tawo sa 14 ka nasod sa tinguha nga madiskobrehan ang komun nga mga kahadlok ug mga pagpihig. “Ang labing matugotong nasod mao ang Denmark,” matud sa The European, samtang ang Portugal maoy gikataho nga dili kaayo matugoton. Mahitungod sa mga silingan nga may AIDS, ang mga tawo diha sa kinabag-an Katolikong kayutaan sama sa Italya, Espanya, ug Irlandiya mipakitag labing kamasupakon samtang ang mga Belgianhon nagpadayag nga mas dili matugoton sa rasa ug relihiyon. Ang mga Aleman dili makauyon sa politikal nga mga ekstremista ingong mga silingan. Ang mga lalaki ug mga babaye mipasundayag ug diyutayng kalainan kon bahin sa dili itugot. Apan usa ka hinungdan ang morag nalangkit sa kadili-matugoton sa tanang nasod—ang edad. Ang mga edaran nga tawo sa linangkob mas pilian sa gusto nilang ikasilingan.
Ang Gidaghanon sa mga Tigre Nagkaus-os
Usa sa pangunang mga reserba sa kinaiyahan sa India nagakawad-an sa iyang pangitaong mga tigreng Bengal, taho sa New Scientist nga magasin. Ang bag-o pang senso diha sa Ranthambhor nga reserba nakakaplag lamang ug 15 ka mga tigre—mikunhod gikan sa 44 tulo lamang ka tuig sa miagi. Dili ikatingala, ang suliran maoy pangawat. Apan ang mga kawatan karong adlawa nagagukod dili lamang sa maanindot nga mga panit. Ang mga bukog sa tigre gigamit sa paggama ug “bukog sa tigre nga bino,” nga ilado ingong palagsik diha sa pila ka nasod sa Asia. Ang mga kawatan kasagaran mopatay sa mga tigre pinaagi sa may hilong paon, usahay moparot sa mga itoy kauban sa inahang mga tigre. Katingad-anan, ang Ranthambhor nga reserba sa sinugdanan mao ang tagsaong pananglitan sa Proyekto Tigre—usa ka tinguha sa pagkonserbar nga gidesinyo sa pagluwas sa Bengal nga tigre gikan sa pagkapuo. Tanantanan, aduna lamay gikalkulong 6,000 hangtod 9,000 niining matahom nga mga hayop ang nabilin sa kalibotan.
Pagpanabako ug Nabali nga Kabukogan
“Ang adlaw miabot na sa dihang bisan ang mga ortopediko mosugo sa ilang mga pasyente nga undangan ang panabako,” taho sa Brazilianhong mantalaan nga Folha de S. Paulo. Usa ka pagtuon sa 29 ka mga tawo nga may bali sa bukog mipadayag nga ang nikotina gikan sa aso sa tabako nagpatuskig sa mga kaugatan sa dugo sa dugay nang tigtabako. Sa kasukwahi, ang wala magtabako ug kadtong nanabako sulod sa wala pay duha ka tuig may mga ugat sa dugo nga maayong mokipot ug mounat, nga makatabang sa daling pag-ayo sa mga bali. Sa aberids, ang mga bali sa wala magpanabako 28 porsiento nga mas tuling naulian kay sa niadtong dugay nang nanabako. Usab, ang paghanggab sa carbon monoxide sa dihang manabako mopakunhod sa agos sa oksiheno, busa ang nabali nga bukog makadawat ug menos nga sustansiya.
Ang Sakit nga Chagas Mikaylap
Ang World Health Organization nagtaho nga mga 18 ka milyong tawo sa Latin Amerika naimpeksiyon sa parasito nga nagapahinabo ug sakit nga Chagas, nga mahimong motultol ngadto sa seryosong sakit sa kasingkasing ug ngani kamatayon. Ang kabug-osang 90 ka milyong tawo—25 porsiento sa populasyon—sa 17 ka nasod sa Latin Amerika nameligro nga matakdan sa sakit, sumala sa mantalaan sa Bolivia nga El Diario. Ang insekto nga sagad gitawag nga kissing bug sa subsob nagdala sa sakit. Ang Notícias Bolivianas nagsugyot nga hugasan ug pang-bleach ang tanang bungbong, ibutang ang tanang hayop sa toril sa gawas inay sa sulod sa balay, ug hinloan pag-ayo aron wad-on gikan sa balay ang nagadala-ug-sakit nga gagmayng insekto. Kon bahin sa pagpaabuno sa dugo, ang samang basahon nag-ingon nga 47.6 porsiento kanila nagdala ug riyesgo sa pagpasa sa sakit nga Chagas. Kana mihinapos: “Ang paglikay sa dugo ginasugyot ingong uyon sa Biblikanhong sugo.”
