Pagpaniid sa Kalibotan

Ang Tubig Makahatag ug Kinabuhi

Ang Brazilianhong magasing Claudia nag-ingon nga kon walay ilimnong tubig ang tawo mahimong mamatay sa 48 ka oras lamang. Gibanabana sa mga siyentipiko nga 70 ngadto 80 porsiento sa timbang sa lawas sa tawo maoy tubig. Ang tubig anaa ilabina sa sulod sa mga selula. Ang gamayng porsiento anaa sa interstitial nga pluwido nga nakapuno sa lihang tali sa mga selula. Ang tubig magdala sa mga protena, hormone, tambok, asin, ug asukar. Busa, kon walay tubig, dili mahitabo ang normal bio-kemikal nga mga reaksiyon. Dugang pa, ang kakulang sa tubig, sumala sa Claudia, seryosong makadaot sa mga lutahan ug makapaespeso sa dugo, nga makapahago pag-ayo sa kasingkasing; ang mga rinyon mabudlayan sa paningkamot nga ipagawas ang mga pluwidong puno sa mga hilo, nga mosangpot sa kakapoy ug kaluya. Ang mga doktor nagsugyot nga moinom ug duha ngadto tulo ka litrong tubig sa kada adlaw.

Babayeng mga Sekreta

“Ang sunod nga Sherlock Holmes tingalig usa ka babaye,” matud sa Asahi Evening News sa Hapon. Sa usa ka bag-ong tunghaan sa Tokyo, tulo ka gatos ka estudyante nagabansay sa pagkasekreta, ug kapin sa dos-tersiya kanila mga babaye, nga kadaghanan kanila bag-ong 20 ngadto sa bag-ong 40 sa panuigon. Ang pagpanuop nakapadani kanila tungod sa lainlaing mga hinungdan. Usa ka 46-anyos nga ginang sa balay gitahong nag-eskuyla kay “siya wala makontento sa naandang mga kurso nga magtudlo sa mga babaye kon unsaon pag-areglar sa mga bulak ug kon unsaon pagsul-ob sa kimono sa hustong paagi.” Apan, alang sa uban ang pagtuon dili lamang kalingawan. Kapin sa katunga sa mga ginang sa balay nga nagtungha wala magtug-an sa ilang mga bana. Pipila kanila nagatuon sa mga kahanas aron masusi ang maluibon nilang mga bana.

Mga Kahoy Gidaot

Ang usa ka pagtuon sa kakahoyan sa 24 ka Uropanhong kanasoran nagpadayag sa nagkagrabeng suliran. Ang The European nagtaho nga 1 ka kahoy sa 5 nakaagom sa dili-kasagaran nga pagpanglarag sa kadahonan. Sa gawas sa EC (European Community), ang kadaghanang kadaot nahitabo sa Bulgaria, sa Czech nga Republika, Slovakia, ug Lithuania. Sulod sa EC, ang Pransiya ug Espanya mao ang dapit sa labing himsog nga kalasangan, samtang ang kadaghanang nadaot atua sa Britanya. Niadtong 1988 ang ikaupat nga bahin sa kakahoyan nianang nasora nagpadayag ug timailhan sa kadaot. Sa pagka 1991 kapin sa katunga ang nawad-an ug 25 porsiento o labaw pa sa ilang kadahonan. Bisan pag ang asidong ulan sa kaylap maoy gipasanginlan, ang nagsunod ugang mga ting-init sa Britanya nakapasamot sa mga suliran sa kakahoyan.

Nagdugang ang Salmonella

“Sa Alemanya adunay 60,000 ngadto 100,000 ka kaso sa impeksiyon sa salmonella kada tuig, nga labing menos 200 niana ang mosangpot sa kamatayon,” nagtaho ang binulang magasin nga Kosmos. Kining mga numeroha giluwatan ni Propesor Hans-Dieter Brede sa Georg-Speyer-Haus Chemotherapeutic Research Institute sa Frankfurt. Ang sakit nagdugang sa katuigang bag-o pa, tungod ilabina sa kakulang sa kahinlo sa dapit nga diha niana gihuptan o giproseso ang mga hayop. Ang mga itlog nga wala kaayo maluto o manok nga natakdan ug salmonella maoy kasagarang hinungdan. “Ang salmonella [nga bakterya] mamatay sa temperatura nga dili moubos sa [70 grado Celsius],” ang magasin nagsaysay.

