Kon Nganong ang Pipila ka Bata Lisod Kaayong Pitolon

“Ang genetikong mga impluwensiya, kemistriya sa utok, ug pag-ugmad sa sistema sa nerbiyos dako kaayog kalabotan sa kon kinsa kita ingong mga bata ug kon mahimong unsa kita ingong mga hamtong.”​—STANLEY TURECKI, M.D.

ANG matag bata managko sa iyang kaugalingong talagsaon, lahi nga paagi. Ang mga bata nagapakitag daghan kaayong kinaiya ug mga buut nga daw dala sa pagkatawo​—mga kinaiya nga ang mga ginikanan adunay diyutay o walay pagkontrolar. Tinuod nga ang sipat, luhag, ug samokang mga bata naglungtad kanunay. Ang labing maayong mga ginikanan mahimong makabaton ug mga anak nga lisod kaayong matutuon.

Apan nganong ang ubang mga bata mas lisod pitolon o mahagiton nga matutuon? Nagkadaghan ang mga bata nga nagaagom ug seryoso nga mga problema sa paggawi. Nagkausa ang mga clinician ug mga tigdukiduki nga gikan sa 5 ngadto sa 10 porsiento sa tanang kabataan ang luhag kaayo ug nga ang kawalay-katakos niining mga bataa sa pagpamatig maayo, sa pagsentro sa pagtagad, sa pagsunod sa mga lagda, ug sa pagpugong sa mga gana makahatag ug daghang kalisod alang kanila ug sa ilang pamilya, sa ilang mga magtutudlo, ug sa ilang mga isigkaingon.

Gipunting ni Dr. Bennett Shaywitz, propesor sa pediatrics ug neurology sa Yale University Medical School, ang pangunang problema: “napanunod nga mga depekto sa pipila ka kemikal diha sa neurotransmitter nga mga sistema sa utok,” nga maoy nagakontrolar sa obra sa selula sa utok ug nagapasayon kon unsaon pagdumala sa utok ang paggawi. Kon unsa may hinungdan sa kalisod sa pagmatuto sa bata, ang unang himoon sa ginikanan mao ang pagkahimong hanas sa epektibong pagdumala sa paggawi sa ilang anak, nga maghatag pagdasig ug pagpaluyo imbes panaway ug pagbadlong.

Sa panahon sa Bibliya, ang mga ginikanan mao ang may kaakohan sa edukasyon ug sa pagbansay sa ilang mga anak. Sila nahibalo nga ang disiplina ug pagtudlo sa mga balaod sa Diyos maghimo sa ilang anak nga maalamon. (Deuteronomio 6:6, 7; 2 Timoteo 3:15) Busa, usa ka hinatag-sa-Diyos nga kaakohan sa ginikanan ang paghatag ug dugang paningkamot kutob sa mahimo, bisan pa sa puliki nga mga eskedyul, aron katagan-an ang mga panginahanglan sa bata, ilabina sa positibong pagsanong sa negatibong paggawi. Sanglit ang kadaghanang mga problema sa paggawi nga nakita sa mga espesyalista sa mga sakit sa bata karong adlawa nalangkit sa mga bata nga lingas kaayo, kilas, o linga, ang pagpakigsusi bahin sa ADD o sakit diin ang usa dili makapundo sa pagtagad ug ADHD o sakit diin ang usa dili makapundo sa pagtagad ug lingas kaayo ingong mga hinungdan sa mga bata nga lisod-matutuon basin makatabang.a

Sa katuigan sa 1950, kining mga sakita gitawag ug “minimal brain dysfunction” o diyutayng pagkadaot sa utok. Kadto nga terminolohiya wala na gamita, matud pa sa doktor sa sistema-nerbiyos sa bata nga si Dr. Jan Mathisen, sa dihang ang mga panukiduki nagpakita nga ang “ADD dili diay depekto sa utok.” Si Dr. Mathisen miingon: “Ang ADD daw usa ka depekto sa pipila ka bahin sa utok. Wala pa kami makatino sa eksaktong mga problema sa kemikal sa utok nga nalangkit, apan kami nagtuo nga nalangkit ang usa ka kemikal sa utok nga gitawag ug dopamine.” Siya nagtuo nga ang problema nalangkit sa pagkontrolar sa dopamine. “Tingali dili kini usa lang ka kemikal, kondili kahugpongan sa daghang kemikal,” siya midugang.

