Mga Dahon sa Balanghoy—Matag-Adlawng Pagkaon Alang sa Minilyon
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA REPUBLIKA SA SENTRAL APRIKA
KANANG tanan nagsugod sa mga tuig 1600, sa dihang ang mga Portuges nagdalag balanghoy, o manioc, gikan sa Amerika del Sur ngadto sa Aprika. Ang balanghoy gituohan nga lumad sa Brazil tungod kay ang pulong “manioc” naggikan sa Tupian nga mga tribo sa Brazil sa Amazon nga Walog.
Ang mga gamot gipabilhan pag-ayo sa katawhan sa Aprika, apan komosta ang dugom-berdeng mga dahon? Kini gigamit sa pipila ingong tambal sa way-tabon nga mga samad o sa pagtambal sa hangga. Apan, alang sa minilyon sa Republika sa Sentral Aprika ug sa ubay-ubayng laing mga nasod sa Aprika, ang mga dahon maoy matag-adlawng pagkaon, kay kana maluto nga lamiang pagkaon. Ngani, usa sa unang mga pulong nga nakat-onan sa bag-ong mga misyonaryo sa Watch Tower dinhi mao ang ngunza. Kini maoy lamiang sinabaw nga linuto gikan sa mga dahon sa balanghoy ug mao ang nasodnong potahe sa Republika sa Sentral Aprika—usa ka potahe nga kinahanglang tilawan gayod sa usa ka bisita sa sentral Aprika.
Ang kadaghanang Uropanhon nga nagpuyo sa Aprika dili gayod motilaw sa pagkaon nga ginama gikan sa maong mga dahon, kay giisip nila kini nga pagkaon alang sa mga nitibo, dili alang sa mga langyaw. Apan unsa ang mga kamatuoran? Sa mga nasod nga sama sa Republika sa Sentral Aprika, Sierra Leone, ug Zaire, ang maong mga dahon maoy naandang matag-adlawng pagkaon alang sa daghang pamilya.
Sa dihang magapanaw sakay ug ayroplano o magabiyahe latas sa Republika sa Sentral Aprika, imong makita ang matahom lunhawng nasod—kakahoyan, kabugangan, kasagbotan, ug, sa tunga, gagmayng mga umahan sa balanghoy uban sa ilang talagsaong dugom-berdeng mga dahon. Ang matag gamayng balangay gilibotan ug mga luna sa balanghoy. Ang mga tawo magtanom niana tapad sa ilang mga balay, ug bisan sa kaulohan, ang Bangui, makakita kag balanghoy diha sa gagmay kaayong mga lote ug mga hikting yuta nga tapad sa usa ka dakong balay o tapad sa pangunang dalan. Sa pagkatinuod, kini hinungdanong kalan-on niining bahina sa kalibotan.
Tilawi ang Diyutayng Ngunza
Sa pag-abot, ang bag-ong mga misyonaryo sa wala madugay gidapit sa ilang mga higala nga moduaw ug motilaw ug diyutayng ngunza. Kini maoy usa ka pagpangaon nga naglakip sa bantog nga potahe nga ginama sa mga dahon sa balanghoy. Ang nitibong mga babaye mahibalo nga moluto niini sa lamiang paagi. Ang matag babaye morag adunay iyang kaugalingong resipe. Usa sa unang mga butang nga makat-onan sa mga batang babaye gikan sa ilang mga inahan bahin sa pagpangluto maoy kon unsaon paglutog ngunza.
Magarbohon sila nga mosaysay kon unsa kini ug kon unsaon kini pagluto. Ang mga babaye malipay kon magpakita kag interes sa maong lumad nga potahe. Una sa tanan, sultihan ka nila nga barato ang mga dahon sa balanghoy ug daghan ug makakutlo ka niini sa ting-ulan ug ting-adlaw. Sa mga panahon sa mga kalisdanan sa pangabuhi ug implasyon, ang mga dahon sa balanghoy adunay dakong bahin sa pagpakaon sa usa ka pamilya. Ug hinumdomi palihog nga ang Aprikanhong mga pamilya kasagaran dagko. Adunay daghang pakan-onon. Ang paglutog ngunza mokabat ug daghang oras. Kinahanglang mawagtang ang kapait sa mga dahon sa dili pa kini kan-on. Kini kuhaan sa hilo pinaagi sa naandang pagpangandam, nga naglangkit sa paggaling ug kanunayng pagpabukal.
Ang lana nga palabihon sa paggamit sa Aprikanhong kababayen-an sa pag-andam sa ngunza mao ang lana sa palma. Ang ginama-sa-lokal nga dugom-pula nga lana maoy usa ka kinahanglanon. Ang ngunza uban ang diyutayng peanut butter ug tingali diyutayng sibuyas ug ahos maoy matag-adlaw nga pagkaon alang sa usa ka pamilya. Apan komosta man kon nagdahom ka ug mga bisita? Nan ang ngunza kinahanglang espesyal, butang nga ilang mahinumdoman. Busa ang tagbalay magdugang sa iyang kinaham nga sangkap—ang tinap-anang isda o mga hiwa sa karneng baka—gawas pa sa daghang ahos ug sibuyas uban sa daghang bag-o, ginama-sa-balay nga peanut butter. Kining tanan ilunod sa dakong kaldero. Ang nahibiling paagi sa pagluto naglangkit sa pailob ug daghang pagpabukal.
Karong adlawa ang among tagbalay magdulot sa ngunza uban sa kan-ong humay. Ang kan-on nga buboan sa usa o duha ka luwag nga init nga ngunza magustohan sa mga Aprikano ug daghang langyaw usab. Idugang ang diyutayng sili, ug karon nahibalo ka na kon unsay ngunza. Kon ang usa moinom ug usa ka basong pulang bino uban sa pagkaon, mas lamian siya sa ngunza.
Nganong Dili Tilawan ang Diyutayng Ngukassa o Kanda?
Kon mobiyahe ka gikan sa silangan ngadto sa kasadpan sa nasod, imong makaplagan nga ang mga tawo nagalutog ngunza sa lainlaing mga paagi. Ug komosta man ang ngukassa? Sa usa ka tugnawng adlaw nga nag-ulan, ang ngukassa, usa ka sinabaw nga giluto uban sa lainlaing mga tinanom sa hardin o umahan, basin mao ang angay kanimo. Ang lana sa palma, mga saging, mani, kamote, mais, ug, siyempre, pipila ka dahon sa balanghoy sagolon sa pagluto, apan dili butangan ug asin—dili bisan usa ka lugas nga asin. Kana ang sekreto! Ang nalutong potahe maoy lami ug sustansiyado. Ug kon mobiyahe ka ug dugay, pagdalag diyutayng kanda. Kini ginama sa mga dahon sa balanghoy nga gilubok uban sa tinap-anang isda o karne. Ang kanda andamon pinaagi sa pagputos niining sinagol sa mga dahon sa balanghoy ug idangdang kini sa kalayo sa ubay-ubayng oras hangtod nga magahi ug mauga. Kini molungtad ug daghang adlaw ug ikasula sa usa ka hiwang tinapay. Kini labing maayo sa mga biyahedor.
Kon ikaw moduaw sa Aprika bisan kanus-a, nganong dili mohangyog balanghoy? Tilawi kini, ug duyog sa minilyon nga gusto niini!