Kalapoy sa Empliyado

“Ang dili-maayong superbisyon maoy usa ka pangunang hinungdan sa kalapoy sa empliyado ug menos nga kamabungahon,” nagtaho ang The Toronto Star. Ang dili-maayong superbisor “makadaot sa imong adlaw, ug makapagubot pa sa imong personal nga kinabuhi. . . . Ang dili-maayong superbisyon lagmit pang mopahinabo sa dili maayong trabaho kay sa personal nga mga suliran sama sa pagkamatay sa usa ka suod nga paryente o sa dili lig-ong panagtiayon,” nagpahayag ang Star. Ang kompaniya mahimong makaagom ug “midaghang mga aksidente, kanunayng pagpalta ug mga sakit gumikan sa tensiyon.” Sa laing bahin, ang usa ka maayong superbisor maoy maayong tigkomunikar ug tigdasig ug makapatunghag “labi pang mamugnaon ug mabungahong mga trabahante.” Gisugyot sa mga eksperto nga ang mga superbisor magbutang ug tin-aw nga mga tumong ug magtagana sa kinahanglanong mga kasangkapan aron mabuhat ang trabaho. Sila angay nga maduolan, maayong mga tigpatalinghog, walay pinalabi, ug dili mahadlok nga makakat-on gikan sa ilang mga empliyado.

Usa ka Hulad sa Pagdagmal

Hapit katunga sa tanang lawasnong pagdagmal sa tigulang nga mga babaye sa Tinipong Bansa gihimo sa kaugalingon nilang mga bana. Sa 1991 “kapin sa 700,000 ka babayeng kapin sa 50 ang edad gisukmag sa ilang mga bana,” sumala sa magasing New Choices for Retirement Living. Ubay-ubayng mga bana diha sa edad nga 50, 60, ug 70 pa ang manukmag sa ilang mga asawa sa aberids nga tulo o upat ka beses sa usa ka tuig. “Kini nahimo nang bahin sa rituwal sa kaminyoon,” matud ni Richard Gelles, direktor sa Programa sa Panukiduki sa Pamilyahanong Kapintasan sa University of Rhode Island. Matud sa usa ka babaye bahin sa iyang kasinatian: “Labi pang makapaguol kanako ang mental ug binabang pagpasipala. Kana makanunayon.”

Paghulamay ug Ariyos​—Riyesgo sa Panglawas

“Ang ariyos nga napatakan ug dugo kalagmitan maoy usa ka tinubdan sa impeksiyon pinaagi sa ubay-ubay nga kagaw [lakip] ang hepatitis B ug human immunodeficiency virus,” pangangkon ni Philip D. Walson ug Michael T. Brady, mga doktor sa Ohio State University ug Children’s Hospital. Sa gikahiusahang sulat nga gipatik diha sa Amerikanhong magasing medikal nga Pediatrics, gipahayag ang kabalaka mahitungod sa lagmit kaylap nga batasan sa paghulamay ug ariyos nga wala maesterilisar. Ang mga tin-edyer ug bag-o pang mga hamtong nga maghulamay ug ariyos tingali nasayod sa mga riyesgo sa panglawas nga nalangkit sa seksuwal nga buhat ug sa paggamit sa samang heringgilya​—apan wala silay kasayoran kon bahin niining batasana. Kini “adunay katakos sa pagpasa sa mga sakit nga gidala sa dugo,” pangangkon sa duha ka doktor. Misugyot sila nga ang mga doktor “magtambag sa ilang mga pasyente sa paglikay niining batasana.”

Mga Canadiano Malisdan sa Pagkatulog

Hapit 1 sa matag 4 ka hamtong nang Canadiano ang may mga suliran sa pagkatulog niadtong 1991, sumala sa usa ka bag-ong pagtuon sa sosyal nga mga kiling sa Statistics Canada. Ang kahigwaos mao ang pangunang hinungdan. Ang The Globe and Mail sa Toronto miingon nga ang “masakit nga mga suliran sa lawas” mipahinabog mga suliran sa katulog alang sa 44 porsiento sa mga gisurbi. Sa kababayen-an nga gisurbi, 28 porsiento naglisod sa pagkatulog. May 19-porsientong kaso taliwala sa mga lalaki nga mitubag. Ang nag-inusarang mga inahan, ang mga kabos, ang mga tigulang, kadtong may mga trabaho nga turnoturno, ug kadtong nagapangitag trabaho ilabina ang may taas nga proporsiyon sa pagkadili-makatulog. Si Dr. Jeffrey Lipsitz, sa Sleep Disorders Centre of Metropolitan Toronto, kansang klinika nagasusi sa kapin sa libong bag-ong pasyente sa usa ka tuig, miingon nga samtang ang mga tawo dugang mabalaka bahin sa pagkawala sa trabaho o salapi, sila magsugod sa pagkadili na makatulog pag-ayo.

