Kamatayon nga Gidala sa Humok nga mga Pako

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Nigeria

Kini dili gubat nga moilog sa ulohang balita; apan kini nakahunos ug dili maihap nga minilyong tawhanong kinabuhi. Dili kini gubat nga giaway pinaagi sa mga bomba ug mga bala; apan kon bahin sa kaalaot ug mga kinabuhi nga nakalas, kini motumbas o molabaw pa nianang mga gubata. Niining gubata, ang kamatayon moabot, dili sa kargahanan sa bomba sa dagkong mga bombardero sa kaaway, apan gidala sa mahuyang nga mga pako sa bayeng namok.

GABII na; ang pamilya nahikatulog. Ngadto sa lawak-katulganan mipautaw-utaw ang usa ka namok, nga ang iyang mga pako nagkapakapa tali sa 200 ug 500 ka beses matag segundo. Giuhaw siya sa tawhanong dugo. Sa hinayhinay, nitugdon siya sa bukton sa usa ka batang lalaki. Sanglit ang iyang timbang maoy 3/1,000 gramo, ang bata dili molihok. Unya, siya mihulbot sa samag-ngipon-sa-gabas nga sungo sa tunokong tumoy sa iyang baba nga maoy iyang itulpok sa panit sa batang lalaki ibabaw sa usa ka gamayng ugat. Ang duha ka bomba sa iyang ulo mosuyop sa dugo sa bata. Sa samang panahon, ang mga parasito sa malaria mogawas gikan sa glandula sa laway sa namok ngadto sa dugo sa bata. Ang operasyon daling nahuman; ang bata walay gibati. Milupad ang namok, nga tungod sa dugo mibutod ang timbang sa iyang lawas hangtod sa tulo ka pilo. Pipila ka adlaw sa ulahi, ang batang lalaki nagkasakit nga nag-ungaw sa kamatayon. Siya adunay malaria.

Kini maoy eksena nga nasublisubli ug linibong milyong beses. Ang resulta maoy kaalaotan ug kamatayon sa dako kaayong sukod. Sa walay duhaduha, ang malaria maoy mapintas ug walay-kaluoy nga kaaway sa katawhan.

Mapailobong Pagpangita sa Kaaway

Gihimo ang usa sa hinungdanong mga pagdiskobre diha sa gubat batok sa malaria, dili sa bantog nga mga siyentipiko sa Uropa, apan pinaagi sa usa ka siruhano sa Britanikong Kasundalohan nga nagsukad sa India. Ang mga siyentipiko ug mga doktor sa ika-19ng siglo, ingon nga kaharmonya sa panghunahuna sa nilabayng duha ka libong katuigan, nagtuo nga ang mga tawo matakboyan sa sakit pinaagi sa paghanggab sa bahong hangin sa lamakan.a Sa kasukwahi, si Dr. Ronald Ross nagtuo nga ang sakit gipasa gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain pinaagi sa mga namok. Bisan human mahibaloi nga ang malaria naglakip sa mga parasito sa tawhanong dugo, ang mga tigdukiduki nagpadayon sa pagpangita ug mga giya sa pagsulbad sa suliran diha sa hangin ug tubig sa lamakan. Kasamtangan, si Ross nag-eksamen sa tiyan sa mga namok.

Kon hunahunaon ang karaang mga kasangkapan sa laboratoryo nga iyang gigamit sa pagtrabaho, ang pagtan-aw sa tiyan sa mga namok dili sayon nga butang himoon. Samtang siya nagtrabaho, ang duot sa mga namok ug mga tagnok mihugpa kaniya, determinado, matud ni Ross, nga manimalos mismo “tungod sa kamatayon sa ilang mga higala.”

Sa kataposan, sa Agosto 16, 1897, nadiskobrehan ni Ross, sa mga bungbong sa tiyan sa anopheles nga namok, ang linging mga organismo nga nitubo sa tibuok gabii. Mga parasito sa malaria!

Nahupong sa kalipay, si Ross misulat sa iyang notbok nga iyang nabuksan ang sekreto nga makaluwas sa “linibong tawo.” Misulat usab siya ug usa ka bersikulo gikan sa basahon sa Bibliya sa Corinto: “O kamatayon hain na ang imong ikos? Ang imong pagkamadaogon O Lubnganan?”​—Itandi ang 1 Corinto 15:55.

