Nganong Nahibalik ang “Katambalang” mga Sakit?
ANG usa ka balay bag-o pa lang nalimpiyohan pag-ayo. Apan, sa paglabay sa mga adlaw, mga semana, ug mga bulan, ang abog ug hugaw inanayng motungha. Busa, ang kas-a lang nga bug-os nga paglimpiyo dili pa igo. Gikinahanglan ang mapinadayonong pagmentenar.
Sa usa ka panahon daw ang modernong medisina bug-os nga nakapapha sa malarya, TB (tesis), ug sipilis. Apan ang gikinahanglang pagmentenar pinaagi sa panukiduki ug pagtambal kasagaran kaayong napasagdan. Karon ang “abog ug hugaw” mitungha pag-usab. “Sa tibuok yuta, ang kahimtang sa malarya seryoso ug nagakagrabe,” matud ni Dr. Hiroshi Nakajima sa WHO (World Health Organization). “Ang katawhan kinahanglang makaamgo nga ang TB nahibalik—ug nahibalik nga labi pang grabe,” nagpasidaan ang espesyalista sa tesis nga si Dr. Lee Reichman. Ug ang The New York Times nagpahibalo sayo niining dekadaha: “Ang bag-ong mga kaso sa sipilis misulbong pag-ayo sukad sa 1949.”
Malarya—Naghulga sa Halos Katunga sa Kalibotan
Karon, duolan sa 40 ka tuig sukad kana gipahayag nga halos nang mapapha, ang malarya nagpahinabog seryosong hulga sa Afghanistan, Brazil, Cambodia, India, Indonesia, Sri Lanka, Thailand, Tsina, Vietnam, ug sa lainlaing dapit sa Aprika. “Duha ka bata ang mamatay gumikan sa malarya matag minuto,” nagtaho ang Pranses nga mantalaang Le Figaro. Ang tinuig nga gidaghanon sa namatay maoy duha ka milyon—labaw pa sa namatay gumikan sa AIDS.
Duolan sa 270 ka milyong tawo ang natakboyan sa parasito sa malarya, apan 2.2 ka bilyon ang giisip nga lagmit mataptan ug malarya. “Nganong ang malarya, nga kanhi napapha o sa kinadak-an nasanta diha sa 90 porsiento sa populasyon sa kalibotan, sa pagkakaron naghulga sa kapin sa 40 porsiento kanato?” nangutana si Phyllida Brown diha sa New Scientist. Daghan ang katarongan.
Pagkaupaw sa kalasangan ug kolonisasyon. Ang mga tawo nga nagpuyo sa gihugpaan-sa-lamok nga tropikonhong kalasangan nakapahinabog pagdagsang sa malarya sa Brazil. “Ang atong gihimo maoy pagsulod sa puy-anan sa mga lamok,” matud sa imyunologong si Claudio Ribeiro. Ang mga molupyo, matud niya, “walay kasinatian sa malarya ug walay ikasukol sa sakit.”
Paglalin. Ang nangitag trabaho nga mga kagiw gikan sa Myanmar nanghugop sa mga minahan ug mutya sa Borai, usa ka gamayng lungsod sa Thailand. “Ang ilang kanunayng pagbalhin nagpahimong imposible sa pagsanta sa malarya,” nagtaho ang Newsweek. Mga 10,000 ka kaso sa malarya ang gitala matag bulan—taliwala lamang sa mga minero!
Turismo. Daghan nga miduaw sa mga dapit diin midagsang ang malarya ang mipauling natakdan. Busa, sa 1991 mga 1,000 ka kaso ang narekonosir sa Tinipong Bansa ug 10,000 sa Uropa. Matag tuig ginatos ka turista ug mga mamumuo sa laing mga nasod ang mipauli sa Canada nga natakdan. Sa usa ka masulob-ong kahimtang, duha ka bata ang gihilantan wala madugay human ang pamilya mipauli gikan sa Aprika. Ang doktor wala magsuspetsa ug malarya. “Ulahi na, sa dihang nadala sila sa mga ginikanan sa ospital,” nagtaho ang Globe and Mail sa Toronto. “Namatay sila nga mga oras lang ang nag-ulang kanila.”
Matang sa malarya nga dili-maminaw sa mga tambal. Ang WHO nagtaho nga ang mga matang sa malarya nga dili-maminaw sa mga tambal nakakaylap sa tibuok tropikonhong Aprika. Sa Habagatan-sidlakang Asia, nag-ingon ang Newsweek, “kusog kaayo ang pag-uswag sa pagkadili-maminaw sa tambal nga ang pila ka matang sa dili madugay dili na matambalan.”
Kakulang sa kahinguhaan. Sa pila ka dapit ang mga klinika nakulangan sa mga himan sa paghimo bisan sa yanong pagsusi nga nailhang blood smear. Sa ubang mga dapit ang dakong bahin sa badyet alang sa panglawas gikinahanglan alang sa ubang mga emerhensiya, nga miresulta sa kanihit sa mga igpapatayg insekto ug mga tambal. Usahay nahimong isyu ang kita. “Walay kita diha sa tropikonhong mga sakit,” miangkon ang New Scientist, “tungod kay, kasagaran, kadtong naapektohan dili makapalit ug mga tambal.”
