Usa ka Bag-ong Depensa sa Pakigbugno Batok sa Tesis

ANG Tesis (TB) mao ang labing karaang makatakod nga tigpatay sa tawo, ug kini nagpabilin ingong usa ka seryosong kapeligrohan sa panglawas nga ang World Health Organization (WHO) nagtandi niini sa usa ka time bomb. “Limitado ang atong panahon,” nagpasidaan ang usa ka taho sa WHO maylabot sa TB. Kon ang tawo mapakyas sa pagpahunong sa pagkaylap sa TB, basin moabot ang adlaw nga moatubang siyag dili-madutlag-tambal nga sakit nga “mokaylap pinaagi sa hangin, apan halos walay-pagkaayo sama sa AIDS.” Miabot na ang panahon, miawhag ang WHO, nga ilhon ang malaglagong katakos sa TB. “Ang tanan nga mohanggab ug hangin, gikan sa Wall Street ngadto sa Great Wall . . . , kinahanglang mabalaka bahin niining maong kapeligrohan.”

Usa ka naghinobrang pahayag? Dili gayod. Handurawa lamang kon unsa ka alerto ang kalibotan kon ang usa ka sakit may kapeligrohan sa pagtakboy nga dili mapugngan ug magpapas sa tibuok populasyon sa, pananglitan, Canada sulod sa napulo ka tuig! Bisan pag morag tinumotumo kining paminawon, ang kapeligrohan tinuod gayod. Sa tibuok kalibotan, ang TB mopatay ug mas daghang tawo kay sa tingob nga gidaghanon sa mamatay tungod sa AIDS, malarya, ug tropikanhong mga sakit: 8,000 ka tawo matag adlaw. Mga 20 milyones ka tawo karon ang nag-antos sa aktibong TB, ug mga 30 milyones ang mahimong mamatay tungod niini sa mosunod nga napulo ka tuig—usa ka ihap nga mas dako pa sa populasyon sa Canada.—Tan-awa ang kahong “TB Nagkontrolar sa Tibuok Yuta,” sa panid 22.

Karon ang Maayong Balita

Apan, karon adunay paglaom. Human sa napulo ka tuig nga pagsusi, ang mga tigdukiduki nakamugna ug usa ka estratehiya nga mahimong magpaluya sa TB gikan sa pagkadili-kapugngang tigpatay ngadto sa pagkahimong nakontrolar nga kriminal. Si Dr. Hiroshi Nakajima, kanhing direktor-heneral sa WHO, mitawag niining bag-ong estratehiya nga “usa sa labing hinungdanong mga kalamposan sa pag-atiman sa panglawas sa tawo niini nga dekada.” Ug si Dr. Arata Kochi, direktor sa Global TB Programme sa WHO, nag-ingon nga kini nagtanyag sa una-sukad nga higayon aron sa “pagpukgo sa epidemya sa TB.” Ang hinungdan niining dakong kaukyab? Usa ka metodo nga gitawag ug DOTS.

Ang DOTS maoy akronimo sa directly observed treatment, short-course. Kini maoy usa ka sistema sa pagdumala sa panglawas nga makaayo sa kadaghanang pasyente nga may TB sulod sa unom hangtod walo ka bulan nga dili sila mogugol ug usa ka adlaw sa ospital. Ang DOTS nag-agad sa lima ka elemento aron kini molampos. Kon dunay usa sa mga elemento nga dili mahimo, nag-ingon ang WHO, ang kapasidad sa pag-ayo sa mga biktima sa TB mawala. Unsa kining mga elementoha?

● 1. Directly o Direktang paagi: Ang labing peligrosong kaso sa TB mao ang wala-madayagnos nga kaso. Busa ang WHO nagpasiugda nga una sa tanan, ang mga kawani sa pag-atiman sa panglawas angayng direktang magpunting sa ilang mga paningkamot sa pag-ila sa mga tawo diha sa ilang komunidad kinsa nag-antos sa makatakod nga TB.

