Pagmatuto sa Usa ka Lisod Pitolon nga Bata
“MAAYO ba ang imong adlaw karon?” nangutana si Susan sa iyang anak nga si Jimmy sa dayong pagsakay niini sa kotse sa dihang iya kining gikuha sa eskuylahan. Nagkulismaot, wala niya tagda si Susan. “Aw, dili tingali maayo ang imong adlaw da,” may simpatiyang miingon si Susan. “Gusto mo ba kining hisgotan?”
“Pasagdi ko,” nagbagulbol siyang mitubag.
“Nabalaka lang ko nimo. Daw naguol ka. Buot ko lang makatabang.”
“Wala ko magkinahanglan sa imong tabang!” siya misinggit. “Sagdi lang ko! Naglagot kaayo ko nimo. Maayo pag mamatay na lang ko!”
“Jimmy!” naghangos nga misulti si Susan, “ayawg pagsultig ingon niana kanako—bunalan hinuon ti ka ron! Nagminaayo lang ko nimo. Wala ko makasabot kon unsay nahitabo nimo. Wala na akoy isulti o himoon nga makalipay nimo.”
Natarantar ug gikapoy gumikan sa iyang tibuok adlaw nga trabaho, si Susan naglikoliko sa paglikay sa trapiko nga naghunahuna kon nganong nakabaton siya ug ingon nga bata. Siya naglibog, nga walay mahimo, ug nasuko, sa samang panahon nahiubos sa iyang anak mismo, ug siya gisamok sa pagbating sad-an. Nahadlok si Susan sa pagdala kaniya pauli—ang iya mismong anak. Halos dili na niya gustong mahibaloan kon unsay nahitabo karon sa eskuylahan. Tingali tawagon na usab siya sa telepono sa magtutudlo. Usahay dili na gayod makaagwanta si Susan.
Sa ingon ang daw yanong mga hitabo mobuto sa pagkahimong dakong pagsulay sa emosyon nga puno sa kabalaka. Ang mga bata nga ADD/ADHD, o usahay gihubit ingong “lisod pitolon,” kasagarang emosyonal kaayo sa dihang magaatubang ug mga suliran. Dali silang maputong, nga magbilin sa mga ginikanan ug kasuko, kalibog, ug sa kataposan kaluya.
Pagbanabana ug Pagpataliwala
Kasagaran, kining mga bataa utokan, mamugnaon, ug sensitibo kaayo. Importanteng ilhon nga sila maoy mahimsog nga mga bata nga may dili-kasagarang mga panginahanglan, busa nagkinahanglag linain nga pagsabot. Ang mosunod maoy pipila ka prinsipyo ug mga ideya nga nakaplagan sa mga ginikanan niining mga bataa nga malamposon.
Una, importanteng mahibaloan kon unsang mga kahimtang ug mga hinungdan ang makapatugaw sa bata. (Itandi ang Proverbio 20:5.) Hinungdanong obserbahan sa ginikanan ang mga timaan sa bata una pa magsugod ang emosyonal nga mga kasungian ug sa pagpangilabot dayon. Ang pangunang ilhanan mao ang ekspresyon sa nawong nga mobanaag sa pagsamot sa kahigawad ug pagkawalay mahimo sa pagpakig-atubang sa usa ka kahimtang. Ang paghatag ug maayong mga pahinumdom nga kinahanglang pugngan sa bata ang iyang kaugalingon o, kon kinahanglan, ang pagkuha kaniya gikan sa kahimtang mahimong makatabang. Ang mga time out, pananglitan, epektibo, dili ingong usa ka paagi sa pagsilot kondili usa ka paagi aron ang bata ug ang ginikanan makahigayon nga makabatog kalinaw pag-usab ug unya sa pagpadayon nga makataronganon.
