Pagpaniid sa Kalibotan

Kababayen-an Gitambagan sa Pagsukol sa Manglulugos

Ang bag-ong panukiduki nagpakita nga ang mga babaye adunay mas dakong purohan nga makalingkawas sa paglugos ug kadaot kon sila mosukol kay kon sila magpakiluoy o mohilak. Sa pagsusi sa mga talaan sa mga babaye nga giamong-amongan, ang mga tigdukiduki sa Brandeis University sa Waltham, Massachusetts, nakakaplag nga ang mga babaye nga misukol o misinggit ug midagan nakalingkawas sa paglugos kay niadtong wala mobuhat niana. “Sa pagkatinuod, ang mga babaye nga dako ug purohan nga malugos o madaot mao kadtong dili mosukol, nga nagsalig hinuon sa pagpakiluoy o pagpangatarongan sa ilang mga tig-atake,” nag-ingon ang magasing American Health. Si Dra. Sarah Ullman, nga midumala sa pagtuon, mihatag niining tambaga: “Ang babaye kinahanglang dili magpanuko sa pagsinggit, pagpakig-away ug pagsukol uban sa tibuok niyang kusog. Ang pagpakiluoy ug paghangyo lagmit dili makatabang.”

Ang Iglesya sa Polandia

Mga upat ka tuig human sa pagkapukan sa Komunismo sa Polandia, ang Iglesya Katolika nag-atubang ug seryosong mga suliran. Sumala sa Guardian Weekly sa London, ang pagsurbi sa hunahuna sa katawhan nagpadayag nga “ang pagkapari nawad-an sa dakong bahin sa dungog niini.” Kini midugang nga “ang mga aplikante sa seminaryo nagakadiyutay ug ang tumatambong sa mga klase sa relihiyosong instruksiyon sa mga tunghaan nagakamenos.” Ang kadaghanan niadtong gipangutana nagtuo nga ang impluwensiya sa Katoliko sa kinabuhi sa katawhan sobra ra kaayo. Ang Guardian nag-ingon nga ang Polakong “mga intelektuwal nagtuo nga bisan pag kaniadto ang Polandia naila sa relihiyosong kadasig ang Katolisismo niini sa pagkatinuod taphaw lamang ug rituwalistikanhon.” Ang pipila nagtuo nga ang simbahan mao lamay galamiton aron sa pagpakig-away sa Komunismo ug nga kini wala makapugong sa Polakong mga Katoliko sa “pagpakigdiborsiyo o pagpakuha sa batang gisabak bisan pag ang balaod nagtugot gihapon kanila.”

“Gamita Kana o Mawala Kana”

Ubay-ubayng pagtuon nga gihimo sa tibuok kalibotan nagpadayag nga kon kanunayng gamiton sa tawo ang iyang utok, layo ang posibilidad nga siya makasinati ug mga sakit sa utok. “Ang pagbaton ug dugang edukasyon wala lang magkahulogan nga labi pa nimong ugmaron ang imong utok sa dihang bata ka pa, kondili dugang gamiton mo kana sa tibuok mong kinabuhi, ug kana mopatunghag usa ka matang sa panalipod” batok sa sakit sa hunahuna. “Ang pagbasa, pagsulat ug ang aritmetika tingali mao ang labing maayong paagi sa pagpanalipod sa imong utok batok” sa kadaot sa katakos sa paghunahuna, nagtaho ang The Toronto Star sa Canada. Ang neurosikologo nga si Marilyn Albert nag-ingon: “Kining impormasyona may igong pamatuod nga kami nasayod nga kana tinuod.” Siya midugang: “Alang sa utok, kana nagkahulogang ‘gamita kana o mawala kana.’”

Mga Kanser nga Gipahinabo sa Radyasyon

Pito ka tuig human sa nukleyar nga aksidente sa Chernobyl sa Ukraine, ang mga doktor sa Belarus (kanhi Belorussia) nagtaho ug dakodakong pag-uswag sa gidaghanon sa kanser sa thyroid sa kabataan. Sumala sa Pranses nga medikal nga mantalaang Le Concours médical, ang gikatahong mga kaso sa kanser sa thyroid sa kabataan sa Belarus miusbaw gikan sa aberids nga 4 ka kaso matag tuig tali sa 1986 ug 1989 ngadto sa 114 ka kaso matag tuig gikan sa 1990 hangtod sa Hunyo 1992. Tungod kay ang radyoaktibong isotope nga nagpahinabo sa kanser sa thyroid, ang iodine 131, mihungaw panahon sa aksidente nga labaw ang gidaghanon kay sa ubang radyoaktibong mga elemento, ang mga siyentipiko nanghinaot nga ang ubang matang sa gipahinabo-sa-radyasyon nga mga kanser mapugngan.

