Pagpaniid sa Kalibotan

Pasidaan sa Tesis

Ang World Health Organization (WHO) mideklarar sa tesis nga tibuok-kalibotang emerhensiya, nga nagpasidaan nga kapin sa 30 ka milyong tawo ang mamatay sa maong sakit sa mosunod nga napulo ka tuig gawas lang kon may himoon sa pagsanta sa pagkaylap niini. Bisan pag ang TB masanta ug matambalan, ang gidaghanon sa mga kaso kusog nga miuswag sa katuigang dili pa dugay. Karon, walo ka milyong tawo ang nagkasakit tuig-tuig. Sumala sa WHO, ang pagbalik sa sakit sa bahin maoy tungod sa pagpasagad sa publikong-polisa ug sa dili maayong pagkadumala nga mga programa sa pagsumpo sa TB. Laing hinungdan sa pag-uswag mao ang lig-ong kalangkitan sa TB ug sa impeksiyon sa HIV (ang kagaw nga maoy hinungdan sa AIDS). Ang tawo nga naimpeksiyon sa HIV adunay 25-ka-pilong purohan nga magkasakit sa makamatayng sakit nga TB. Kapin sa 95 porsiento sa mga kamatayon tungod sa TB ang nahitabo sa nagakaugmad nga kalibotan.

Mga Bahin sa Bibliya Anaa na sa Kapin sa 2,000 ka Pinulongan

Ang United Bible Societies (UBS) nagpahayag nga sulod sa 1992, ang mga bahin sa Bibliya gihubad ngadto sa 31 pa ka pinulongan; busa ang total nga gidaghanon sa mga pinulongan diin labing menos usa ka basahon sa Bibliya ang mabatonan mikabat ug 2,009. Sa dili madugay, kining gidaghanona modugang pa tungod kay ang UBS naghubad sa mga bahin sa Bibliya ngadto sa 419 pa ka pinulongan. Ang kompletong mga Bibliya karon mabatonan sa 329 ka pinulongan ug ang “Bag-ong Testamento” sa laing 770. “Ang mga banabana sa tibuok nga gidaghanon sa mga pinulongan sa kalibotan,” misulat ang Ecumenical Press Service, “maoy gikan sa 5,000 ngadto sa 6,500.” Makaiikag, sa pagka 1993, ang total nga gidaghanon sa mga Bibliya nga napatik sa tibuok o sa bahin niini sa Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., mikabat ug kapin sa 83 milyones.

Mapuslanong Daang mga Gomang Ligid

Sa Brazil, 17 ka milyong ligid sa kotse ang kinahanglang ilisan tuig-tuig. Hinunoa, ang magasing Superinteressante nagtaho nga ang daang mga ligid mapuslan pinaagi sa pagtunaw sa goma ug isagol kana sa aspalto nga gamiton sa pagsapaw ug aspalto sa mga haywey. Bisan pag ang pagtunaw sa mga gomang ligid dili bag-o, ang paggamit sa mga ligid sa aspalto maoy bag-o. Gilaoman nga kining maong paagi “makaiban ug dako sa dagkong bungdo sa basura nga nagtipun-og sa planeta.”

AIDS sa Habagatang Aprika

Ang pagkaylap sa AIDS sa mga rehiyon sa labing halayong-habagatang Aprika nagpadayong wala masanta. Sulod sa 1992, kapin sa 50 ka tawo sa usa ka adlaw sa Habagatang Aprika ang nakaplagang naimpeksiyon sa kagaw sa AIDS. Bisan pag wala kini maglakip niadtong nagpuyo sa bagag-molupyo nga independenteng mga estado sa nasod, ang gidaghanon sa mamahimong biktima sa AIDS mas daghan matag adlaw. Ang The Star sa Johannesburg, Habagatang Aprika, nagtaho nga “ang kusog nga pagkaylap sa Aids latas sa habagatang Aprika giisip sa kadaghanan nga usa sa labing dinaliang suliran sa umaabot nga dekada.”

Ang Rabis Mibalik

Ang rabis, nga kanhi napapha gikan sa probinsiya sa Natal sa Habagatang Aprika, sa pagkakaron miusbaw. Sa Natal ug sa kasikbit nga Mozambique, daghan ang mibiya sa kabanikanhan ug milalin sa siyudad, nga nagdala sa ilang binuhing kahayopan. Ang mga programa sa pagbakuna wala makaabot niining tanang milalin nga katawhan. Sa 1992 kapin sa 300 ka kaso sa rabis ang gitaho sa maong dapit. Ang kadaghanan sa 29 nga nangamatay naglangkit sa kabataan. Si Paul Kloeck, rehiyonal nga direktor sa mga serbisyo sa pagpanambal ug kahayopan, masulob-ong miingon: “Malisod kaayo ang pag-abot sa daghang tawo nga namuyo sa inayom-ayom nga mga puloy-anan.” Siya miingon: “Ang kabangisan sa politika, kultural nga mga pagsupak ug ang kahadlok nga magtigom nakapugong sa maong mga programa.”