Sa gihatag nga ilustrasyon, sobra ra ang reaksiyon ni Jimmy sa yanong mga pangutana. Mao kini ang kasagarang panggawi matag adlaw ni Jimmy. Bisan tuod mahunahuna dayon sa usa ka ginikanan nga kini nga kasuko ug kahigawad gitumong kaniya, hinungdanong ilhon nga kining mga bataa kasagarang mawad-ag pagsabot (pangatarongan) sa dihang dili nila maagwanta ang dugang pang kapit-os. Busa, importanteng molihok nga may pagsabot. (Proverbio 19:11) Sa kaso ni Jimmy, mahimong pabugnawon ni Susan ang kahimtang pinaagi sa paghilom ug hatagan ang iyang anak ug panahon sa pagpugong sa iyang kaugalingon, ug tingali sa ulahi ilang hisgotan ang mga panghitabo sa maong adlaw.
Mga Batang Naluya Tungod sa Kapit-os
Wala pa sukad makaatubang ang tawhanong pamilya ug ingon ka dakong mga suliran, mga kapit-os, ug mga kabalaka nga sama nianang nakahatag kalisod sa modernong kalibotan. Lahi na ang mga panahon, ang mga gikinahanglan mas grabe, ug mas daghan ang ginapangayo sa mga bata. Bahin niini nga isyu, ang librong Good Kids, Bad Behavior nag-ingon: “Ang kadaghanan sa mga suliran nga naagoman sa mga bata mahimong gipahinabo o naimpluwensiyahan sa nagbag-ong mga pagdahom sa katilingban.” Alang sa mga batang ADD/ADHD, ang eskuylahan mahimong usa ka makalilisang nga dapit. Samtang naningkamot sila sa pagbuntog sa ilang kaugalingong mga kakulangan, sila napugos sa pagnunot sa pagbuto sa bag-ong mga kalamposan sa teknolohiya nga tuling nagbag-o sa usa ka palibot nga daw daotan ug peligroso, nga nakadugang sa ilang kabalaka. Sa emosyonal nga paagi, ang mga bata linghod pa kaayo sa pagsulbad niining tanang problema. Gikinahanglan nila ang tabang sa ilang mga ginikanan.
Kunhori ang mga Panagbingkil
Aron makabaton ug mas malipayon, mas himsog nga mga bata, hinungdanong itagana ang usa ka mahusay ug malig-ong palibot. Ang usa ka epektibong plano aron makunhoran ang panagbingkil sa balay mahimong sugdan pinaagi sa simpleng estilo sa kinabuhi. Sanglit kining mga bataa madalidalion, daling malinga, ug sobra ka lihokan, kinahanglang kunhoran ang negatibong epekto sa sobra nga pagpalihok. Menosi ang gidaghanon sa mga dulaan nga itugot nga dulaan niining mga bataa sa usa ka panahon. Pagsulay ug usa lamang ka buluhaton o proyekto sa usa ka higayon hangtod kini matapos. Sanglit kining mga bataa kasagaran nga dili-organisado sa ilang kaugalingon, ang pagkahimong organisado makakunhod sa kahigawad. Kon mas diyutay ug mas daling makuha ang mga butang nga kinahanglan nilang dumalahon, mas daling dumalahon ang mas importanteng mga butang.
Laing epektibong paagi sa pagkunhod sa kapit-os sa balay mao ang pagtuman sa giplano, dili estrikto, nga rutina, nga maghatag sa mga bata ug pagbati sa kalig-on. Ang eskedyul sa oras dili sama ka hinungdanon sa pagkasunodsunod, sa pagkahan-ay sa panghitabo. Kini mahimong makab-ot pinaagi sa pagpadapat sa praktikal nga mga sugyot sama sa mosunod. Pagtaganag hustong pagkaon nga may simple balanseng mga pagkaon ug mga meryenda sa regular nga mga oras. Himoa ang mga rituwal sa pagtulog nga mainiton, mahigugmaon, ug makapahupay. Ang mga pag-shopping mahimong sobrang makapadasig sa luhag kaayong mga bata, busa pagplano una ug ayaw pag-adto sa daghan kaayong tindahan. Ug kon maglingawlingaw, ipatin-aw kon unsang matang sa paggawi ang imong ginalaoman. Ang tinong mga rutina makatabang sa bata nga may linaing mga panginahanglan sa pagpugong sa iyang madalidaliong paggawi. Dugang pa, makatabang kini aron matukod ang pagkamaandamon sa ginikanan.