Tesis—Karaang Tigpatay nga Adunay Bag-ong mga Kalaki
Ang streptomycin, ang droga nga naghatag ug kalaoman sa pagsanta sa tesis, gipailaila sa 1947. Niadtong panahona, gihunahuna nga ang tesis mapapha hangtod sa hangtod. Apan kalit nga nakaamgo ang pila ka nasod nga daotan ang kahimtang: ang gidaghanon sa adunay TB misulbong pag-ayo sa di pa dugayng katuigan. “Sa mga dapit sa Amerika diin kaylap ang kakabos,” nagtaho ang The Washington Post, “mas daghan pa ang adunay TB kay sa kinapobrehang kayutaan sa sikbit sa Sahara sa Aprika.” Sa Côte d’Ivoire ingon sa pagtawag niana sa usa ka mantalaan, adunay “kusog nga pagdagsang pag-usab sa tesis.”
Si Dr. Michael Iseman miagulo: “Makahibalo kaming motambal niana. Amo kanang masanta. Apan napakyas kami sa pila ka paagi sa pagpapha sa bug-os sa tesis.” Unsay nakababag sa pakigbugno batok sa tesis?
AIDS. Sanglit makapahimo kana sa usa ka tawo nga walay panalipod batok sa impeksiyon, ang AIDS giisip nga usa ka dakong hinungdan sa pagbalik sa TB. “Kon dili pa sila mamatay tungod sa laing hinungdan,” matud ni Dr. Iseman, “ngadtongadto 100 porsiento sa mga pasyenteng adunay AIDS nga nagdala sa kagaw sa TB magkasakit ug tesis.”
Kalikopan. Ang mga bilanggoan, mga puy-anan sa mga tigulang, dangpanan sa mga walay-balay, mga ospital, ug ubang mga institusyon mahimong dapit diin daling mokaylap ang tesis. Si Dr. Marvin Pomerantz miasoy nga ang paggamit sa usa ka ospital sa pagtambal pinaagig erosol nakapasamot sa ubo sa mga pasyenteng may pulmonya ug sa ingon misangpot sa pagkaylap sa TB taliwala sa mga kawani sa ospital.
Kakulang sa kahinguhaan. Sa diha nga daw masanta na ang tesis, nagnihit ang salapi, ug ang pagtagad sa publiko nabaling sa lain. “Imbes wagtangon ang TB,” matud ni Dr. Lee Reichman, “giwagtang namo ang mga programa sa pagtambal, pagdumala ug pagpapha sa tesis.” Ang biokemista nga si Patrick Brennan nag-ingon: “Sa sayong katuigang 1960 ako nanukiduki pag-ayo mahitungod sa pagkadili-maminaw sa TB sa tambal apan ako mihukom sa paghunong niana kay ako naghunahuna nga naayo na ang TB.” Busa, ang pagbalik sa tesis wala dahoma sa mga doktor. “Sulod sa usa ka semana [sa tinghunlak sa 1989],” matud sa usa ka doktora, “nakita ko ang upat ka bag-ong kaso sa maong sakit nga giingon sa akong medikal nga magtutudlo nga dili ko na makita pag-usab.”
Sipilis—Usa ka Makamatayng Pagbalik
Bisan pa sa pagkaepektibo sa penisilin, ang sipilis kaylap pa gihapon sa Aprika. Sa Tinipong Bansa, kini mihimo sa kinakusgang pagkaylap pag-usab niini sulod sa 40 ka tuig. Sumala sa The New York Times, ang sipilis karon “naglimbong sa kaliwatan sa mga doktor nga talagsa ra makakita ug kaso sa sipilis, kon nakakita man ugaling.” Nganong mitungha pag-usab?
Crack. Ang pagkagiyan sa crack nag-awhag sa giingon sa usa ka doktor nga “tagdugay nga mga parti nga adunay cocaine ug pakigsekso.” Samtang ang mga lalaki mangawat aron pagsuportar sa ilang pagkagiyan, ang kababayen-an adunay dakong kalagmitan nga mamampam alang sa droga. “Sa mga balay diin iapod-apod ang crack,” matud ni Dr. Willard Cates, Jr., sa U.S. Centers for Disease Control, “adunay pakigsekso ug lainlaing kaparis. Kon unsa ang impeksiyon nga kaylap nianang silinganana mao kanay mapasa.”
Kakulang sa panalipod. “Bisan pa sa kampanya sa ‘luwas nga sekso,’” mitaho ang Discover, “ang mga tin-edyer dili gihapon interesadong mogamit ug kondom aron sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon batok sa sakit.” Usa ka pagtuon sa Tinipong Bansa nagpadayag nga 12.6 porsiento lamang niadtong may peligrosong seksuwal nga mga kaparis ang kanunayng naggamit ug kondom.
