Mangaon Tag Balanghoy!

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! Nigeria

NGA nagkupot ug sundang, si Janyere mihabas sa iyang agianan latas sa labong nga balanghoyan. Usa ka kalo nga buli nagpanalipod kaniya gikan sa naglagiting nga kainit sa ekwitoryal nga adlaw. Nga nagpilig balanghoy nga mga tulo ka metros ang gitas-on, gikuptan niya ang punoan sa duha ka kamot ug hinayhinayng giibot. Miguho ang mga gamot ug mga unod sa balanghoy. Gipamutol niya kini ginamit ang iyang sundang ug gibutang kini sila sa lapad nga palanggana kauban sa ubang mga balanghoy nga bag-o pa lang niyang giibot. Si Ngozi, ang iyang asawa, mialsa sa palanggana, milukdo niana, ug nagkuyog sila sa pagpauli.

Kining yano nga paagi sa pag-ani nasinati sa minilyon sa tibuok nga tropiko kinsa kanunayng nagkaon ug balanghoy.a Sa Aprika lamang mga 200 ka milyong tawo ang nagsalig sa balanghoy para sa kapin sa katunga sa ilang adlaw-adlaw nga pagkonsumo sa kaloriya. Ug ang popularidad niana nagauswag. Ang pila ka eksperto nag-ingon nga sa tuig 2000, ang gidaghanon sa mga tawo nga magsalig sa balanghoy lagmit modoble sa gidaghanon niadtong nagsalig niana panahon sa tunga-tunga sa katuigang 1980.

Nakakaon ka na bag balanghoy? Kon nagpuyo ka sa bugnaw nga bahin sa yuta, tingali moingon kang wala. Apan ayawg seguroa! Ang unaw sa balanghoy maoy hinungdanong sagol sa mga tuyo, mga sarsa, pagkaon sa masuso, panakot nga mustasa, mga produkto sa tapioca, gawgaw, kendi, ug sa tinapay. Bisan ang karneng imong gikaon o ang gatas nga imong giinom mahimong naggikan sa kahayopan nga gilawgan ug pinulbos nga balanghoy ingong bahin sa ilang lawog.

Dugang pa sa amot niini sa industriya sa pagkaon, ang balanghoy gigamit sa paghimog mga papilit, mga kola, ug mga pintura.

Sayon ra ang Pagpatubo Niana

Apan alang sa kadaghanang Aprikano, sama kang Janyere ug Ngozi, ang balanghoy gipatubo aron kaonon. Bisan diyutay ra ug protina, ang bus-ok nga mga unod niini dagaya sa carbohydrates. Sa matag libra, ang balanghoy adunay kapin sa duha ug tunga ka pilo nga kaloriya labaw pa kay sa mais o ubi, ang sunod nga duha ka labing hinungdanong naandang pagkaon sa Aprika. Ang linghod nga udlot ug dahon niini maayong kan-on​—dagaya sa mga bitamina, mineral, ug protina.

Usa ka dakong hinungdan nga nakaamot sa kabililhon sa balanghoy mao nga kana sayon ra kaayong patuboon. Dili na kinahanglanon ang hilabihang pagtikad sa yuta, gawas lang sa pag-ibot sa mga sagbot ug mga bagon ug pagtino nga adunay igong kainit sa adlaw. Kon basa ang yuta, ang mag-uuma magtanom sa mga pinutol sa punoan nga gikan niana motubo ang balanghoy. Dili kinahanglang sigean ug guna, ug diyutay lang o wala magkinahanglan ug abono, igpapatay sa agup-op, o igpapatay sa insekto. Kana usab mahimong anihon bisan unsang panahon sa tuig.

Ang balanghoy sa katalagsaon maoy malahutayon. Motubo kinig maayo sa tambok ug dagol nga yuta. Mabuhi kini gikan sa tupong sa dagat ngadto sa mga kahabogong 2,000 metros. Molipang kini sa mga dapit nga sigeg ulan, apan mabungahon usab kini sa mga klima diin walay ulan sulod sa siyam ka bulan. Bisan kon maugdaw kini siya, ang mga balanghoy moturok gikan sa tuod niini!