Uban sa diwa sa pagkaorganisado, maayong maghimog usa ka sistema sa mga lagda ug ilakip ang mga sangpotanan sa dihang lapason ang mga lagda nga dili mahimong ikompromiso. Ipatin-aw ang mga lagda nga dili mausab-usab, ingon man gikauyonan sa amahan ug inahan, pagbutang ug mga utlanan sa dalawaton nga paggawi sa mga bata—ug itudlo usab nga manubag sila sa ilang mga lihok. Ipaskin ang usa ka listahan sa mga lagda diha sa dali makitang lugar, kon gikinahanglan (aron mahinumdoman sa mga ginikanan, ingon man sa anak). Ang pagkadilimausab-usab mao ang yawi sa kasegurohan sa pagbati.
Ang pagsabot sa mga naangayan sa bata, sa iyang mga nagustohan o mga wala magustohi, ug pagpasibo niini kanila dakog mahimo aron makunhoran ang wala kinahanglanang pagpit-os diha sa panimalay. Tungod kay ang linaing kinaiya niining mga bataa kasagarang nagabag-o-bag-o ug madalidalion, ang ilang pagpakiglabot sa ubang mga bata mahimong usa ka lisod nga kasinatian. Ang pagpahulam, ilabina sa mga dulaan, mahimong maoy hinungdan sa away, busa mahimong pasagdan sa mga ginikanan kining mga bataa sa pagpili sa paboritong mga butang nga mahimo nilang ipahulam. Dugang pa, ang pagkontrolar sa ilang sukod sa kadasig pinaagi sa paghatag kanila ug gamayng grupo nga makauban sa dula ug ang paghimog mga kalihokan nga dili makahatag kanila ug sobra nga kalipay makatabang usab aron makontrolar ang ilang mabalhinon ug mahinaykong panggawi.
Hinungdanon alang sa mga ginikanan nga pasagdan ang matag bata sa pagtubo sa iyang kaugalingong paagi ug sa paglikay sa pagpugos o paghulma sa bata sa wala kinahanglanang pagkamanagsama. Kon ang usa ka bata dili makagusto sa usa ka pagkaon o usa ka sapot, idespatsar kana. Kining gagmayng mga tunok sa kasuko dili angayng awayan. Sa ato pa, ayawg paningkamot nga kontrolahon ang tanang butang. Magmatimbang, apan sa dihang nakahimo nag desisyon kon unsa ang angay sa usa ka Kristohanong pamilya, pabilin diha niana.
Pagdumala sa Paggawi
Ang dili matag-ang mga bata daw nagkinahanglan ug hataas nga ang-ang sa pagdumala. Ingong resulta, daghang ginikanan ang gihasol sa pagbating sad-an kon kinahanglan nilang magdisiplina kanunay. Hinuon, importanteng masabtan ang kalainan tali sa disiplina ug abuso. Sumala sa librong A Fine Line—When Discipline Becomes Child Abuse, gikataho nga 21 porsiento sa tanang pisikal nga pag-abuso nahitabo sa dihang ang mga bata nagpakitag agresibong paggawi. Busa, ang panukiduki nakahukom nga ang mga batang may ADD/ADHD mao ang “mas nameligro sa pisikal nga pag-abuso ug pagpasagad.” Dili-ikalimod, ang pagmatuto ug mga bata nga adunay linaing panginahanglan mahimong makapit-os, apan ang pagdumala kanila kinahanglang maayo ug timbang. Sanglit kining mga bataa kasagarang utokan kaayo ug tinuod nga mamugnaon, sila usa ka hagit sa mga ginikanan sa pagdumala sa mga kahimtang nga nagkinahanglag pangatarongan. Kining mga bataa kasagarang makasabot ug himoong isyu ang mga depekto sa labing maalamong pangatarongan sa usa ka ginikanan. Ayaw sila tugoti nga himoon kana! Hupti ang awtoridad ingong ginikanan.