Ang Kadaot sa Malaria

Ang pagdiskobre ni Ross maoy usa ka dakong hitabo diha sa gubat batok sa malaria, usa nga nagtabang sa pagbukas sa dalan alang sa unang dakong pag-asdang sa katawhan batok sa sakit ug sa mga insekto nga nagdala niana.

Latas sa kasaysayan, ang kapildihan sa katawhan tungod sa malaria dako ug nagpadayon. Ang mga hieroglyphics ug papyri sa Ehipto nagpamatuod sa pagpamatay sa malaria 1,500 ka tuig sa wala pa si Kristo sa yuta. Kini nagdaot sa matahom nga mga siyudad sa patag sa karaang Gresya ug nagpatay kang Alejandro nga Bantogan sa panahon sa iyang kabatan-on. Kini nakapatay sa daghang molupyo sa Romanong mga siyudad ug nag-abog sa mga adunahan ngadto sa mga kabukiran. Sa mga Krusada, sa Sibil nga Gubat sa Amerika, ug sa duha ka gubat sa kalibotan, kini nagpatay ug mas daghang lalaki kay sa namatay sa daghang dagkong mga gubat.

Sa Aprika ang malaria nagtabang sa Kasadpang Aprika sa pagbaton sa angga “Ang Lubnganan sa Puti.” Sa pagkatinuod, ang sakit nakababag kaayo sa pakigbisog sa Uropa sa pagkolonya sa Aprika nga usa ka unibersidad sa Kasadpang Aprika nagproklamar sa namok nga nasodnong bayani! Sa Sentral Amerika, ang malaria nakatabang sa pagbuntog sa mga paningkamot sa mga Pranses sa pagtukod sa Kanal sa Panama. Sa Habagatang Amerika, duyog sa pagtukod sa riles sa Mamoré-Madeira sa Brazil, ang malaria gikaingon nga nakahunos ug usa ka tawhanong kinabuhi alang sa matag banting sa riles nga gitukod.

Ang Pagpakigbisog Aron Modaog

Ang mga panalipod batok sa namok, apan wala mahibaloi batok sa malaria, milungtad sa mga milenyo. Sa ika-16 nga siglo W.K.P., ang mga Ehiptohanon naggamit sa lana sa kahoy nga Balanites wilsoniana ingon nga pang-abog sa namok. Usa ka libo ka tuig sa ulahi, si Herodotus misulat nga ang Ehiptohanong mga mananagat nagtabon sa ilang mga pukot libot sa ilang katre sa gabii aron sa pag-abog sa mga namok. Disesiyete ka siglo sa ulahi, si Marco Polo nagtaho nga ang adunahang mga lumolupyo sa India natulog sa mga kama nga adunay salipod nga tabil nga mahimong isira sa gabii.

Sa laing dapit, ang mga tawo nakadiskobre sa kinaiyanhong mga tambal nga adunay tinuod nga bili. Sa kapin sa 2,000 ka tuig, ang malaria sa Tsina malamposong gitambalan sa tanom nga ginganlag qinghaosu, usa ka tambal nga gikan sa tanom nga nadiskobrehan pag-usab sa ulahing katuigan. Sa Habagatang Amerika, ang Peruvianong mga Indian naggamit sa panit sa kahoy nga singkona. Sa ika-17ng siglo, ang singkona niabot sa Uropa, ug sa 1820 duha ka Parisianong parmasiyotiko nagpuga gikan niana sa alkaloid nga gitawag kinina.

Bag-ong mga Hinagiban

Ang bili sa kinina sa pagpanalipod ug pagtambal sa malaria hinay nga gipabilhan, apan sa diha nga kini gipabilhan, kini nahimong droga nga rekomendado sulod sa ginatos nga katuigan. Unya, sayo sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang kasundalohan sa Hapon nag-ilog sa hinungdanong plantasyon sa singkona sa Halayong Silangan. Ang nisangpot nga hilabihang kakulang sa singkona sa Tinipong Bansa nag-aghat sa tumang panukiduki aron sa pag-ugmad sa usa ka ginamang batok-sa-malaria nga tambal. Ang resulta mao ang klorokina, usa ka luwas nga tambal, epektibo kaayo, ug barato nga gamaon.

