Kadaogan ug Kapildihan

“Ang sugilanon sa tesis sulod sa nangaging 30 ka tuig maoy sugilanon sa kadaogan ug kapildihan​—ang kadaogan sa mga siyentipiko nga maoy mitagana sa paagi sa pagkontrolar ug sa kataposan sa pagwagtang sa sakit, ug ang kapildihan sa kaylap nga kapakyasan sa pagpahimulos sa ilang mga nadiskobrehan.”—J. R. Bignall, 1982.

ANG tesis (TB) dugay nang nagapamatay. Gitakboyan niini ang mga Inca sa Peru dugay na kaayong panahon una pa milawig ang mga taga-Uropa ngadto sa Habagatang Amerika. Giatake niini ang mga Ehiptohanon sa mga adlaw sa dihang ang mga paraon nagmando sa katahom. Ang mga sinulat sa kakaraanan nagpakita nga ang TB mikaylap sa ilado ug sa ordinaryong mga tawo sa karaang Babilonya, Gresya, ug Tsina.

Gikan sa ika-18ng siglo hangtod sa sayong bahin sa ika-20ng siglo, ang TB mao ang pangunang hinungdan sa mga kamatayon sa Kasadpang kalibotan. Sa ulahi, sa 1882, opisyal nga gideklarar sa doktor nga Aleman nga si Robert Koch ang iyang pagkakaplag sa bacillus nga maoy nakaingon sa sakit. Sa milabay ang 13 ka tuig nadiskobrehan ni Wilhelm Röntgen ang mga X ray, nga nagpaposible sa pagsusi sa mga baga sa buhing mga tawo alang sa mga timaan sa mga samad nga gipahinabo sa kagaw sa tesis. Sunod, sa 1921, nakamugna ang Pranses nga mga siyentipiko ug bakuna batok sa TB. Ginganlan gikan sa mga siyentipiko nga nakadiskobre niini, ang BCG (Bacillus Calmette-Guérin) nagpabilin nga mao lamang ang mabatonang bakuna batok sa sakit. Bisan pa niana, ang TB nagpadayon sa pagpahinabog dakong kamatay.

Sa Kataposan, Nadiskobrehan ang Usa ka Tambal!

Gipadala sa mga doktor ang mga pasyente sa TB ngadto sa mga sanitaryom. Kining mga ospitala sagad nahimutang sa kabukiran, diin ang mga pasyente makapahulay ug makahanggab ug preskong hangin. Dayon, sa 1944, nadiskobrehan sa mga doktor sa Tinipong Bansa ang streptomycin, ang unang antibiotiko nga nakit-ang epektibo batok sa TB. Ang pagdiskobre sa ubang batok-TB nga mga tambal misunod gilayon. Sa kataposan, ang mga pasyenteng may TB matambalan na, bisan diha sa ilang kaugalingong mga balay.

Samtang mikunhod ug dako ang gidaghanon sa impeksiyon, ang umaabot daw masanagon. Ang mga sanitaryom gipangsirhan, ug ang pondo alang sa pagpanukiduki sa TB nahurot. Ang mga programa sa pagpanalipod sa pagkahitakdan gihunong, ug ang mga siyentipiko ug mga doktor nangitag bag-ong mga hagit sa medisina.

Bisan tuod daghan gihapon ang nangamatay sa TB diha sa nagakaugmad nga kalibotan, ang mga butang tinuod nga mouswag gayod. Usa ka kasaysayan na ang TB. Mao kanay pagtuo sa mga tawo, apan nasayop sila.

Usa ka Makamatayng Pagtungha Pag-usab

Sa tungatunga sa mga tuig sa 1980, ang TB misugod sa makahahadlok ug makamatayng pagtungha pag-usab. Dayon, sa Abril 1993, gideklarar sa World Health Organization (WHO) ang TB nga “usa ka globonhong emerhensiya,” nga midugang nga “ang sakit mokalas ug kapin sa 30 ka milyong kinabuhi sa sunod nga dekada gawas kon himoon ang dinaliang aksiyon aron masanta ang pagkaylap niini.” Una kadtong matang sa deklarasyon nga ingon niini sa kasaysayan sa WHO.

Sukad niadto, walay “dinaliang aksiyon” ang nakasumpo sa pagkaylap sa sakit. Ang kahimtang, sa pagkamatuod, misamot. Di pa dugay, ang WHO nagtaho nga mas daghang tawo ang nangamatay sa TB panahon sa 1995 kay sa bisan unsang tuig sa kasaysayan. Ang WHO nagpasidaan usab nga kutob sa tunga sa bilyong tawo ang masakit sa TB sa sunod nga 50 ka tuig. Mas grabe pa, ang mga tawo mangabiktima sa sagad-dili-maayo, dili-madutlag lainlaing tambal nga TB.