● 2. Observed o Nagbantay: Ang ikaduhang elemento sa DOTS naghimo sa sistema sa pag-atiman sa panglawas—dili sa pasyente—nga maoy responsable sa pagkaayo. Ang mga kawani sa pag-atiman sa panglawas o binansay nga mga boluntaryo, sama sa mga tigbantay ug tindahan, mga magtutudlo, o kanhing mga pasyente nga may TB, magbantay sa mga pasyente nga motomar sa matag dosis sa mga medisina nga pangkontra sa TB. Ang “mga tigbantay sa pasyente” hinungdanon alang sa kalamposan tungod kay ang pangunang rason kon nganong nagpadayon gihapon ang TB hangtod karon mao nga ang mga pasyente sayo kaayong moundang ug tomar sa ilang mga medisina. (Tan-awa ang kahong “Nganong Nagkadaghan—Na Usab?” sa panid 22.) Human sa pipila lamang ka semana sa pagtambal, mosugod ug arang-arang ang ilang pagbati ug mohunong sa pagtomar sa ilang mga pildoras. Bisan pa niana, ang tambal kinahanglang tomaron sulod sa unom hangtod walo ka bulan aron patyon ang tanang kagaw sa TB diha sa lawas.

● 3. Treatment o Pagtambal: Sulod nianang unom hangtod walo ka bulan, ang mga kawani sa pag-atiman sa panglawas magbantay sa mga resulta sa maong pagtambal ug magtala sa pag-uswag sa pasyente. Nianang paagiha, ilang mapaneguro nga ang mga pasyente bug-os nga naayo ug dili makapasa sa impeksiyon ngadto sa uban.

● 4. Short-Course o Mubong-Paagi: Ang paggamit sa hustong kombinasyon ug sa hustong gidaghanon sa mga tambal nga pangkontra sa TB, nga nailhan ingong short-course chemotherapy, sulod sa gipasiugda nga gitas-on sa panahon mao ang ikaupat nga elemento sa DOTS nga estratehiya. Kining gikombinar nga mga tambal isog kaayo aron makapatay sa kagaw sa TB.a Kinahanglang kanunay nga adunay suplay sa mga tambal aron dili gayod mahunong ang pagtambal.

● 5. !: Gipahayag sa WHO ang ikalimang elemento sa DOTS nga estratehiya pinaagi sa usa ka tulbok sa pagtuwaw sa kataposan sa DOTS! Kini naghawas sa paghatag ug pondo ug maayong mga polisa. Ang WHO nag-awhag sa mga organisasyon sa pag-atiman sa panglawas nga kuhaon ang pasalig alang sa pinansiyal nga tabang gikan sa mga gobyerno ug dili-iya sa gobyerno nga mga organisasyon ug sa paghimo sa pagtambal sa TB ingong bahin sa naglungtad nga sistema sa nasod sa pag-atiman sa panglawas.

Mahitungod sa pagtaganag pondong salapi, ang DOTS nga metodo nagustohan sa mga tighimog polisa kinsa maoy mohukom kon mohatag bag pondo o dili. Giklasipikar sa World Bank ang DOTS ingong “usa sa labing madaginotong mga tabang nga mabatonan sa pagpakgang . . . sa sakit.” Ang kinatibuk-ang gastos sa paggamit sa estratehiya diha sa kabos nga kanasoran, sa pagkuwenta sa WHO, maoy mga $100 kada pasyente. “Kini talagsa rang moabot ug labaw sa 10 sentimos (T.B.) matag tawo sa nagakaugmad nga kanasoran, nga maarangan ra bisan diha sa kinagrabehang ekonomikanhong mga kahimtang.” Bisan pa niana, ang menos nga mga gasto naglakip ug dagayang mga bentaha.

Unsa ka Epektibo Kini?