Ang klorokina daling nahimong pangunang hinagiban batok sa malaria. Gipailaila usab sa katuigang 1940 mao ang igpapatay-sa-insekto nga DDT, usa ka kusganong igpapatay sa mga namok. Bisan ug ang DDT nagbarog alang sa makahahadlok nga kemikal nga terminong dichlorodi phenyltrichloroethane, daghang Ingles nga mga mamumulong mahinumdom sa mga letra pinaagi sa mga pulong “drop dead twice,” usa ka haom nga tabang sa pagmemorya, sanglit kay ang DDT dili lang mopatay sa mga namok sa panahon sa pag-espri apan sa ulahi ang mga nahibilin niini diha sa mga bungbong nga giesprihan makapatay sa mga insekto.b

Malaomong Kontra-Atake

Human sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang mga siyentipikong armadog DDT ug klorokina nag-organisar ug tibuok-globong kontra-atake batok sa malaria ug mga namok. Ang gubat pagabugnoon sa duha ka natad​—ang mga tambal gamiton sa pagpatay sa mga parasito diha sa tawhanong lawas, samtang ang bug-os nga pag-espri sa igpapatay ug insekto makapuo sa mga namok.

Ang tumong maoy bug-os nga kadaogan. Ang malaria kinahanglang paphaon. Ang nanguna sa pag-atake mao ang bag-ong naporma nga World Health Organization (WHO), nga naghimong panguna sa programa sa pagpapha. Ang determinasyon gipaluyohan sa salapi. Tali sa 1957 ug 1967, ang mga nasod nakagasto ug 1.4 bilyong dolyares sa tibuok-globong kampanya. Ang unang mga resulta kahibudnganan. Ang sakit nabuntog sa Uropa, Amihanang Amerika, Unyon Sobyet, Australia, ug pipila ka nasod sa Habagatang Amerika. Si Propesor L. J. Bruce-Chwatt, usa ka beteranong mag-aaway sa malaria, nahinumdom: “Malisod nga batbaton karong adlawa ang talagsaong kadasig nga gipukaw sa hunahuna sa pagpapha sa tibuok kalibotan panahon niadtong malinawong yugto.” Ang malaria nagsusapinday! Ang WHO nagpasigarbo: “Ang pagpapha sa malaria nahimong katinuoran nga makab-ot nato.”

Ang Malaria Nisukol

Apan dili diay kadaogan. Mga kaliwatan sa namok nga naluwas sa kemikal nga pag-atake nahimong kublan sa igpapatay-sa-insekto. Ang DDT dili na makapatay kanila nga ingon kaniadto ka sayon. Sa susama, ang mga parasito sa malaria diha sa mga tawo nahimong kublan sa klorokina. Kini ug ang ubang mga suliran niresulta sa makalilisang nga mga pagbali diha sa pipila ka kayutaan diin ang kadaogan maorag tino. Pananglitan, ang Sri Lanka, diin ang malaria gihunahunang sa kataposan napapha niadtong 1963, nakasinati lima lang ka tuig sa ulahi sa usa ka epidemya nga nag-apektar sa minilyon.

Sa pagka 1969 nahimong dinawat sa kadaghanan nga ang malaria maoy kaaway nga dili mabuntog. Inay sa pulong “pagpapha,” ang pulong “pagkontrolar” nahimong uso. Unsay kahulogan sa “pagkontrolar”? Si Dr. Brian Doberstyn, pangulo sa WHO nga yunit sa malaria, nagsaysay: “Ang atong mahimo na lamang karon mao ang paningkamot nga magpabilin ang kamatayon ug mga pag-antos sa makataronganong limite.”

Laing opisyal sa WHO masulob-ong miingon: “Tapos sa mga paningkamot sa pagpapha sa malaria nga gihimo sa katuigang 1950 ug ang paggamit sa DDT batok sa mga insekto, ang internasyonal nga komunidad nilunga. Ang kakabos, kakulang sa infrastructure, pagkanakublan sa tambal ug sa mga igpapatay-sa-insekto mitultol sa paglungtad sa sakit. Sa pagkamatuod, kita giparot sa sakit.”