Bisag daghan pang mga pangutana ang dili pa matubag bahin sa hinungdan sa ADD, ang mga tigdukiduki sa katibuk-an miuyon kang Dr. Mathisen nga ang dukot nga pagkahinay sa pagkontrolar sa pagtagad, sa pagkamadalidalion, ug ang paglihok sa kaunoran nagagikan sa utok. Nasubay dili pa dugay sa usa ka pagtuon nga gihimo ni Dr. Alan Zametkin ug sa mga tigdukiduki sa National Institute of Mental Health, sa Tinipong Bansa, ang ADD sa unang higayon sa usa ka espisipiko metabolikong abnormalidad sa utok, bisag giila nga “kinahanglang maghimo pag dugang panukiduki aron makab-ot ang mas tino nga mga tubag.”

Ang Tunghaan Nagahatag ug Tinuod nga Hagit

Ang tunghaan sagad malisod kaayo alang sa mga bata nga dukot na nga dili makapundo sa pagtagad, daling malinga, madalidalion, o sobra ka lihokan, sanglit ang palibot sa klasehanan nagkinahanglag dugang nga pagpundo sa pagtagad ug sa pagpabiling hilom. Sanglit kining mga bataa malisdan sa pagpundo sa pagtagad sa bisan unsa sa taas nga panahon, unsa pa may lain nilang buhaton kondili ang makabuang nga pagsigeg luhag? Alang sa pipila, ang ilang pagkalinga grabe kaayo nga sila dili makaapas sa normal nga pagtuon, sa balay man o sa eskuylahan. Kasagarang makadawat sila ug disiplina tungod sa pagkahimong kahadlokan sa klase o komekiro sa klase, sanglit malisdan sila sa pagkontrolar sa ilang paggawi ug sa pagtimbangtimbang sa mga sangpotanan sa ilang mga lihok.

Sa kataposan, sila makaugmad ug dili-maayong paglantaw sa kaugalingon, tingali bansagan nila ang ilang kaugalingon nga “maldito” ug “buangbuang” ug molihok nga sama niini. Ang pagkakuhag dili-pasado nga mga grado bisag munas ginhawa pa nilag paningkamot, kining mga bataa daling mokiling sa dukot tinuyo nga kapakyasan.

Naglibog, ang mga ginikanan nabalaka kaayo ug nabalisa sa samokang paggawi sa ilang anak. Kini usahay mosangpot ug di-pagsinabtanay sa magtiayon, ipasangil sa matag usa sa ginikanan ang kahimtang. Gigugol sa daghang ginikanan ang daghang panahon sa kasuko nga magpunayg balikbalik sa daotan ug kalimtan ang maayo. Busa, ang ilang mga pagsanong sa negatibong paggawi mopahinabo pag dugang negatibong pagsanong. Sa ingon ang pamilya, ug sa pila ka bahin ang uban pa nga nakiglabot sa bata, kanunayng magkabangga tungod sa ilang dili pagsabot ug dili pagkontrolar sa paggawi sa lisod pitolon nga bata​—usa ka bata nga aduna, o walay, Attention Deficit Disorder.

Personal nga Eksperyensiya sa Usa ka Inahan Kang Ronnie

“Sukad sa paggula ni Ronnie sa kalibotan, dili gayod siya malipayon ug sapoton kaayo ug hilakon. Tungod sa mga alerdyi, ang iyang panit ginuka, may impeksiyon ang dalunggan, ug sigeg kalibang.

“Bisan pa, maayo ang unang pag-ugmad sa mga katakos sa paglihok sa kaunoran ni Ronnie ug dali siyang nakalingkod, nakabarog, ug unya nakalakaw​—o ingnon ta nakadagan? Magdalidali ako sa pagtapos sa tanan nakong trabaho sa balay sa panahong matulog siya tungod kay kon makamata na ang akong gamayng ‘alimpulos,’ magkapuliki na ako sa pag-atiman kaniya aron mabantayan siya gikan sa pagdaot sa iyang kaugalingon ug sa balay samtang magdagandagan siya sa pagkuha sa bisan unsang butang nga iyang magustohan, ug magustohan niya halos ang tanang butang!