Sa mahigalaong paagi, apan sa malig-on, himoang mubo ang mga pagpatin-aw; sa laing pagkasulti, ayaw pasobrahig saysay, ug ayawg ikompromiso ang dili mahimong ikakompromisong mga lagda. Himoang ang imong “oo” tinuod nga oo ug ang imong “dili” dili. (Itandi ang Mateo 5:37.) Ang mga bata dili mga diplomatiko; busa, ang pagpakigsabot uban kanila mosangpot ug mga panaglalis, kasuko, ug kahigawad ug gani mosangko pa sa pagsininggitay ug kapintasan. (Efeso 4:31) Sa susama, likayi ang sobrang paghatag ug pasidaan. Kon gikinahanglan ang disiplina, kinahanglang ipahamtang kana dihadiha. Ang librong Raising Positive Kids in a Negative World nagtambag: “Kalmado, masaligon, ug malig-on—mao kanay naglangkob sa awtoridad.” Dugang pa, hinumdomi ang ekselenteng mga sugyot diha sa The German Tribune: “Pakigsulti kanunay sa bata sa paagi nga makuha ang iyang pagtagad: sangpita kanunay ang iyang ngalan, tan-awa kanunay ang mga mata ug gamita ang yano nga pinulongan.”
Ang pag-abuso mahitabo sa dihang ang mga ginikanan dili makapugong sa ilang mga pagbati. Kon ang ginikanan mosinggit, nawad-an na siya ug pagpugong. Ang Proverbio kapitulo 15 naghisgot bahin sa ulohan sa pagmatutuo ug pagdisiplina sa bata. Pananglitan, ang bersikulo 4 nagaingon: “Ang makalma nga dila maoy usa ka kahoy sa kinabuhi, apan ang pagkasukwahi niana maoy pagkabungkag sa espiritu”; ang bersikulo 18: “Ang usa ka tawo nga masuk-anon nagahagit ug pagpakig-away, apan kadtong mahinay sa kasuko nagapalinaw sa panagkabingkil”; ug, sa kataposan, ang bersikulo 28: “Ang kasingkasing sa tawong matarong nagapalandong sa angay nga itubag.” Busa, importanteng ilhon dili lamang kon unsay atong isulti kondili usab, kon unsaon nato kana pagsulti.
Pagdayeg, Dili Pagsaway
Tungod kay ang lisod-matutuon nga mga bata nagahimog mga butang nga mamugnaon, katingalahan, peligroso pa, dali alang sa mga ginikanan ang paggamit sa pagpanaway, pagbiaybiay, pagkasaba, ug sa pagdapat sa kasuko. Ugaling, sumala sa Today’s English Version, ang Bibliya sa Efeso 6:4 nagtudlo sa mga ginikanan sa pagmatuto sa mga bata sa “Kristohanong disiplina ug pagtulon-an.” Giunsa ni Jesus pagdisiplina ang mga nakasala? Migamit si Jesus ug matudloon nga disiplina nga nagabansay ug nagatudlo sa mga tawo, nga nakiglabot kanila nga walay pinalabi ug malig-on. Ang disiplina maoy usa ka proseso, usa ka paagi sa pagtudlo, nga, kon makiglabot sa mga bata, sagad kinahanglang balikbalikon.—Tan-awa ang artikulong “Ang Hunahuna sa Bibliya . . . ‘Ang Bunal sa Pagdisiplina’—Kinaraan na Ba?,” sa Septiyembre 8, 1992, nga Pagmata!
Ang husto nga disiplina makamugnag usa ka palibot nga adunay pagsalig, kainit, ug kalig-on; busa, sa dihang kinahanglan ang disiplina, kinahanglang ipadapat kini nga may mga pagpatin-aw. Walay dihadiha nga sulbad kon magbansay ug mga anak, sanglit ang mga bata anam-anam nga makakat-on, sa paglabay sa daghang panahon. Nagkinahanglan kini ug dakong pag-amoma ug pagmahal, daghang panahon ug trabaho, aron makamatuto sa husto sa bisan kinsa nga bata, ilabina sa lisod-matutuong bata. Ang mosunod mubong panultihon maayong hinumdoman: “Isulti ang imong gustong isulti, tinud-a ang imong gisulti, ug buhata kon unsay imong gisulti nga imong buhaton.”