Apan laing punto mao nga ang mga kompaniya sa tambal niatras sa ilang panukiduki. Usa ka siyentipiko sa malaria nag-ingon: “Ang suliran mao nga kini nagkinahanglag daghang puhunan, apan walay ganansiya ug walay pagdasig.” Oo, bisag daghang gubat ang nadaog, ang gubat batok sa malaria halayo pa sa pagkatapos. Hinuon, ang Bibliya nagpunting sa usa ka panahong haduol na sa dihang “walay molupyo ang mag-ingon: ‘Ako masakiton.’” (Isaias 33:24) Hangtod nianang panahona, ang sakit ug kamatayon moabot gihapon nga gidala sa mahuyang nga mga pako.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 14]

Namok Kontra Tawo

Kini direktang naghulga sa halos katunga sa katawhan, kapin sa usa ka gatos ka nasod, kadaghanan sa tropiko. Ang Aprika ilabina maoy sentro.

Ang mga namok nahibaloan nga nadala sa mga ayroplano gikan sa mga kayutaan sa tropiko ug nakatakboy sa mga tawo nga nagpuyo duol sa internasyonal nga mga tugpahanan.

Ang mga gihampak nga nakalas. Kini moigo sa 270 ka milyong tawo matag tuig, nga mopatay hangtod sa 2 ka milyon. Mabangis ilabina sa mga mabdos ug mga bata, sa aberids kini makapatay ug duha ka batan-on matag minuto.

Kini moatake sa mga bisita sa mga kayutaan sa tropiko. Matag tuig mga 10,000 “giimportar” nga kaso sa malaria ang gitaho sa Uropa ug kapin sa 1,000 sa Amihanang Amerika.

Mga taktika. Ang bayeng anopheles nga namok kasagarang motakod sa mga tawo sa gabii. Ang malaria ipasa usab pinaagi sa pag-abuno sa dugo ug, usahay, pinaagi sa hugaw nga mga dagom.

Sa ulahing katuigan lamang nga ang katawhan adunay kahibalo ug mga pamaagi aron makasukol. Bisan pa sa hiniusang paningkamot sa 105 ka nasod nga naningkamot sa pagbuntog sa hampak, ang katawhan nagakapildi sa away.

[Kahon/​Hulagway sa panid 15]

Pagbantay Batok sa mga Pinaakan sa Namok

Matulog nga tinabonan ug moskitero ang katre. Ang mga moskitero nga gipatuhopan ug igpapatay-sa-insekto maoy labing maayo.

Kon mabatonan, paggamit ug air conditioner sa gabii, o matulog sa mga lawak nga adunay eskrin ang mga bintana ug mga pultahan. Kon walay mga eskrin, tak-opi ang mga pultahan ug mga bintana.

Human sa pagsalop sa adlaw, maayong magsul-ob ug taas-ug-bukton nga mga sapot ug karsones. Ang lugom nga mga kolor makadani sa mga namok.

Haplasi ug ig-aabog-sa-insekto ang mga bahin sa lawas nga wala mapanalipdi sa sapot. Pilia ang usa nga adunay diethyltoluamide (deet) o dimethyl phthalate.

Gamita ang batok-sa-namok nga mga espri, igpapatay-sa-insektong mga espri, o mga katol.

Tinubdan: World Health Organization.

[Credit Line]

H. Armstrong Roberts

[Kahon sa panid 16]

“Walay ‘Madyik nga Bala’”

Bisan pag ang kalaoman sa bug-os nga kadaogan morag halayo, ang gubat batok sa malaria nagpadayon. Sa usa ka internasyonal nga komperensiya bahin sa malaria sa Brazzaville, Congo, sa Oktubre 1991, ang mga hawas sa WHO nag-awhag sa pagbiya sa “kasagarang tinamdan sa pagsunod sa kapalaran” ug nagrekomendar ug usa ka bag-o tibuok-globong paglihok aron sa pagkontrolar sa malaria. Unsa ka malamposon ang maong mga paningkamot?