Nameligrong mga Langgam
Sa 273 ka matang sa mga langgam nga nagasanay sa Alemanya, 166 ang nameligro, pangangkon sa German Conservation Society. Ang mga katarongan giingong ang pagsulod sa libreng mga yuta pinaagi sa kalsada, industriya, hinobrang pag-uma, ug turismo. Ang mantalaang Frankfurter Allgemeine Zeitung nagtaho nga bisan tuod daghang mga lanaw, mga agosanan sa suba, ug mga lamakan sa Alemanya ang gideklarar nga protektadong mga dapit, kining mga lakang dili igo aron motabang sa maong mga matang sama sa black tern, sa little bittern, ug sa putig-ikog nga agilang dagat. Ang pagkonserbar sa sanayanang dapit makalampos ug gamay gawas lamang kon ang mga dangpanan sa tingtugnaw sa mga langgam, sama niadtong sa Aprika, giprotektahan usab. Mao nga, ang mantalaan nag-ingon: “Sa daghang mga kaso, ang pagkonserbar makadala lamang ug maayong mga resulta tapos sa internasyonal nga kooperasyon.”
Mga Kaayohan sa Pagmasahe sa Bata
“Ang panuktok ug personal nga kasinatian nagatug-an kanato nga ang tawo-por-tawo nga pagtandog makaayo sa panglawas.” komento sa Stress & Health Report. Kining prinsipyoha gipadapat ngadto sa pag-atiman sa usa ka grupo sa mga batang gianak-una-sa-panahon, ug ang sulat-pabalita, nga giluwatan sa Enloe Hospital sa California, nagpunting sa usa ka siyentipikanhong pagtuon sa 40 sa maong mga masuso. Kawhaan kanila ang gihatagan ug tulo ka hinay, 15-minutos nga masahe kada adlaw. Ang laing kawhaan ka gianak-una-sa-panahon nga mga masuso nakadawat ug naandang atiman. Ang 20 nga gimasahe mas maayo kay sa laing 20 sa pipila ka mga bahin. Ang ilang inadlaw nga uswag sa gibug-aton miaberids ug 47 porsiento nga mas taas, ang ilang mga marka sa mga testing sa pamatasan mas taas, ug sila morag mas aktibo ug listo. Ang Stress & Health Report naghinapos: “Kon unsay maayo alang sa gagmay kaayong mga masuso tingali makaayo kanatong tanan.”
Ang Natuok nga Lanaw
Ang tagsaong Lanaw Victoria sa Aprika, ang ikaduhang-kinadak-ang tubig-tab-ang nga lanaw sa kalibotan, nagaungaw sa ngilngig nga kamatayon pinaagi sa kakulang sa oksiheno, maoy pagtuo sa pila ka siyentipiko. Morag ang lumot nagalambo sa kahiladman sa lanaw ug nagasuyop sa oksiheno sa tubig. Ang hinungdan? Sa usa ka pulong, tawo, pinaagi sa pag-upaw sa lasang, pag-uma, ug hinobrang populasyon. Ang nabanlas nga daghang sustansiya sa yuta, hugaw, ug aso sa kahoy nagapakaon sa lumot. Usab, ang mga opisyales sa pangisda sa milabayng 30 ka tuig mihukom sa pagpailaila sa isdang Nile perch aron mapauswag ang industriya sa isda. Kining bag-ong mga isda midaghan, ug ang negosyo sa pangisda milambo sumala sa plano. Ugaling, ang Nile perch mikaon sa gagming mga isda nga dugay nang mihupot sa balanse pinaagi sa pagkaon ug lumot. Kapin sa katunga sa matang sa maong mga isda ang nahanaw. Karon, tungod sa hinobrang pangisda ug pagnihit sa oksiheno, ang perch mahimong nameligro usab. Mga 30 ka milyong tawo ang nagadepende sa negosyo sa pangisda sa Lanaw Victoria.