Ang usa sa labing makapahigawad nga mga bahin sa problema sa pagpakiglabot sa mga bata nga adunay makapakonsemisyon nga paggawi mao ang ilang sobrang pagpangayog pagtagad. Kasagaran ang pagtagad nga ilang madawat maoy negatibo inay positibo. Ugaling, magmaabtik sa pagmatikod, pagdayeg, o pagganti sa maayong paggawi o sa usa ka trabaho nga maayong pagkahimo. Makapadasig kaayo kini sa usa ka bata. Sa sinugdan ang imong mga paningkamot daw paghingapin na, apan kini takos gayod sa mga resulta. Gikinahanglan sa mga bata ang ginagmay apan dihadiha nga mga ganti.
Kasinatian sa Usa ka Amahan Kang Greg
“Ang among anak nga si Greg nahiling nga may ADHD sa edad nga singko anyos, sa nagtungha pa siya sa kindergarten. Niadtong tungora nagpakonsulta kami sa usa ka doktor nga espesyalista sa pagdako sa bata nga nagpamatuod nga si Greg tino nga may ADHD. Iya kaming giingnan: ‘Kini dili iyang sala, ug dili usab ninyo kini sala. Wala siyay mahimo niini, apan kamo adunay mahimo.’
“Kanunay namong gihunahuna kadtong mga pulonga, tungod kay nagpasilsil kini kanamo nga ingong mga ginikanan dako ang among responsabilidad sa pagtabang sa among anak sa pagsagubang sa iyang ADHD. Niadtong adlawa gipapauli kami sa doktor ug gihatagag literatura nga pagabasahon, ug nagtuo kami nga ang kahibalo nga among nabatonan sa milabayng tulo ka tuig importante gayod sa pagtuman namo sa among mga responsabilidad ingong mga ginikanan ni Greg.
“Hinungdanon sa pagmatuto ug usa ka bata nga may ADHD ang pagsilsil sa angay nga panggawi ug sa paghatag ug mga pahinumdom ug, kon kinahanglan, usa ka silot alang sa dili maayong paggawi. Kon mas organisado ka ug dili nagabag-o-bag-o, makakita kag mas maayong resulta. Kining yanong mga pulong tingali maoy usa ka paninugdang butang sa pagmatuto sa mga bata nga may ADHD. Apan, tungod kay kinahanglang himoon nimo kini sa makadaghan sa usa ka adlaw, dali ra kining isulti kay sa buhaton.
“Usa ka paagi nga nakita namo nga labing epektibo mao ang time-out. Sa matag panahong gamiton namo ang mga time-out aron matul-id ang dili maayong paggawi, sugdan usab namo ang usa ka pagpalig-on nga programa aron mapukaw ang dugang positibong paggawi. Kining pangpalig-on mahimong usa ka pulong sa pag-uyon, usa ka halog, o ginagmayng gasa o pribilehiyo. Miadto kami sa usa ka tindahan ug mipalit ug usa ka tsart nga mahimong butangan ug sticker. Among gisulat sa ibabaw kon unsa ang angay nga paggawi. Matag higayong makita namo nga nagbinuotan si Greg, amo siyang hatagan ug sticker aron ibutang sa iyang tsart. Inigkapuno na sa tsart, pananglitan 20 ka sticker, makadawat siyag ganti. Kasagaran usa kini ka butang nga gusto gayod niyang himoon, sama sa pagpasiyo sa usa ka parke. Makatabang kini tungod kay nagadasig kini kaniya sa paghimog maayo. Iyang ibutang ang mga sticker ug makita niya kon unsay iyang nahimo ug kon unsa na siya ka duol nga makadawat ug usa ka ganti.
“Laing paagi nga nadiskobrehan namo nga epektibo mao ang paghatag kang Greg ug kapilian. Inay sa laktod nga sugo, mohatag kami ug kapilian. Mahimong magtinarong siya o makadawat siya ug angay nga sangpotanan. Kini nagatudlo ug responsabilidad ug sa paghimog hustong mga desisyon. Kon kini nahimong problema kanunay, sama sa dili pagtinarong sa usa ka tindahan o restawran, gamiton namo ang sticker nga tsart nga may ganti. Sa ingon iyang makita ang kaayohan sa pagtinarong, ug among ginapakita ang among pag-ila sa iyang mga kauswagan.