Mga Mokaon ug Sensilyo

Kada tuig tinagpulo ka libong bata ang dad-on ngadto sa mga lawak emerhensiya sa ospital alang sa mahal nga X rays human makatulon ug sensilyo. Kadaghanan sa maong mga sensilyo moagi sa lawas nga walay kadaotan, apan usahay ang sensilyo masangit sa esopago, nga magpahinabog pagdugo sa sulod, impeksiyon, ug usahay kamatayon sa dihang kini makabuslot sa esopago. Ang yano ug hingpit luwas nga tigtiktik ug metal nga kuptan sa kamot, nga susama sa gamiton usahay sa tigbantay sa tugpahanan, nadesinyo na aron ang mga doktor sa bata makapunting sa natulon nga sensilyo. Si Dr. Simon Ros, usa ka direktor sa emerhensiyang panambal sa bata sa Illinois ug usa sa mga imbentor sa teknik, nag-ingon nga ang kasangkapan tingali magwagtang sa pagduaw ngadto sa lawak emerhensiya, “diin ang pagtiktik mahimong mokostar ug kapin sa $300.” Ang maong teknik, nga gitaho sa Journal of Pediatrics and Pediatric Emergency Care, lagmit kaylap nang gamiton sa dili na madugay tungod sa pagkaepektibo ug pagkabarato.

Libog nga mga Batan-on

Tungod sa pagdaghan sa mga pagtubok sa Hong Kong ang opisyales “nakurat, nahibulong ug nalisang,” mitaho ang The Toronto Star. Ang mga batang tali sa mga edad nga 8 ug 15 nagapanglukso gikan sa mga tinukod ngadto sa ilang kamatayon. Unsay suliran niining mga batan-ona? Gipasanginlan sa uban ang sistema sa edukasyon. Si Thomas Mulvey, direktor sa Hong Kong Family Welfare Society, nag-ingon: “Sa Hong Kong, ang mga tunghaan gibatbat ingong kapeligrohan sa maayong kaisipan sa kabataan, tungod kay nagahimog dili-makataronganong mga panginahanglan gikan sa mga estudyante ug walay pagtagad sa ilang mga panginahanglan.” Ang mga ginikanan usab “nagabutang ug hataas nga bili sa kalamposan sa pagtungha” ug nagpakitag “gamayng kabalaka sa mga pagbati sa ilang mga anak,” nagpahayag si Mulvey. Ang mga bata “mobating sa emosyon nahilayo, mamingawon ug pinasagdan.” Ang Star nagtaho nga ang opisyales sa gobyerno kombinsido nga “ang lintunganay nga hinungdan sa daghang suliran anaa sa balay.”

Mga Aborsiyon sa Colombia

Sa Colombia, duolan sa usa ka milyon ug tunga nga kababayen-an ang labing menos nakaagig aborsiyon. Kana duol ug 20 porsiento sa tanang kababayen-an sa edad nga makapanganak nianang nasora. Daghang babaye ang mamatay gumikan sa mga komplikasyong may kalangkitan sa aborsiyon. Ang Colombianhong magasin nga Semana nagtaho nga sa “Maternal-Infantile Institute of Bogotá, ang aborsiyon mopahinabo sa mas daghang kamatayon sa inahan.” Gibanabana nga duolag 400,000 ka aborsiyon ang ginahimo kada tuig sa Colombia. Kana maoy aberids nga duolag 45 ka aborsiyon kada oras.

Makadaot nga Kalingawan

“Ang Hollywood angay maulaw tungod sa dili-matapos nga agos sa mga pelikula nga punog pasipala, paghubo, sekso, kapintasan ug mga patyanay.” Kining pahayaga maoy bahin sa tibuok-panid nga anunsiyo nga karong bag-o gipatik sa mantalaang USA Today. Sumala sa anunsiyo, usa ka dakong sistema sa TV nagtugot sa usa ka programa nga “paborito sa mga batan-on nga magpasalida ug mga mugbong drama mahitungod sa masturbasyon, mga tigbalsamar nga makigsekso sa mga patay,” ug ubang mangil-ad nga mga ulohan. Ang anunsiyo nagpahayag nga pinaagi sa pagtan-aw sa mga programa sa TV, ang “aberids nga batang 16 anyos nakakita na ug kapin sa 200,000 ka buhat nga mapintason ug 33,000 ka pagpatay.”