Buddhismo nga May Jazz

Sa usa ka talagsaong kombinasyon, usa ka libong pari nga Buddhista gikan sa nagkalainlaing dapit sa Hapon nagtigom uban sa pangunang mga musikero sa jazz sa dakong Nippon Budokan sa Tokyo aron sa pagpresentar ug konsiyerto sa shomyo ug jazz. Ang shomyo sa pasukaranan maoy inayom-ayom nga pag-awit sa mga sutra, sa estilong Indian, nga lahi kaayo sa musika sa Kasadpan. Bisan pa sa ilang lainlain nga matang sa musika, ang mga musikero sa jazz wala maglisod sa pag-angay sa ilang mga musika uban sa mga sutra. “Sa akong hunahuna ang pag-ayom-ayom morag suod nga nalangkit sa espirituwal nga pagkanahigmata-pag-usab sa relihiyon,” ang The Daily Yomiuri mikutlo sa giingon sa popular nga piyanista sa jazz. Siya midugang: “Usahay akong gibati nga dili ako ang nagapatokar sa piyano kondili ang katingalahang gahom gikan sa laing kalibotan ang nagahimo niana.”

Kahadlok sa Krimen sa Alemanya

Duha sa 3 ka Aleman ang nag-isip sa mga grupo sa ekstremista ingong hulga sa demokrasya nianang nasora. Kapin sa katunga sa populasyon buot makakita sa Estado nga magmaestrikto sa pagdumala sa mabangis nga mga demonstrador. Halos 50 porsiento ang miuyon nga ang mga polis kinahanglang mogamit kanunay ug mga garote ug mga tear gas. Kon bahin sa pakig-away batok sa organisadong krimen, halos 60 porsiento ang miuyon sa paggamit ug himan aron madunggan ang mga estoryahanay sa pribadong mga balay. Kana maoy mga resulta sa pagsurbi sa mga opinyon sa halos 3,000 ka tawo nga gihimo sa ulahing bahin sa 1992 sa Emnid Institute ug gitaho sa Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Laing Matang sa Estorya sa Gugma

Ang mga estorya sa gugma nga naghisgot sa “panaghigugmaay” tali sa mga lalaki nahimong popular sa Hapon sa milabayng duha ka tuig. Ang labing himasa mao ang kababayen-an, ilabina ang gikan sa tin-edyer pa hangtod sa sayong bahin sa edad 20. Ang Asahi Evening News nag-ingon nga kining maong uso sa mga nobela nakapaguol sa mga bayot sa nasod. Kini nagkutlo sa usa ka bayot nga manunulat, si Masaki Sato, nga nag-ingon: “Sa seksuwal nga kabatbatan sa mga estorya sa gugma sa mga tin-edyer, ang mga lalaki gitratar ingong tumong sa pagkamausisaon sa kababayen-an.” Mireklamo pa siya: “Ang kababayen-an mosupak sa mga ideya sa kababayen-an nga gihulagway sa mga lalaki diha sa pornograpikong mga nobela. Karon (ang mga bayot) anaa sa susamang kahimtang.”

Nangawalang Kabataan

Sa Italya matag tuig ginatos ka kabataan ang mangawala nga wala na makaplagi. Daghan ang mobiya sa balay sa buntag aron moeskuyla ug wala na gayod mobalik. Sa 1992 lamang, 734 ka menor de edad ang nangawala, nga labaw ug 245 kay sa miaging tuig. Sumala sa taho sa Italian Ministry of the Interior, ang total nga gidaghanon sa bag-ong mga kaso nga nabuksan maoy 3,063. Mas daghang babaye ang nangawala kay sa mga lalaki.

Unsay Makapalipay Kanimo?

Dayag, ang pagbaton ug mas daghang salapi dili maghimo sa mga tawo nga mas malipayon. Nag-ingon ang magasing Psychology Today: “Sa dihang ang kita sa usa ka tawo molabaw na sa linya sa kakabos, ang pag-usbaw sa kita katingad-ang diyutay ra ug kalabotan sa personal nga kalipay.” Ang mosunod nga mga hinungdan gihisgotan nga hinungdanon aron magmalipayon: usa ka malaomon, apan realistiko, nga panglantaw; pagkamakiubanon ug pagkamahigalaon; pagkamakadumala sa kaugalingong kinabuhi, nga naglakip sa “epektibong pagdumala sa panahon sa usa ka tawo”; ug pagbaton ug “usa ka aktibo nga relihiyosong pagtuo.”