Ehersisyo sa Utok
“Maayong mga Utok.” Mao kanay ngalan sa usa ka kampanya sa Pinlandiya sa pagpasiugda nga gamiton ang utok. Ang pasikaranan simple. Kon mas gigamit ang utok—pinaagi sa paghinuktok, pagdesinyo, pagkat-on sa bag-ong mga butang—mas maayo kanang motrabaho. “Diha sa utok kita adunay walay kataposang katakos sa pagsulbad ug mga suliran, apan ikasubo sa aberids ang tawo migamit lamang sa ikapulo nga bahin sa kapasidad sa utok,” pasiugda ni Juhani Juntunen, usa ka tigdukiduki sa utok ug administrador sa ospital nga nagsilbing tagdumala sa proyekto diha sa kampanya. “Pauswaga ang inyong mga utok, pagkat-on sa bag-ong mga butang, ug makabaton ka ug mas daghang kapasidad nga imong magamit,” iyang awhag. Nakapapikal kaniya nga daghan kaayo ang nag-idolo sa batan-on ug nagpamenos sa kapasidad sa utok sa edarang mga tawo, kay siya nagtuo nga ang utok sa mga edaran mas maayong motrabaho kay sa mga batan-on sa pila ka mga bahin. “Dili sulagma nga ang tag-as nga mga puwesto gigunitan sa mga edaran na,” matud ni Juntunen. “Ang utok mahimong usa ka nagakadaot nga instrumento, apan ang mga edaran nagagamit niana nga mas mahanason kay sa batan-on.”
Nagakakunhod nga Kadaiyahan
Sumala sa Brazilianhong magasin nga Superinteressante, pipila ka matang sa pakwan sa Espanya ug lainlaing mga klase sa sibuyas sa Sentral Asia nagakawala, ug sa Brazil adunay mga matang sa tubo ug mais nga nahanaw na. “Ang sayop anaa sa industriya ug sa mga mamalitay, nga kanunay mopalabi sa mao rang produkto,” si Edouard Saouma, ang direktor heneral sa UN Food and Agriculture Organization, gikutlo nga nag-ingon. Ang magasin midugang: “Sanglit kay ang mga mag-uuma naningkamot sa pagtagbaw sa baligyaanan, ang pagkunhod sa mga matang nagkagrabe kada adlaw.” Tungod nianang pagkapare-pareho, ang katawhan mahimong mawad-an sa 40,000 ka matang sa utanon sa umaabot nga mga dekada, pasidaan ni Saouma. Ang mga siyentipiko nakuyawan nga kon walay biyolohikanhong kadaiyahan, ang mga ani mas daling ig-on sa sakit.
Ang Labing Makamatay Makagiyang Substansiya
Ang sigarilyo maoy dili lamang apil sa labing makagiyan nga mga droga nga giabusohan apan maoy “sa katibuk-an labing makamatay,” nagkanayon ang kanhi direktor sa Institute for the Study of Smoking Behavior and Policy, si Thomas C. Schelling. Ang paghunong malisod, matud niya niadtong Enero 24, 1992, nga isyu sa magasing Science. Ang porsiento sa milampos sa paghunong sulod sa duha ka tuig o kapin pa maoy 1 sa matag 5 nga misulay. Nganong lisod kaayo ang paghunong? Si Schelling naglista niining mga katarongana: Ang sigarilyo barato, daling mabatonan, madaladala, ug matipigan; kana dili makabalda sa bisan unsang pangatarongan; ug ang pagpanigarilyo dili magkinahanglan ug hiramenta. “Ang kadaot hinay nga moabot,” siya nagkanayon. “Ang mga tawo nga nag-antos ug kanser ug sakit sa baga ug kasingkasing gumikan sa pagpanigarilyo sa kasagaran nanabako sulod sa tulo ka dekada o kapin pa una pa mogawas ang simtoma.” Bisan tuod ang nikotina maoy pangunang sangkap nga makagiyan diha sa aso sa sigarilyo. Si Schelling usab natahap nga ang lami sa aso sa sigarilyo ug ang pagkontrolar sa pamati nga gipahinabo sa pagpanabako lagmit nga nakatabang sa pagkagiyan. Nganong ang sugmat sagad kaayo? “Kadaghanan sa mga hinabako nga mihunong tagsa rang malayo ug 5 ka minutos sa kinaduolang sigarilyo, ug kana nagkinahanglan lamang ug daklit nga pagkawalag kontrol aron madani sa pagpanabako,” matud niya.