“Walay ‘madyik nga bala’ alang sa malaria,” nag-ingon dili pa dugay ang direktor-heneral sa WHO nga si Hiroshi Nakajima. “Busa kinahanglang makig-away kita niana sa daghang natad.” Ania ang tulo ka natad-sa-panggubatan nga bag-o pang nakadawat ug publisidad:

Mga bakuna. Ang mga siyentipiko nagatrabaho sa katuigan sa pagpangita ug bakuna batok sa malaria, ug usahay ang media nagtaho ug mga pangunang pag-uswag sa kahibalo diha sa panukiduki. Nga nagpakgang sa dili-angay nga pagkamalaomon, ang WHO nagpasidaan batok sa “limbong sa pagkabaton ug batok-sa-malaria nga bakuna sa umaabot.”

Usa sa mga suliran sa pagpauswag sa bakuna mao nga ang parasito sa malaria diha sa tawo talagsaong nagmalamposon sa paglikay sa mga paningkamot sa tawhanong sistema sa panagang-sa-lawas sa pagpuo niana. Bisan tapos sa daghang katuigan sa sublisubling pag-atake, ang katawhan nakaugmad lamang ug limitadong imyunidad sa sakit. Nag-obserbar si Dr. Hans Lobel, usa ka epidemiologo sa U.S. Centers for Disease Control sa Atlanta: “Ikaw dili makaugmad sa imyunidad tapos sa pipila lamang ka atake. Busa [sa pagpaningkamot sa pag-ugmad sa bakuna] ikaw naningkamot sa pagpauswag sa kinaiyahan.”

Mga tambal. Uban sa nagatubong pagkakublan sa parasito sa malaria ngadto sa nagalungtad nga mga tambal, ang WHO nagapasiugda ug usa ka bag-ong medisinang gitawag arteether, gikuha gikan sa qinghaosu nga pinuga gikan sa Inintsik nga tanom.c Ang WHO naglaom nga ang qinghaosu mahimong tinubdan sa bug-os bag-ong matang sa kinaiyanhong mga tambal, nga mahimong mabatonan sa komunidad sa kalibotan sulod sa napulo ka katuigan.

Mga moskitero. Epektibo gihapon kining duha-ka-libo-ka-gulangon nga panalipod batok sa mga namok. Ang mga namok nga nagdalag malaria kasagarang moatake sa gabii, ug ang usa ka moskitero mag-abog kanila. Labing epektibo ang mga moskitero nga gituslob sa mga igpapatay-sa-insekto, sama sa permethrin. Ang mga pagtuon sa Aprika nagpakita nga sa mga balangay diin gipailaila ang gituslob sa igpapatay-sa-insekto nga mga moskitero, ang kamatayon tungod sa malaria nius-os ug 60 porsiyento.

[Footnote]

[Kahon/​Hulagway sa panid 17]

Mobiyahe Ka ba sa Kayutaan sa Tropiko?

Kon ikaw nagplano sa pagbiyahe ngadto sa usa ka dapit diin ang malaria usa ka hulga, kinahanglang buhaton nimo ang mosunod:

1. Konsultaha ang imong doktor o ang sentro sa pagbakuna.

2. Sundang walay sipyat ang mga pahimangno nga gihatag kanimo, ug kon nagtomar ug batok-sa-malaria nga tambal, padayon sa pagbuhat niana sulod sa upat ka semana human mobiya sa dapit nga may malaria.

3. Panalipdi ang imong kaugalingon batok sa mga pinaakan sa namok.

4. Ilha ang mga simtoma sa malaria: hilanat, labad sa ulo, pamaol, pagsuka, ug/o kalibanga. Hinumdomi nga ang malaria mahimong mopakita hangtod sa usa ka tuig human sa imong pagbiya sa dapit nga may malaria bisan kon gigamit ang tambal batok-sa-malaria.

 5. Kon ikaw adunay mga simtoma, pakonsultag doktor. Ang malaria dali rang mograbe ug makapahinabog kamatayon sa dili pa ang 48 oras human mopakita ang unang mga simtoma.

Tinubdan: World Health Organization.

[Picture Credit Line sa panid 13]

H. Armstrong Roberts