Nganong May Makamatayng Pagtungha Pag-usab?

Ang usa ka katarongan mao nga sa miaging 20 ka tuig, ang mga programa sa pagkontrolar sa TB nagkamenos o nangawagtang diha sa kadaghanang bahin sa kalibotan. Kini ang nakaingon sa mga kalangan sa pagdayagnos ug pagtambal niadtong aduna niining sakita. Kana, sa baylo, misangpot ug dugang nga mga kamatayon ug pagkaylap sa sakit.

Laing katarongan sa pagtungha pag-usab sa TB mao ang nagtubong gidaghanon sa mga pobre, kulag-kaon nga mga tawong nagpuyo diha sa nagdasok nga mga siyudad, ilabina diha sa hilabihan ka dagkong mga siyudad sa nagakaugmad nga kalibotan. Samtang ang TB makita dili lamang sa pobre nga mga populasyon​—ang tanan matakdan sa TB​—ang hugaw ug naghuot nga mga kahimtang sa pagpamuyo nagpasayon sa impeksiyon sa pagkapasa gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain. Kini nagpasamot usab sa purohan nga ang mga sistema sa imyunidad sa mga tawo mahimong maluya kaayo sa pagsukol sa sakit.

HIV ug TB​—Dobleng Suliran

Usa ka dakong problema mao nga ang TB nakamugnag makamatayng pakigkomboya sa HIV, ang kagaw sa AIDS. Sa gibanabana nga usa ka milyong tawo nga nangamatay sa nalangkit sa AIDS nga mga kaso panahon sa 1995, tingali un tersiya ang nangamatay sa TB. Tungod kini kay paluyahon sa HIV ang katakos sa lawas sa pagsukol sa TB.

Diha sa kadaghanang tawo ang impeksiyon sa TB dili gayod moabot sa punto nga mopahinabog sakit. Ngano? Tungod kay ang bacilli sa TB napriso sa sulod sa mga selula nga gitawag nga mga macrophage. Didto, sila gipriso sa sistema sa imyunidad sa tawo, ilabina sa mga T lymphocyte, o mga T cell.

Ang bacilli sa TB kaamgid sa mga kobra nga luwas sa peligro diha sa mga basket nga adunay hugot kaayong mga tabon. Ang mga basket mao ang mga macrophage, ug ang mga tabon mao ang mga T cell. Apan, inig-abot sa kagaw sa AIDS diha, patiran niini ang mga tabon sa mga basket. Sa dihang kana mahitabo, ang bacilli makaeskapo ug libre sa pagdaot sa bisan unsang bahin sa lawas.

Busa, ang mga pasyenteng adunay AIDS mas dakog kalagmitan nga makaugmad ug aktibong TB kay sa mga tawo nga himsog ug mga sistema sa imyunidad. “Ang mga tawo nga adunay HIV labaw nang daling matakboyan,” miingon ang usa ka espesyalista sa TB sa Scotland. “Duha ka pasyenteng adunay HIV sa usa ka klinika sa London natakdan sa sakit human naglingkod sa pasilyo sa dihang giduso sa de-ligid nga teheras ang usa ka pasyenteng may TB nga miagi kanila.”

Busa, ang AIDS nakatabang sa pagdaghan sa epidemya sa TB. Sumala sa usa ka banabana, inig-abot sa tuig 2000, ang epidemya nga AIDS mosangpot ug 1.4 ka milyong kaso sa TB nga dili unta angayng mahitabo. Ang usa ka dakong hinungdan sa pagdaghan sa TB mao nga dili lamang nga ang mga biktima sa AIDS dali kaayong matakdan sa sakit kondili usab makapasa sila sa TB ngadto sa ubang mga tawo, lakip na niadtong walay AIDS.

TB nga Dili-Madutlag Lainlaing Tambal

Ang kataposang hinungdan nga naghimo sa pagpakig-away sa TB nga mas malisod mao ang pagtungha pag-usab sa mga matang sa kagaw sa TB nga dili-madutlag tambal. Kining kusgan kaayong mga matang sa kagaw nagpameligro sa paghimo sa sakit nga dili na maayo pag-usab, sama sa kahimtang niini una pa madiskobrehi ang mga antibiotiko.

