Pagpaniid sa Kalibotan
Mitungha Pag-usab ang Mananakod nga Sakit
“Ang kapeligrohang ihatag sa mananakod nga mga sakit wala mahanaw. Kini nagkagrabe,” matud ni Robert Shope sa Yale University labot sa taho nga giluwat sa U.S. National Academy of Sciences. “Kon dili kita mangusog sa pagpangandam pag-usab aron kini masumpo, atong atubangon ang laing krisis nga sama ka kaylap sa HIV o sa 1918-1919 nga trangkaso.” Upat ka sakit ang “kalit lang nga mitungha, nga nagapahinabo ug labihan nga kasakit ug kamatayon,” midugang si Joshua Lederberg, kaubang tsirman sa Shope labot sa komite nga nag-andam sa taho. Ang mga sakit mao ang mosukol-sa-tambal nga TB, AIDS, Lyme, ug ang makamatay bag-ong porma nga impeksiyon sa tutunlan. Bisag daghang droga ug mga antibiotiko ang nahimo sa nangaging tulo ka dekada, ang mga kagaw mosukol na niini sa nagkalainlaing paagi. Ang bakterya, pananglitan, makailis ug genetikanhon nga materyal, lakip na ang mga gene sa pagsukol sa antibiotiko. Busa, ang mga ospital, mga sentro sa day-care, ug mga sentrong-dangpanan sa mga walay balay nahimong mga sentro sa pagsanay niining mosukol-sa-tambal nga mga sakit nga mananakod. Ang pag-uswag sa internasyonal nga biyahe nakapakaylap ug “mga kagaw nga dili-madutlag tambal” sa tibuok globo. Miingon si Barry Bloom sa Albert Einstein College of Medicine sa New York: “Mahitungod sa mananakod nga sakit, walay dapit nga niini kita nahilayo ug walay tawo nga kita dili konektado.”
Mapintas nga Krimen sa Canada
“Nagtuo ka ba nga ang Canada usa ka malinawong dapit? Hunahunaa pag-usab,” miingon ang The Toronto Star. “Ang Canada giisip nga ikaduha-sa-labing daghang mapintas nga krimen sa kalibotan sa kasadpan,” sunod sa Tinipong Bansa. Ang internasyonal nga pagtuon nagpakita nga ang gidaghanon sa krimen sa Canada maoy gikan sa duha ngadto sa tulo ka beses nga mas daghan kay sa Kasadpang Uropa, diin, sa baylo, tulo ka beses nga mas taas kay sa Hapon. Nakita sa dili pa dugay nga dekada nga ang krimen sa Canada midoble ug mitriple pa gani, uban sa mga siyudad sa Vancouver, Edmonton, ug Ottawa nga mao ang labing taas nga gidaghanon sa krimen. Ang London, Ontario, ang sunod, nga gisundan sa Toronto ug Montreal. Sumala sa kriminologo nga si Irvin Waller sa University of Ottawa, ang mapintas nga krimen mograbe pa gawas kon dugang pa ang buhaton aron masumpo ang mga gamot sa suliran, sama sa kakabos, pamalay, pagpasagad, kawalay-trabaho, ug ang pag-abuso sa makagiyan nga mga substansiya.
Musika sa mga Hayop
Ang mga mag-uuma sa bakahan sa Hapon nagapanglantaw sa labing episyente ug dili-usik ug panahong pagtigom sa mga baka nga nagkatag diha sa mga bungtod, diin dili kaayo makita. Busa naghimo sila ug eksperimento sa pagtan-aw kon ang mga baka matigom ba pinaagi sa musika. Sulod sa 13 ka adlaw ilang gipatokar ang Hapones nga awit nga Haru no Ogawa (Brook in Springtime) sa 16 ka baka sa tulo ka minutos sa matag panahon, duha ngadto sa upat ka beses sa usa ka adlaw. Dihadiha human niadto, ilang hatagan sila sa ilang kinaham nga pagkaon. Human nga gihunong sa tingtugnaw diin sa maong panahon nanganak ang mga baka, napulo sa “nabansay” nga mga baka gibuhian sa pagpanibsib uban sa ilang siyam ka nati. Ang samang musika gipatokar pag-usab. “Sa duha ka minutos,” mitaho ang Asahi Evening News, “nangabot ang tibuok panon, nga natigom pinaagi sa musika nga wala nila hidunggi sa mga upat na ka bulan.”