“Dili makapundo ang iyang hunahuna. Walay butang ang makakuha kaniyag pagtagad sa taas nga panahon. Maglagot siyang magpundo. Siyempre, problema kini kon dalhon namo siya sa bisan unsang dapit nga siya gilaomang magpundo​—ilabina sa mga tigom sa kongregasyon. Dili magsilbi ang pagpalo kaniya tungod kay dili makapundo. Dili gayod siya makapundo. Daghang maayog-tuyo nga mga tawo ang nagreklamo o mihatag kanamog tambag, apan walay miobra.

“Utokan si Ronnie, busa sa tres anyos pa siya, gisugdan namo ang mubo nga sesyon sa programa sa pagbasa uban kaniya. Sa nagsingko anyos siya, maayo na siyang mobasa. Unya mieskuyla na siya. Human sa usa ka bulan, gipatawag ako sa pagpakigsulti sa magtutudlo. Iya akong giingnan nga sa una niyang pagkakita kang Ronnie, abi niya ug buotan siya nga bata, apan sa pagkahuman sa usa ka bulan diha sa iyang klase, siya nagtuo na karon nga gikan siya sa laing kalibotan! Iya akong gisultihan nga mag-utas siya ug luksolukso, pandolon niya ang ubang mga bata, o birahon sila. Siya dili makahilom o makapundo, ug iyang gubton ang tibuok klase. Wala siyay pagpugong sa kaugalingon. Namatikdan usab niya nga anam-anam nga migawas ang rebelyosong tinamdan. Gisugyot nga ibutang siya sa usa ka klase para sa linaing edukasyon ug nga dalhon namo siya sa usa ka doktor aron makuha ang resita alang sa usa ka tambal sa pagpakalma kaniya. Kami nahugno!

“Ang tambal dili husto nga kapilian alang kang Ronnie, apan gihatagan kami sa espesyalista sa sakit sa bata ug pipila ka praktikal nga mga sugyot. Nagtuo siya nga utokan ug gilaayan si Ronnie; siya sa ingon misugyot nga among himoong okupado si Ronnie, nga pakitaan namo siya ug gugma ug daghang gugma, ug nga mas magmapasensiyoso kami ug positibo. Nagtuo siya nga si Ronnie dili kaayo mahimong problema sa dihang siya magkadako ug bag-ohon ang iyang pagkaon.

“Among naamgohan nga ang among anak nga lalaki kinahanglang mainampingong pakiglabotan, nga kinahanglang tabangan nga matumong ang iyang kusog sa positibong paagi. Nagkinahanglan kini ug daghang panahon; busa, giusab namo ang among mga eskedyul sa adlaw-adlaw, nagagugol ug daghang oras sa pagtrabaho uban niya sa mga buluhaton sa eskuylahan, mapailobong nagtudlo ug nagpatin-aw sa mga butang ngadto kaniya. Mihunong kami sa paggamit ug negatibong mga pulong o sa pagbasol kaniya tungod sa iyang pagkadanghag ug pagkamaldito. Ang among tumong mao ang pagtukod sa iyang ubos nga pagpabili sa kaugalingon. Magsultihanay kami imbes magsugo ug magpangayo. Kon adunay bisan unsang mga desisyon nga siya nalangkit, pangutan-on namo ang iyang hunahuna.

“Ang pipila ka butang nga natural sa ubang bata dili masayon kang Ronnie. Pananglitan, kinahanglan siyang magtuon kon unsaon sa pagpailob, kon unsaon sa pagpabiling kalmado, kon unsaon sa paglingkod nga hilom, ug kon unsaon sa pagpugong sa iyang pagkasobra ka luhagan. Apan kini mapugngan. Sa masabtan niya nga kinahanglang maningkamot siya aron mahimong kalma ug hunahunaon kon unsa ang iyang ginahimo, o himoon, nakuha niya kining tanan. Sa edad nga 13, normal na ang iyang paggawi. Makapalipay, maayo nag lakat ang mga butang sukad niadto, bisan sa kasagaran rebelyosong mga tuig sa pagkatin-edyer.

“Ang mga ganti sa paghatag kang Ronnie ug daghang gugma, ug timbang nga gidaghanon sa panahon ug pailob, maayo kaayo!”

[Footnote]