Mga Manok nga Adunay “AIDS”

Mopatim-aw nga ang AIDS dili lang motakboy sa mga tawo ug sa pipila ka matang sa unggoy. Ang Indian Express sa Bombay, India, nagtaho nga ang sakit nga kaamgid sa AIDS mitakboy sa mga manokan sa nasod. Sumala sa Express, ang gipahinabo-sa-virus nga sakit nga gumbaro, nga mosangpot ug acquired immune deficiency syndrome, “nahimong epidemya sa nasod, nga nag-apektar sa mga lahk [ginatos ka libong] langgam.” Kapin sa 1.5 ka milyong himungaan ang nangamatay. Ang taho nag-ingon nga hayan adunay grabe nga pagnihit sa itlog sa India.

Mga Suliran sa Tin-edyer

“Ang mga tin-edyer karon [sa Tinipong Bansa] nagaatubang sa kamatuoran nga labi pa ka makalilisang ug ka peligroso kay sa mga tuig sa pagkatin-edyer nga nahinumdoman sa ilang mga ginikanan ug mga apohan,” nagtaho ang International Herald Tribune. Nagkutlo sa estadistika sa T.B., ang Tribune nag-ingon nga ang gidaghanon sa tin-edyer nga moinom ug alkoholikong ilimnon miuswag sa 30 porsiento kay sa katuigang 1950. Ang paghikog sa tin-edyer miusbaw gikan sa talagsaon kaayong hitabo ngadto sa ikatulong labing komon nga hinungdan sa kamatayon, sunod sa mga aksidente ug mga pagpatay. Taliwala sa mga batan-on gikan sa 10 ngadto sa 14 anyos ang edad, ang wala kinahanglanang pagmabdos miuswag ug 23 porsiento gikan sa 1983 hangtod sa 1987, ug ang gidaghanon sa may gonorea mitubo ug upat ka pilo tali sa 1960 ug 1988. Ang mga sikologo nangitag bag-ong mga paagi sa pagsabot ug pagtabang sa mga batan-on.

Pagtan-aw Kanila nga Dili Kinahanglang Mokaon Kanila

Ang pagpanakop ug pagkaon sa mga balyena nahimong dakong isyu sa katuigang dili pa dugay. Sa pila ka nasod, sama sa Hapon, ang pipila ka tawo nag-ingon nga ang karne sa balyena maoy bahin sa ilang naandang pagkaon ug nasuko sa pagdili sa komersiyal nga pamalyena sa International Whaling Commission. Hinuon, ang pipila ka Hapon nakakaplag nga ang mga balyena mokita bisan dili dakpon ug kaonon. Ang mga molupyo sa Kaislahan sa Bonin, habagatang Tokyo, puliki sa pagpalapad sa ilang kinabag-ohang pangdani sa mga turista, ang pagtan-aw sa balyena. Sa dihang nakakitag mga balyena diha sa ilang normal nga puy-anan inay kay sa ilang mga plato, ang mga tumatan-aw sa balyena moabiba, ilabina kon ang mga balyena magpasidlit ug tubig ug magtimpasaw.

“Nabuang sa Posil”

Ubos nianang ulohana, ang editoryal sa The New York Times sa Mayo 25 mikomento bahin sa husay sa usa ka tawo sa Louisiana kinsa naabsuwelto human patya ang Hapon nga exchange student sa Oktubre 1992. Ang 16-anyos nga estudyante nasayop pagtulpok sa timbre sa pultahan sa tawo. Sa dihang wala tumana sa estudyante ang mando sa tawo sa dili paglihok, kinsa wala makasabot sa kahulogan niana, giposil niya ang tin-edyer nga Hapon sa dughan. “Ikaw adunay legal nga katungod sa pagtion ug posil sa tanang moduol sa imong pultahan,” miingon ang abogado sa tawo sa pagdepensa kaniya. Kana, matud sa editoryal, nagkahulogan nga bisan kinsa nga moduol sa imong pultahan, lakip “ang lokal nga ministro . . . , makadahom ug bala kon siya mangahas sa pagtimbre.” “Kaming mga Hapon wala makasabot sa hilig sa mga Amerikano sa pagbaton ug paggamit ug posil,” matud sa Hapon nga tigbalita. “Sa pagkatinuod, sayon lang,” mitubag ang editoryal. “Hunahunaa lang ang pagkabinuang, ang pagkahagip-ot ug hunahuna, ang baliko nga pagsabot sa ‘katungod sa pagdalag armas ug ang pagdumili sa pagkat-on ug bisan unsa” gikan sa kamatayon sa dili maihap nga mga tawo nga namatay pinaagig posil.