Sa kabaliskaran, ang dili-hustong pagkahatag sa dosis sa mga tambal batok sa TB mao ang pangunang hinungdan sa TB nga dili-madutlag lainlaing tambal. Ang epektibong pagtambal sa TB molapas kapin sa labing menos unom ka bulan ug nagkinahanglan nga ang mga pasyente motomar ug upat ka tambal sa walay pakyas nga pagkaregular. Ang pasyente tingali kinahanglang motulon ug ingon ka daghan sa usa ka dosenang medisina sa usa ka adlaw. Kon dili regular ang pagtomar sa mga pasyente o dili kompletohon ang pagtambal, ang mga matang sa TB mougmad nga lisod o imposibleng patyon. Ang ubang mga matang sa kagaw dili-madutlan sa ingon ka daghan sa pito sa naandang mga tambal sa TB.

Ang pagtambal sa mga pasyenteng adunay TB nga dili-madutlag lainlaing tambal dili lamang lisod, kondili mahal usab. Ang gastos mahimong moabot ug 100 ka pilo nga mas mahal kay sa gastos sa pagtambal sa ubang mga pasyenteng adunay TB. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, ang medikal nga bayranan sa pagtambal sa usa ka pasyente mahimong mosobra sa $250,000!

Ang WHO nagbanabana nga duolan sa 100 ka milyong tawo sa tibuok-kalibotan mahimong matakdan sa dili-madutlag tambal nga mga matang sa TB, ang uban niini dili maayo sa bisan unsang nailhang batok-TB nga mga tambal. Kining makamatayng mga matang sa kagaw maoy sama ka makatakod kay sa mas komong mga matang sa kagaw.

Panalipod ug Tambal

Unsay ginahimo aron masuklan kining globonhong emerhensiya? Ang labing maayong paagi sa pagkontrolar sa sakit mao ang pagdiskobre ug pagtambal sa mananakod nga matang sa sakit sa unang yugto. Dili lamang makatabang kini niadtong nagkasakit na kondili usab makasumpo sa pagpasa sa sakit ngadto sa uban.

Kon ang TB dili tambalan, kini mopatay ug kapin sa katunga sa mga biktima niini. Apan, kon tambalan sa hustong paagi, ang TB matambalan sa halos matag kaso kon kini wala ipahinabo sa usa ka matang sa dili-madutlan sa nagkalainlaing mga tambal.

Sumala sa ato nang nakita, ang epektibong pagtambal nagkinahanglan nga kompletohon sa mga pasyente ang tibuok nga gihatag nga dosis sa pagtambal. Masubsob, kini dili masunod. Nganong dili? Aw, ang ubo, hilanat, ug ubang mga simtoma kasagarang mawala sa pipila ka semana human sa pagsugod sa pagtambal. Busa, daghang pasyente maghunahuna nga sila naayo na ug mohunong sa pagtomar sa mga medisina.

Aron masugpo kining problemaha, ang WHO nagpasiugda ug programang gitawag ug DOTS, nga nagbarog alang sa “directly observed treatment, short-course.” Ingon sa gisugyot sa ngalan, tinoon sa mga trabahante sa panglawas nga tunlon sa ilang mga pasyente ang matag dosis sa mga medisina, labing menos sa unang duha ka bulan sa pagtambal. Apan, dili kanunayng sayon kining buhaton tungod kay ang kadaghanan niadtong naimpeksiyon sa TB nagpuyo sa kadaplinan sa katilingban. Sanglit ang ilang mga kinabuhi kasagarang puno sa kagubot ug mga problema​—ang uban wala pay mga balay​—ang hagit sa regular nga pagtino nga ilang ginatomar ang mga medisina dako kaayo.

Busa aduna bay bisan unsang mga palaaboton sa pagbuntog sa kataposan kining hampaka diha sa katawhan?

[Kahon sa panid 5]

Talaan nga Naghisgot sa Kamatuoran Bahin sa TB

Kahubitan: Ang TB maoy usa ka sakit nga sagad moatake ug anam-anam nga modaot sa mga baga, apan kini mahimong mokatay ngadto sa ubang bahin sa lawas, ilabina sa utok, sa mga rinyon, ug sa mga bukog.

Mga simtoma: Ang TB sa baga mopahinabog pag-ubo, pagniwang ug pagkawala sa gana sa pagkaon, grabeng pagsingot magabii, pagpangaluya, pagkutas, ug pagpanakit sa dughan.

Kon unsaon pagdayagnos: Ang eksaminasyon sa panit sa pagkaadunay tesis magpakita kon ang usa ka tawo natakboyan sa bacillus. Ang X ray sa baga mahimong magpakita sa kadaot sa mga baga, nga mahimong timaan sa usa ka aktibong impeksiyon sa TB. Ang eksaminasyon sa laboratoryo sa luwa sa pasyente mao ang labing kasaligang paagi sa pagtino sa mga bacillus sa TB.