Limitadong kahinguhaan. Nag-ingon ang The New York Times: “Ang mga pagkunhod sa badyet nagbabag sa pinansiyal sa publikong mga klinika diin narekonosir ang sipilis ug ubang mga sakit nga napasa pinaagig sekso.” Dugang pa, ang mga pamaagi sa pagsusi dili kanunayng tukma. Sa usa ka ospital may pila ka inahan nga nanganak ug mga batang natakdan ug sipilis, apan ang kanhing pagsusi sa dugo sa inahan walay ebidensiya sa sipilis.
Haduol na ang Kataposan?
Ang pakigbugno sa tawo batok sa sakit maoy dugay ug makapahigawad. Kasagaran ang kalamposan sa pagpakigbugno sa pila ka balatian natugbangan sa kapakyasan sa pagpakigbugno sa uban. Ang tawo ba nahukman nga padayong makig-away nga dili gayod siya makadaog? May kalibotan ba kaha nga walay sakit?
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Ang Kadaot sa Sipilis
ANG sipilis gipahinabo sa Treponema pallidum, ang pormag corkscrew nga kagaw, ug kasagaran motakod agi sa mga organo sa sekso. Unya ang kagaw moduyog sa agos sa dugo ug mokatap sa tibuok lawas.
Mga semana human sa pagtakboy, motungha ang hubag nga gitawag ug chancre. Sagad moporma kana diha sa mga organo sa sekso apan mahimong motungha usab sa mga ngabil, mga tonsil, o mga tudlo. Ang chancre ngadtongadto maalim nga walay ulat. Apan ang kagaw mopadayon sa pagkatap sa lawas hangtod motungha ang segundaryong mga simtoma: nuka-nuka, karat nga tutonlan, pagpanakit sa mga lutahan, pagpanglarot sa buhok, mga samad, ug pagpanghubag sa mata.
Kon dili matambalan, ang sipilis mobalhin ngadto sa yugto sa pagkadiaktibo nga lagmit molungtad sa tibuok kinabuhi. Kon ang babaye magmabdos sulod niining hugnaa, ang iyang bata lagmit matawong buta, baldado, o patay.
Mga dekada sa ulahi, ang pipila mobalhin ngadto sa ulahing hugna sa sipilis, diin ang kagaw mopahimutang sa kasingkasing, utok, dugokan, o sa ubang mga bahin sa lawas. Kon ang kagaw moluklok sa utok, mahimong moresulta sa kombulsiyon, paralisis, ug bisan pagkabuang. Ngadtongadto, ang sakit mahimong makamatay.
[Credit Line]
Biophoto Associates/Science Source/Photo Researchers
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
“Usa ka Dakong Tigsundog”
MAO kanay tawag ni Dr. Lee Reichman sa tesis. “Mahimong aduna kanay simtoma sa sip-on, brongkitis, trangkaso,” matud niya. “Busa gawas kon ang doktor nagsuspetsa ug TB, siya tingali masayop sa pagrekonosir.” Ang usa ka X-ray sa dughan gikinahanglan aron sa pagpamatuod sa impeksiyon.
Ang tesis mapasa gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain pinaagi sa hangin. Ang ubo makapormag gagmayng mga tipik nga igong makasulod sa baga. Hinuon, kasagaran ang mga panagang sa lawas batok sa sakit may igong kalig-on sa pagpugong sa pagkaylap sa impeksiyon. Misaysay si Dr. Reichman: “Kadto lamang adunay igong gidaghanon sa kagaw diha sa ilang mga kaha sa dughan—100 ka milyong organismo nga katugbang sa menos pa sa 10,000 para sa dili-aktibong mga tigdala sa kagaw—[ang mahimong] makapasa sa sakit.”
[Credit Line]
SPL/Photo Researchers
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Pag-init sa Yuta ug ang Malarya
ANG malarya dili mosugod kon dili matakboyan sa lamok nga Anopheles gambiae. “Usba ang populasyon sa tigpasa [insekto] ug mausab nimo ang pagkaylap sa sakit,” matud sa The Economist.
Ang mga eskperimento sa laboratoryo nagpakita nga ang gagmayng pagtaas sa temperatura dako kaayog epekto sa populasyon sa insekto. Busa, ang pila ka eksperto nanghinapos nga ang pag-init sa yuta lagmit adunay dakong epekto sa pagkaylap sa malarya. “Kon ang kinatibuk-ang temperatura sa Yuta motaas bisag usa o duha ka grado sa Celsius [duha ngadto sa upat ka grado sa Fahrenheit],” matud ni Dr. Wallace Peters, “makapadaghan kana sa mga itloganan sa lamok mao nga ang malarya mahimong mas mokaylap kay sa pagkakaron.”
[Credit Line]
Dr. Tony Brain/SPL/Photo Researchers
[Hulagway sa panid 6]
Ang mga dangpanan sa walay-balay mahimong dapit diin mokaylap ang tesis
[Credit Line]
Melchior DiGiacomo