Maayong-Pagkatagong Medikal nga Sekreto
Usa sa labing maayong-pagkatago nga mga sekreto sa medikal nga propesyon sa Denmark gibutyag ni Propesor Margareta Mikkelsen, usa ka konsultante. Siya miingon nga ang mga medikal nga trabahante nga nagahiling sa mga pasyente alang sa sakit nga napanunod makadiskobre kanunay nga ang tawo nga gitudlo nga mao ang amahan sa bata dili mao ang tinuod nga amahan sa bata tungod kay dili-pareho ang mga chromosome. Sumala sa peryodikong Süddeutsche Zeitung, tali sa 5 ngadto sa 8 porsiento sa mga amahan sa Denmark dili tinuod nga mga amahan sa ilang mga anak. Kini nagpasabot nga labing menos 3,000 sa 60,000 ka pagpanganak sa usa ka tuig ikapasangil sa pagkadili-maunongon. Apan, ang mga lalaki wala sultihi sa mga nadiskobrehan, kay basin ug mabungkag ang pamilya.
“Trahedya Sulod sa Trahedya”
Ang bag-o pa nga seminar nga giorganisar sa Roma sa World Health Organization ug sa International Center of Research and Relief nagbutyag ug usa ka “taas nga listahan sa mga kangil-aran, pag-usik-usik, ug grabeng mga kasaypanan nga niini ang gamhanang internasyonal nga mga organisasyon sa hinabang sad-an kanunay,” miingon ang Economia, suplemento sa peryodikong Corriere della Sera. Kini nga listahan naglakip sa gikunhoran-sa-kaloriya nga mga karmelitos nga ginapadala ngadto sa gihampak-sa-gutom nga Ethiopia; ang mga tolda sa ting-init nga gipadala human sa linog sa Anatolia, Turkey, diin ang termometro mabasa nga 10 grado Fahrenheit (-12° C.); lapas na sa petsa nga mga medisina; ug mga bakuna nga nanginahanglag reprigeritor ginapadala ngadto sa mga dapit nga walay elektrisidad. Ang mga suplay sa hinabang sagad nagpabiling wala ikaapod-apod sa mga bodega o wala makaabot niadtong nanginahanglan niini. Nganong nagpadayon kining dagkong kasaypanan? Miingon ang Economia: “Ang internasyonal nga hinabang kinahanglang magpatungha ug makita, ug kon mahimo, talagsaong mga resulta.” Kini nag-ingon usab: “Ang opinyon sa publiko nangayo niana, busa walay sapayan kon, halos kanunay, nag-usik-usik lang kini sa salapi.” Gitawag kini sa mga eksperto nga “usa ka trahedya sulod sa trahedya.”
Mamamatay nga Lumotlumot
Ang nagakagrabeng polusyon sa mga tuboran sa tubig maoy nakaingon sa pagkaylap sa makahilong lumotlumot nga nagapameligro sa mga isda sa tibuok-kalibotan, miingon ang mga siyentipiko. Sumala sa usa ka taho diha sa International Herald Tribune, ang dinoflagellate, usa ka matang sa lumot, mopatunghag hilo nga makapatay sa mga isda. Unya sila motapot sa mga bahin sa unod sa isda pinaagi sa siwil, diin dinhi sila mopagawas ug mga duga sa paghilis sa unod sa dili pa kini supsopon. Bahin niining pinakyaw nga pagkamatay sa mga isda, ang mga tigdukiduki nakaihap ug 175,000 ka dinoflagellate sa usa ka kutsaritang tubig. Ang 1,500 lamang ka dinoflagellate sa matag kutsarita igo na nga mopatay sa mga isda sa mga akwaryum. Ang dinoflagellate sagad ginapagawas diha sa bag-ong mga dapit pinaagi sa pagyabo sa tubig nga pangpabug-at gikan sa mga barko.
Nag-uswag ang Gidaghanon sa Diborsiyo sa Klero
“Usa sa matag tulo ka kaminyoon sa Alemanya matapos sa diborsiyo,” miingon ang The German Tribune. Ug uyon niana, “dugang ug dugang nga kaminyoon sa Protestanteng mga ministro nangadaot.” Si Hans-Martin Heusel, deputado sa presidente sa Simbahang Protestante sa Hesse ug Nassau, miangkon nga “ang gidaghanon sa diborsiyo taliwala sa iyang lalaki ug babaye nga mga ministro karon ingon na ka taas sa populasyon sa katibuk-an.” Samtang ang simbahan nagtudlo nga ang panag-usa sa kaminyoon kinahanglang dili-mabugto, miingon ang Tribune, “ang kamatuoran, bisan sa mga klero mismo, lahi kaayo. Ang personal, Kristohanong pagmatuod ug ang mga pagtulon-an sa Simbahan dakog kalainan kon bahin sa diborsiyo nga nalangkit ang mga pastor.” Uban sa pipila ka eksepsiyon, “ang diborsiyadong pastor makapabilin sa iyang serbisyo diha sa mao ra nga dapit o sa laing dapit.”