Kinsay angay eksaminon: Kadtong adunay mga simtoma sa TB o adunay suod, masubsob nga pagkaladlad sa usa ka pasyente sa TB​—ilabina diha sa kulag bentilasyon nga mga lawak.

Pagbakuna: Adunay usa lamang ka bakuna​—ang nailhang BCG. Kini mosanta sa grabeng TB diha sa kabataan apan dili magpulos sa mga dagko nang kabataan ug mga hamtong. Sa labing maayo, ang bakuna mohatag ug proteksiyon sa mga 15 ka tuig. Panalipdan lamang sa BCG kadtong kinsa wala pa matapti sa kagaw; dili kini magpulos sa mga tawo nga naimpeksiyon na.

[Kahon sa panid 6]

TB ug Uso

Bisag katingalahang pamation, sa panahon sa ika-19ng siglo, ang TB gitamod ingong romantikanhon, sanglit ang mga tawo nagtuo nga ang mga simtoma sa sakit nagpalutaw sa tandogon, artistikong buot.

Ang Pranses nga magsusulat sa dula ug nobela nga si Alexandre Dumas nagsulat bahin sa unang mga tuig sa 1820 diha sa iyang Mémoires: “Uso ang mag-antos gikan sa mga panakit sa dughan; ang tanan gustong makabaton ug sakit nga tesis, ilabina ang mga magbabalak; giisip nga uso nga mamatay nga dili pa makaabot sa edad nga trayenta.”

Ang Ingles nga magbabalak nga si Lord Byron gitaho nga nag-ingon: “Gusto kong mamatay sa sakit nga tesis [TB] . . . tungod kay ang tanang kababayen-an moingon, ‘Tan-awa ra ang makaluluoyng Byron, pagkaguwapo niyang tan-awon nga namatay!’” Ang Amerikanong magsusulat nga si Henry David Thoreau, nga tingali namatay sa TB, nagsulat: “Ang kaluya ug sakit sagad matahom, sama . . . sa maguboton nga pag-amag sa tesis.” Nagkomento bahin niining dakong kaikag labot sa TB, usa ka artikulo sa The Journal of the American Medical Association nag-ingon: “Kining katingalahang pagmahal sa sakit nangibabaw sa giangayan nga uso; ang mga babaye gustong makabaton ug luspad, mahuyang nga panagway, naggamit ug gipaputing mek-ap, ug mas gustog nipis, de-hilong mga sapot​—ang resultang panagway nahisama gayod sa gitinguha sa samag may sakit nga anorexia nervosa nga mga modelo karong mga adlawa.”

[Kahon sa panid 7]

Dali Bang Matakdan sa TB?

“Walay katagoan gikan sa kagaw sa tesis,” nagpasidaan si Dr. Arata Kochi, direktor sa WHO Global TB Programme. “Ang si bisan kinsa matakdan sa TB sa yanong paghanggab sa kagaw sa TB nga giubo o gihatsing ngadto sa hangin. Kining mga kagawa magpabilin nga maglutawlutaw sa hangin sa daghang oras; bisan mga tuig. Kitang tanan nameligro.”

Apan, sa dili pa masakit ang tawo sa TB, duha ka butang ang kinahanglang mahitabo. Una, siya kinahanglang natakboyan sa kagaw sa TB. Ikaduha, ang impeksiyon anam-anam nga nahimong sakit. Bisan tuod posible nga matakdan pinaagi sa daklit nga pagduol sa makatakod kaayo nga tawo, ang TB dakog kalagmitan nga motakod pinaagi sa masubsob nga pagkaduol, sama nianang mahitabo taliwala sa mga membro sa pamilya nga nagpuyo sa naghuot nga mga kahimtang.

Ang bacilli nga mahanggab sa usa ka tawo nga natakdan modaghan diha sa baga. Apan, sa 9 gikan sa 10 ka tawo, ang sistema sa imyunidad magsanta sa pagkaylap sa impeksiyon, ug ang tawong natakdan dili magsakit. Apan, may mga panahon nga ang natulog nga mga bacillus mapukaw kon ang sistema sa imyunidad grabeng mapaluya sa HIV, diabetes, chemotherapy, mga tambal sa kanser, o ubang mga hinungdan.

[Picture Credit Line sa panid 4]

New Jersey Medical School​—National Tuberculosis Center

[Picture sa panid 7]

Ang bacilli sa TB nga gipagawas sa kagaw sa AIDS kaamgid sa mga kobra nga gipagawas gikan sa mga basket