Gipahibalo sa mga hawas sa WHO sa Marso 1997 nga ang limitadong paggamit sa DOTS nga estratehiya “nagpahinabo sa tibuok-kalibotang epidemya sa TB nga mihinay sa pagdaghan sa unang higayon sulod sa mga dekada.” “Sa dihang gamiton ang DOTS, ang gidaghanon sa mangaayo halos modoble.” Ang eksperimentong mga proyekto sa DOTS nga gihimo sa mga dapit nga daghan ang may TB nagpakita na nga ang estratehiya epektibo. Tagda ang pipila ka estorya sa kalamposan nga gikutlo sa WHO.

Sa India “ang DOTS gipadapat diha sa gieksperimentohang mga dapit nga gilangkoban ug 12 milyones ka tawo. . . . Ang tesis maayo na karon sa 4 sa matag 5 ka pasyente.” Sa usa ka eksperimentong programa nga naglangkob ug usa ka milyong tawo diha sa Bangladesh, “87 porsiyento [sa mga pasyenteng may TB] ang nangaayo.” Sa usa ka isla sa Indonesia, ang proyekto sa DOTS “nag-ayo ug 9 sa 10 ka makatakod nga mga pasyente.” Sa Tsina, ang eksperimentong mga proyekto maoy “makapakurat nga kalamposan,” nga may gidaghanon sa mangaayo nga 94 porsiyento. Sa usa ka siyudad sa Habagatang Aprika, “kapin sa 80 porsiyento [sa mga pasyenteng may TB] ang malamposong natambalan.” Di pa dugay, ang DOTS gisugdan usab sa New York City, uban ang dalayegong mga resulta.

Ang mga resulta sa aktuwal nga mga pagsulay diha sa daghang nasod, mihinapos si Dr. Kochi, nagpakita nga ang estratehiya “magamit bisan diin ug makapahinabog pagkaayo nga 85 porsiyento ug labaw pa.”

Dili Kaayo Daghan ang Nagpadapat—Apan Adunay Pag-uswag

Isip usa ka pagtambal nga halos makapildi sa usa sa kinagrabehang motakod nga mga tigpatay sa tawo sa sayon ug baratong paagi, mahimong imong dahomon nga daghan ang nagpadapat sa DOTS nga estratehiya. “Apan,” matod sa usa ka opisyal sa WHO, “ikatingala nga pipila lamang ka nasod ang nagpatuman sa epektibo ug madaginotong estratehiya sa WHO sa pagkontrolar sa TB.” Sa pagkatinuod, sa sinugdanan sa 1996, 34 ka nasod lamang ang nagpatuman sa estratehiya sa tibuok nasod.

Bisan pa niana, adunay pag-uswag. Una pa sa 1993, sa dihang gideklarar sa WHO ang usa ka tibuok-globong emerhensiya sa TB, 1 lamang sa matag 50 ka pasyente nga may TB ang nakadawat ug DOTS. Karong panahona ang maong proporsiyon maoy 1 sa matag 10. Gikatahong sa 1998 mga 96 ka nasod ang naggamit sa DOTS nga estratehiya. Kon mas daghang nasod ang maghiusa sa pagpatuman sa DOTS, ang tinuig nga ihap sa mga kaso sa TB ‘makunhoran ug katunga sulod lamang sa usa ka dekada.’ Matod ni Dr. Kochi: “Kita adunay epektibong kahikayan sa pag-atiman sa panglawas nga kinahanglan lamang gamiton sa mas kaylap nga paagi.”

Sanglit ang tawo may kahibalo ug mga himan nga magamit sa malamposong pagpakig-away batok sa TB, ang usa lamang ka butang nga nakulang mao ang ‘mga tawong maoy magseguro nga kining mga tambala gamiton sa tibuok kalibotan.’ Dili ikatingala nga diha sa usa ka publikasyon nga gipunting ngadto sa mga mananambal ug ubang mga kawani sa pag-atiman sa panglawas sa tibuok kalibotan, ang WHO nangutana: “Unsa pa may atong gihulat?”