Ang Pagproseso Niana Maoy Lisod nga Trabaho

Busa gikan sa panahon nga kana gitanom hangtod sa pag-ani, ang balanghoy wala kaayoy dakong trabaho. Apan, sa dihang maibot na kini magsugod ang tinuod nga trabaho. Sa pagkamatuod, ang buluhaton nga nalangkit gikan sa pag-ani hangtod nga makaon na kini tingali katumbas o molabaw pa sa tanang mga kalihokan sa wala pa aniha.

Kining buluhatona kinahanglang magsugod dayon. Kon buot pa niya, mahimong tipigan ni Janyere ang mga unod sa balanghoy hangtod sa duha ka tuig pinaagi sa pagbiya kanila nga dili-atimanon diha sa yuta. Apan sa dihang ibton na kini sila, ang mga unod kinahanglang maproseso sulod sa 48 ka oras kay kon dili sila mosugod sa pagkadunot.

Si Ngozi buot nga maghimog gari, usa ka paborito sa mga Nigeriano. Una siya magpanit ug balanghoy ginamit ang kutsilyo; dayon hugasan niya kana. Si Ngozi ug Janyere karon nagdala sa pinanitang balanghoy ngadto sa ilang higalang si Alex kinsa may galingan. Ang galingan magdugmok sa mga unod. Ang dinugmok ibutang sa lungagon nga sako, ug pug-on didto sa pug-anan ni Alex.

Apan wala pa matapos ang trabaho! Dayon ang dinugmok nga balanghoy kinahanglang paughon sulod sa pila ka adlaw. Si Janyere mag-ayag dayon niana sa ayagan nga raffia. Human niana, pritohon kana ni Ngozi, nga balihon kana ginamit ang kahoy nga plato aron dili mapagod. Ang balanghoy, niining tungora sa pagproseso, gitawag na karon ug gari.

Bisan kon si Ngozi nagpili lang ug usa sa daghang paagi sa pagproseso sa iyang balanghoy, kadaghanang balanghoy sa Aprika giproseso sa kababayen-an diha sa balay inay kay sa komersiyal nga paagi. Ang panglaktod wala isugyot, kay ang balanghoy adunay diyutayng cyanide, nga hilabihang makahilo sa mga tawo ug kahayopan. Ang hingpit nga pagproseso makapamenos sa cyanide ngadto sa luwas nga sukod.

Panahon sa Pagpangaon!

Karon, sa kataposan, tingkaon na! Ang gari, nga sagolan ug tuno sa lubi, mahimong lamiang puding. Mahimo usab kining mga biskwit. Apan si Ngozi ug Janyere mipili nga mokaon ug eba, nga gihimo pinaagi sa yanong pagkutaw sa gari diha sa init nga tubig.

Sa tibuok Aprika ang mga kalan-ong ginama sa balanghoy nagkalainlain sama sa mga ngalan nga gihatag kanila. Sa Côte d’Ivoire kana idalit nga may karne ug mga utanon ingong attieke. Sa Ghana, ang balanghoy nga sagolan ug isda o sarsa nga itlog mahimong usa ka potahe nga gitawag ug garifoto. Sa Tanzania, sa dihang mangayo ka ug ugali, dalitan ka ug balanghoy (sa dagway sa espiso nga pasta) uban sa sabaw. Sa Cameroon, ang mga tawo gustong mokaon ug kumkum. Ug sa Sierra Leone, ilabina sa ma-Sabado, ang gustoan ug balanghoy mopili sa ilang foofoo!

Bisan unsay imong itawag niana, ang balanghoy maoy dakong bahin sa Aprikanhong kinabuhi. Sa pagkamatuod, dako kaayo nga daghang tawo mobati nga kon wala sila makakaon ug balanghoy, bisan kon may lain silang gikaon, wala gayod sila sa tinuoray makakaon!

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 26]

Pagpanit ug paghugas sa balanghoy

Paggaling

Pag-ayag

Pagprito