Dili pa Gayod Ulahi ang Pag-undang

Kon mohunong ka dayon sa pagtabako, mamenosan ang purohan nga mamatay ka sa kanser sa baga. Usa ka bag-ong pagtuon sa 900,000 ka Amerikano, nagtaho ang The Lancet, nagpadayag sa mosunod. Taliwala sa mga dili-tigtabako ang gidaghanon sa mga tawo nga namatay sa kanser sa baga sa wala pay 75 anyos maoy menos sa 50 matag 100,000. Sa mga tawo nga mihunong sa pagpanabako sa ilang mga panuigong 30, ang gidaghanon sa namatay miusbaw ngadto sa 100 matag 100,000. Kadtong mihunong sa mga panuigong 60, ang gidaghanon sa namatay miusbaw sa 550 matag 100,000. Taliwala sa mga tigtabako nga wala gayod mohunong, ang gidaghanon sa namatay sa kanser sa baga maoy 1,250 matag 100,000. Ang kamatayon sa kanser sa baga sa kababayen-an mas ubos apan nagpakita ug susamang kahimtang.

Mga Sayop Diha sa Laboratoryo

Ginatos ka libong tawo matag tuig ang mamatay o grabeng magkasakit tungod sa mga sayop sa medikal nga mga laboratoryo, nag-ingon ang World Health Organization. Ang mga laboratoryo nagdula ug hinungdanong papel diha sa pagsusi sa dugo ug sa tawhanong tisyu aron mahibaloan o mapamatud-an ang sakit. Ang sayop nga mga resulta sa pagsusi motultol sa sayop nga pag-agpas sa sakit ug pagtambal. Niadtong Abril kapin sa 90 ka eksperto gikan sa tibuok kalibotan ang nagtigom sa Geneva, Switzerland, aron hisgotan ang suliran.

“Dagko Kaayong mga Siyudad”

“Sa mosunod nga siglo, aduna unyay 21 ka ‘dagko kaayong mga siyudad’ nga may molupyo nga 10 ka milyon o kapin pa,” nag-ingon ang magasing Time. “Ang 18 niini maanaa sa nagakaugmad nga mga nasod, lakip ang pila ka labing kabos nga mga nasod sa kalibotan.” Gilista ang 13 ka nasod nga may napulo na ka milyong tawo o kapin pa sa ilang mga kaulohan. Ang Tokyo nakabaton sa kinadaghanang molupyo, nga duolan sa 26 ka milyon, nga gisundan sa São Paulo, Siyudad sa New York, Siyudad sa Mexico, Shanghai, Bombay, Los Angeles, Buenos Aires, Seoul, Beijing, Rio de Janeiro, Calcutta, ug sa Djakarta. Ang pila ka siyudad sa Aprika nagatubo sa 10 porsiento matag tuig​—ang kinakusgan sa paghimog siyudad nga natala—​nag-ingon ang World Bank. Ang mas daghang populasyon sagad duyogan sa dugang nga polusyon ug sa hulga sa sakit.

Mga Pangangkon Maylabot sa Titanic

Ang mga tag-iya gihatagan ug tulo ka bulan sa pagkuha sa 1,800 ka butang nga nakuha gikan sa Titanic, pito ka tuig human nakit-an ang nalunod nga barko sa bugnawng katubigan sa Newfoundland. Sanglit ang barko nalunod panahon sa unang biyahe niini niadtong 1912, ang kadaghanang mag-aangkon lagmit maoy mga manununod sa 687 ka tawo kinsa nakalabang-buhi sa trahedya o sa 1,513 ka nangamatay. Ang koleksiyon naglakip sa mga relo ug nagkalainlaing matang sa alahas, mga sensilyo, mga butang nga ginama sa panit, ug mga butang para sa paggalam sa buhok. Ugaling, malisod pamatud-an ang pagkatag-iya, sanglit pila lang ka butang ang nakulitan ug ngalan. Gawas pa, si bisan kinsang buot nga manag-iya sa usa ka butang ug makahatag ug pamatuod nga maoy tag-iya kinahanglang moamot alang sa $5.5 milyon nga gasto sa pagsuhid, nga gipasukad sa kantidad sa pagbaligya sa maong butang. Ang mga butang nga dili kuhaon panag-iyahon sa kompaniya nga maoy migasto sa proyekto. Makaiikag, walay mausa sa mga adlaw-adlaw nga mga butang nga nakit-an ang ginama sa plastik.