[Footnote]

[Blurb sa panid 21]

Matag segundo, usa ka tawo sa yuta ang matakdan ug tesis

[Blurb sa panid 21]

‘Ang makaluwas-ug-kinabuhi nga mga medisina wala gamita samtang minilyon ang nangamatay.’—Dr. Arata Kochi

[Blurb sa panid 23]

“Ang DOTS nga estratehiya magahawas sa labing hinungdanong kalamposan sa pag-atiman sa panglawas sa mga tawo niini nga dekada.”—Balita nga giluwatan sa WHO

[Kahon sa panid 22]

Nganong Nagkadaghan—NA USAB?

Ang tambal sa tesis (TB) nadiskobrehan kapin sa upat ka dekada kanhi. Sukad niadtong panahona, kapin sa 120 milyones ka tawo ang namatay sa TB, ug duolan sa 3 milyones pa ka tawo ang mamatay niining tuiga. Apan nganong daghang tawo ang mamatay gihapon sa TB nga aduna man untay tambal? Tungod sa tulo ka pangunang mga katarongan: pagpasagad, HIV/AIDS, ug dili-madutlag lainlaing tambal nga TB.

Pagpasagad. Ang gibantayan pag-ayo sa kalibotan mao ang makatakod nga mga sakit sama sa AIDS ug Ebola. Apan, pipila ka tawo lamang ang nakaamgo nga sa kada tawo nga mamatay tungod sa Ebola, 12,000 ang mamatay tungod sa TB. Sa pagkatinuod, ang TB komon na kaayo diha sa nagakaugmad nga kanasoran nga ang mga tawo didto naglantaw sa maong sakit ingong usa ka kamatuoran sa kinabuhi. Kasamtangan, diha sa mas adunahan nga kanasoran, ang TB gipasagdang mokaylap samtang ang epektibong mga medisina sa pagtambal niini wala gamita. Kining tibuok-globong pagpasagad napamatud-ang usa ka makapatay nga sayop. Samtang nagakawala ang kabalaka sa kalibotan maylabot sa TB, ang kagaw sa TB nagakakusgan. Karon kini moatake ug mas daghang tawo diha sa mas daghang nasod kon itandi sukad sa tawhanong kasaysayan.

HIV/AIDS. Ang TB kanunayng kauban sa HIV ug AIDS. Sa dihang ang mga tawo matakdan sa HIV—nga magpaluya sa ilang imyunidad—sila 30 ka pilo nga may purohang makaagom ug TB. Dili ikatingala nga ang presenteng epidemya sa HIV sa tibuok kalibotan nagpauswag usab sa gidaghanon sa mga pasyenteng may TB! Gibanabana nga 266,000 ka tawong positibo sa HIV ang namatay sa 1997 tungod sa TB. “Mao kini ang mga lalaki ug mga babaye,” matod ni Peter Piot, direktor sa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, “kinsa wala makapahimulos sa baratong mga medisina batok sa TB nga ilang gikinahanglan aron matambalan ang ilang tesis.”

Dili-Madutlag Lainlaing Tambal nga TB. “Ang mga kagaw nga dili madutlag tambal,” nga naimyun sa koleksiyon sa tawo sa mga antibiotiko, maoy mga butang nga tinumotumo sa siyensiya, apan sa kaso sa TB, kini kusog nga nagakahimong kamatuoran. Kapin sa 50 milyones ka tawo ang nataptan na tingali sa dili-madutlag lainlaing tambal, o multidrug-resistant (MDR), nga TB. Ang mga pasyenteng may TB kinsa moundang pagtomar sa ilang tambal human ang pipila ka semana tungod kay arang-arang na ang ilang gibati, tungod kay nahurot na ang mga suplay sa tambal, o tungod kay ang sakit makauulaw diha sa katilingban dili makapuo sa tanang kagaw sa TB diha sa ilang lawas. Sa usa ka nasod sa Asia, pananglitan, 2 sa matag 3 ka pasyenteng may TB ang sayong moundang sa pagtomar ug tambal. Sa dihang sila magsakit na usab, ang sakit mahimong mas lisod na tambalan tungod kay ang nakalingkawas nga bakterya mosukol ug modaog batok sa tanang mabatonang medisina nga pangkontra sa TB. Ingong resulta, ang mga pasyente makaagom ug usa ka matang sa TB nga walay-pagkaayo—alang kanila ug alang ni bisan kinsang ilang matakdan. Ug sa dihang mokaylap na kining makamatayng MDR nga bakterya, kita gibilinan sa makapaguol nga pangutana, Mapugngan kaha sa tawo ang pagkaylap niini?