Mga Babayeng Drayber

Ang mga babayeng drayber sagad gihunahuna nga menos ug katakos sa pagmaneho kay sa mga lalaki. Ang mga kamatuoran ba nagpaluyo niining konklusyona? Wala sumala sa The Motorist, usa ka mantalaan nga gipatik sa Automobile Association of South Africa. Sa tanang mga aksidente sa kadalanan nianang nasora sa usa ka tuig di pa dugay, kapin sa 83 porsiento naglangkit sa lalaking mga drayber. Busa daghang kompaniya sa seguro nagtanyag sa mga babayeng drayber ug mas menos nga balayranan sa seguro kay sa mga lalaki. “Kining pagsalig sa katakos sa pagmaneho sa mga babaye,” misaysay ang magasin sa ibabaw, naglungtad tungod kay ang industriya “nagtuo nga ang mga babaye dili kaayo agresibo kon magmaneho, dili kaayo arisgado ug gamay rag purohan nga malangkit sa kalapasan sa trapiko.” Ang magasin nanghinapos nga ang hustong tinamdan, bisan unsa pay sekso, maoy magtino sa maayong mga batasan sa pagmaneho.

Ang Kahimtang sa Panglawas sa Kalibotan

Unsay kahimtang sa panglawas sa tibuok-yuta? Usa ka malukpanong taho nga gipatik di pa dugay sa WHO (World Health Organization) nagpadayag ug daotang balita ug maayong balita. Ang maayong balita mao nga ang dalap, polyo, ubong saguysoy, ug tetanus sa bag-ong natawong bata nagakamenos tungod sa tibuok-yutang mga paningkamot sa pagbakuna sa kabataan. Ang sakit sa kasingkasing ug kaugatan samang nagakamenos diha sa kadaghanang nagakaugmad nga mga nasod. Ang gidaghanon sa nangamatay nga masuso ug bata mius-os sa tibuok kalibotan, ug ang gitas-on sa kinabuhi nagauswag. Ang daotang balita, nagtaho ang WHO, mao nga ang tropikanhong mga sakit, sama sa kolera, yellow fever, denge, ug malarya, “daw mikaylap nga dili-mapugngan.” Ang AIDS, tesis, ug diabetes nagdaghan usab.

Pagsugal Pinaagig Video

Ang mga loteriya sa video “sama ka makagiyan sa crack cocaine” ug kinahanglang dili ibutang sa publikong mga dapit, matud ni Gary Smith, usa ka propesor sa University of Alberta. Giinterbiyu sa The Edmonton Journal sa Canada, si Smith, kinsa nagpasiugda sa pagtuon labot sa dili-makapugong sa pagsugal, nag-ingon nga ang pagkagiyan sa pagsugal pinaagig video mahitabo “ingon ka mubo sa unom ka bulan.” Siya nag-ingon nga ang pagkaylap sa pagsugal nagdalag pag-uswag sa krimen ug ubang dagkong mga suliran. Dos tersiya sa mga hugador mangdispalko ug salapi ug mamalsipikar, manikas, ug mangawat aron lang makapadayon sa ilang bisyo. Ang pagkagiyan magpahinabog depresyon ug sa pagpalandong sa paghikog nga motultol sa dinanghag nga pagmaneho ug mga aksidente, dugang pa sa pagkadili makabayad sa mga utang “ug kapildihan sa sistema sa pag-atiman sa panglawas.” Sumala kang Smith, “ang matag hugador nakapildi sa katilingban ug $56,000.”

Mga Batan-on sa Katuigang ’90

Si Vittorino Andreoli, usa ka sikyatrista sa Verona University, Italya, nagtaho nga lahi sa miaging mga kaliwatan, ang mga batan-on karon “kulang o menos ug pagsabot sa umaabot.” Siya midugang nga kini ang nagpalisod sa mga batan-on sa “pagsakripisyo karon alang sa kalipay ugma damlag.” Daghan usab ang kulang sa pag-ila sa maayo ug daotan,” nga nagpasabot nga “ang tanang batasan gikontrolar sa kahimtang lamang” inay kay sa bisan unsang tinong moral nga lagda. Daghang batan-on karon wala gayod makasabot kon unsa ang kamatayon. Si Andreoli nag-ingon nga “sila nasayod lamang sa kamatayon diha sa telebisyon, gikan sa mga tinumotumong sugilanon . . . Ang mga batan-on nahibalo kon unsaon sa pagpahinabog kamatayon, apan wala sila mahibalo kon unsa kana. Busa, sila mahimong mopahinabo niana o mopahamtang niana sa ilang kaugalingon, nga bug-os naghanduraw ug lahi nga mga resulta.”