“Wala mahibalo ang kadaghanang mga tawo nga ang ADHD nakaapekto sa katakos sa bata sa pagkontrolar sa iyang paggawi ug mga pagsanong. Nagtuo ang daghang tawo nga makontrolar niining mga bataa ang ilang pagpundo sa pagtagad ug ilang paggawi kon sila maningkamot pa ug dugang, ug kon sila mapakyas, ang mga ginikanan ang basolon.
“Imposible sa pisikal nga paagi alang sa usa ka bata nga may ADHD ang magpuyo sa lingkoranan sulod sa duha ka oras diha sa tigom sa kongregasyon sa Kingdom Hall. Dili gayod namo makalimtan si Greg sa nag-edad pa lamang ug singko anyos nga sagad mohilak una pa magsugod ang matag tigom ug mangutana kanamo, ‘Dugay ba kining tigoma o kadiyut ra?’ Mohilak siyag kusog kon duha ka oras kini nga tigom tungod kay nahibalo siya nga dili siya makapundog dugay sa tibuok tigom. Kinahanglang mohatag kamig lugway alang sa sakit ug sa mga limitasyon nga dala niini. Nahibalo kami nga si Jehova labaw nga nakasabot sa suliran kay kang bisan kinsa, ug kana maoy tuboran sa paglipay. Karon si Greg dili na ilalom sa pagtambal ug usa na ka estudyante sa ang-ang sa iyang edad.
“Ang paghimo kang Jehova nga among paglaom ug pagpabilin sa among mga mata nga nagatutok sa bag-ong kalibotan nakatabang kanamo. Ang among paglaom maoy dakog kahulogan kang Greg. Malipayon gayod siya, gani manglugmaw pa ang iyang mga mata, sa dihang maghunahuna siya kon unsaon pagwagtang ni Jehova ang ADHD diha sa Paraisong yuta.”
[Kahon sa panid 9]
Posibleng mga ganti alang sa maayong paggawi:
1. PAGDAYEG—ang komendasyon alang sa usa ka trabaho nga maayong pagkahimo; ipahayag ang apresasyon sa maayong paggawi, nga inubanan sa gugma, mga paghalog, ug mainit nga mga ekspresyon sa nawong.
2. SISTEMA SA TSART—makita dayon nga gidispley, nga may nindot nga mga sticker o bituong mga sticker aron madasig sa pagtinarong.
3. LISTAHAN SA MAAYONG MGA BUTANG—sa maayo ug dalayegong nahimo. Sa matag higayon nga ang bata makahimog maayong butang, bisag unsa ka gamay kana sa sinugdan, isulat kana, ug basaha kini sa usa ka membro sa pamilya.
4. SUKDANAN SA PAGGAWI—depende sa edad sa bata, ihulog ang usa ka karmelitos sa usa ka garapon sa matag panahong makahimog maayo ang bata (usa ka butang nga makita aron ipakita nga ang iyang maayong paggawi giapresyar). Ang tumong mao ang pagtigom ug mga puntos alang sa paghatag ug ganti nga mahimong usa ka butang nga himoon gayod sa pamilya, sama sa pagtan-awg sine, pag-skating, o pagpangaon sa usa ka restawran. Inay ipasiugda sa usa ka bata: “Kon dili ka magtinarong, dili ta manglakaw,” sulayi ang: “Kon magtinarong ka, manlakaw ta.” Ang yawi mao ang pag-usab sa negatibong hunahuna ngadto sa positibong hunahuna, samtang ginatugot ang makataronganong panahon alang sa kausaban.
[Hulagway sa panid 7]
Ang mga pagsultihanay usahay magpainit sa emosyon
[Hulagway sa panid 8]
Kon maghimog mga desisyon, ipatin-aw kana, ug barogi kana
[Hulagway sa panid 10]
Magarbohon niyang gidugang ang usa ka bag-ong sticker diha sa iyang tsart