[Kahon sa panid 22]

TB Nagkontrolar sa Tibuok Yuta

Ang epidemya sa tesis (TB) nagkadako, nagkamahal, ug nahimong labi pa ka makamatay kada tuig. Ang mga taho nga natigom sa World Health Organization nagsubay sa pagkaylap niining dili kaayo popular nga tigpatay. Ania ang pipila ka pananglitan: “Ang Pakistan nagakapildi sa pakigbugno batok sa tesis.” “Ang tesis mitungha pag-usab sa Thailand nga mas grabe pa.” “Karong panahona, ang tesis naklasipikar nga lakip sa pangunang mga hinungdan sa sakit ug kamatayon sa Brazil.” “Tesis kusog gihapon kaayong nagkontrolar sa mga tawo sa Mexico.” Sa Rusya “ang gidaghanon sa natakboyan ug TB kusog nga nagauswag.” Sa Ethiopia “dili makontrolar ang pagdagsang sa tesis sa tibuok nasod.” “Ang Habagatang Aprika adunay usa sa kinatas-ang narekord nga gidaghanon sa natakboyan ug TB sa kalibotan.”

Bisan pag 95 sa matag 100 ka pasyenteng may TB ang nagpuyo diha sa mas kabos nga kanasoran sa kalibotan, ang TB nagpahugot usab sa pagkontrolar niini sa adunahang kanasoran. Dihay kalit nga pagdaghan sa gitaho nga mga kaso sa TB sa Tinipong Bansa sa sayong mga tuig sa 1990. Ang magsusulat sa T.B. nga si Valery Gartseff nag-ingon nga ang TB “mibalik na usab sa paghampak sa mga Amerikano.” Sa susama, si Dr. Jaap Broekmans, direktor sa Royal Netherlands TB Association, miingon sa di pa dugay nga ang epidemya sa TB “misugod sa paggrabe sa Sidlakang Uropa ug sa mga bahin sa Kasadpang Uropa.” Dili ikatingala, ang mantalaang Science, sa Agosto 22, 1997, nag-ingon nga “ang tesis nagpadayon ingong usa ka dakong kapeligrohan sa panglawas.”

[Kahon sa panid 24]

“Blueprint” sa TB Nadiskobrehan

Ang mga tigdukiduki di pa dugayng milampos sa pagdokumento sa tibuok genetikong blueprint sa kagaw sa tesis (TB). Kining maong kalamposan nagtimaan sa “usa ka bag-ong hugna sa pagpakigbugno batok sa usa sa labing malamposong mga tigdaot sa katawhan,” matod ni Dr. Douglas Young, sa Imperial College School of Medicine sa London. Ang World Health Organization nagtaho nga kining maong pagdiskobre “mahimong bililhon kaayo sa umaabot nga panukiduki maylabot sa mga tambal ug mga bakunan pangkontra sa TB.”—The TB Treatment Observer, Septiyembre 15, 1998.

[Mga hulagway sa panid 23]

Kining gikombinar nga mga tambal makapatay sa kagaw sa TB

[Credit Lines]

Letrato gitagana sa WHO, Geneva

Letrato: WHO/Thierry Falise

[Mga hulagway sa panid 24]

Nanginahanglan ug $100 aron matambalan ang usa ka pasyente

[Credit Lines]

Letrato: WHO/Thierry Falise

Letrato gitagana sa WHO, Geneva

[Picture Credit Lines sa panid 21]

Letrato: WHO/Thierry Falise

Letrato gitagana sa WHO, Geneva

Letrato: WHO/Thierry Falise