“Tagong Kaguol”
Ang nagauswag nga gidaghanon sa hapit nang moretiro nga mga Hapones nga nagtrabaho sa opisina nag-antos sa mga simtoma gikan sa sakit sa tiyan ngadto sa paralisis. Samtang nagkaduol na ang pagretiro, kining mga giyanon sa trabaho nawad-ag impluwensiya sa trabaho ug gitratar ingong mga samokan diha sa balay sa mga pamilya nga ilang gipasagdan. “Bisag sila naguol,” mitaho ang peryodiko nga Asahi Shimbun, “sila naningkamot sa pagtago niini pinaagi sa paglihok nga malipayon. Sa dili madugay ang mga simtoma motungha sama sa sakit sa tiyan.” Walay gibutyag nga sakit sa lawas ang gihimong mga paghiling. Si Dr. Tooru Sekiya, kinsa nagngalan niining mga simtomaha nga “tagong kaguol sa dili pa ang pagretiro,” miingon bahin sa usa ka kasagaran nga pasyente: “Dasigon niya ang iyang kaugalingon sa paghunahuna nga ang bugtong paagi aron madawat mao ang pagkahimong masakiton, ug kini sa kinaiyanhon motultol ug nagkalainlaing mga simtoma.” Unsay mahimo? “Pangitag kaikag gawas sa trabaho, sama sa usa ka pasatiyempo,” tambag ni Dr. Takashi Sumioka, nga nagatambal ug daghan niining matanga sa mga pasyente sa Tokyo, ug “batasana ang pagmahal sa imong pamilya sa tanang panahon.”
Mexico ug ang Simbahang Katoliko
Sa Septiyembre 21, 1992, human nga nahimulag sa kapin sa 130 ka tuig, gipasig-uli sa Mexico ug sa Batikano ang bug-os nga diplomatikong relasyon. Kini human sa plano ni Presidente Carlos Salinas de Gortari sa pag-usab sa Batakang Balaod ug sa paghatag ug balik ngadto sa relihiyosong mga grupo ang mga katungod nga gikuha human sa rebolusyon sa 1910. “Ang kadaghanan sa maong mga katungod sa sinugdan gibakwi sa mga 1856 ug 1861 dihang ang rebelyosong mga liberal sa relihiyon, nga naningkamot sa pagsumpo sa dakong gahom sa Simbahang Katoliko, miputol sa relasyon sa nasod uban sa Papado,” miingon ang The New York Times. Bisan pa, ang kadaghanan sa mga pagdili dugay nang gisalikway. Ang Batakang Balaod nagpabiling wala-mausab, hinunoa, sanglit daghang mga Mexicano wala gihapoy pagsalig sa gahom sa Simbahang Katoliko. Ang tanang simbahan karon duna nay hinubit sa balaod nga baroganan, aduna nay katungod sa pagdumalag relihiyosong edukasyon, ug makabaton nag kabtangan.
Pag-usab sa Temperatura sa Lawas
Kapin sa usa ka siglo, ang aberids nga temperatura sa lawas sa tawo gidawat ingong 37 grado Celcius, ang resulta sa usa ka mantalaang gipatik ni Carl Wunderlich sa 1868, nga gibase sa kapig usa ka milyong mga sukod sa lawas sa tawo diha sa 25,000 ka hamtong. Kini maoy usa ka dakong buhat, sanglit mokabat ug 15 ngadto sa 20 ka minutos sa mga termometro niadto ang pagrekord sa temperatura, ug kini kinahanglang basahon samtang nakasuksok pa diha sa ilok. Bisan pa, si Philip A. Mackowiak sa University of Maryland School of Medicine nag-ingon nga ang numero kinahanglang usbon, sanglit ang iyang pagtuon nagpakita nga ang 37 grado Celcius “dili mao ang katibuk-ang aberids nga temperatura, dili ang aberids nga temperatura sa bisan unsang panahon sa pagtuon, dili ang kinatung-an nga temperatura, ni ang nag-inusara labing subsob nga sukod sa temperaturang narekord.” Ngani, 8 porsiento lamang kini sa 700 ka pagrekord nga nakuha. Ang aberids nga temperatura sa lawas, miingon siya, angay nga 36.8 grado Celcius.