“Puyo ug Pamati!”

Pagkinabuhi Uban sa “Attention Deficit Hyperactivity Disorder”

“Sa masubsob, si Jim miingon nga si Cal pinatumanan lang sa gusto ug nga kon kami —ang buot ingnon ako​—modisiplina gayod kaniya, siya magtinarong. Karon ania kining doktor nga nagsulti kanamo nga dili kini akong sayop, dili kini among sayop, dili kini sayop sa mga magtutudlo ni Cal: duna gayoy diperensiya ang among batang lalaki.”

SI Cal nag-antos sa Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), usa ka kondisyon nga mailhan pinaagi sa pagkalinga, pagkamahinaykon ug paggawi, ug pagkaluhag kaayo. Ang depekto gibanabana nga nag-apektar gikan sa 3 ngadto sa 5 porsiyento sa tanang edad-sa-nagtungha nga kabataan. “Ang ilang mga hunahuna sama sa mga TV nga daot ug pislitanag channel,” nag-ingon ang espesyalista sa pagkakat-on nga si Priscilla L. Vail. “Usa ka hunahuna motultol sa lain, nga walay tinong lagda o pamanton.”

Atong lakbit nga hisgotan ang tulo ka dagkong mga simtoma sa ADHD.

Pagkalinga: Ang bata nga adunay ADHD dili makamaong mosaylo sa walay-hinungdang detalye ug makasentro sa pagtagad sa usa ka hilisgotan. Busa, siya daling malinga sa mga talan-awon sa gawas, sa mga tingog, ug sa mga baho.a Siya namati, apan walay usa ka butang sa iyang palibot ang makakuha sa iyang pagtagad. Siya dili makahukom kon unsang bahina ang angay niyang hatagan ug dakong pagpamensar.

Mahinaykon ug paggawi: Ang batang adunay ADHD molihok una pa siya maghunahuna, nga dili magpalandong sa mga sangpotanan. Siya magpakita nga dili maayong moplano ug mohukom, ug usahay ang iyang mga lihok makuyaw. “Siya modasdas sa karsada, sa pasamano, mokatkat sa kahoy,” nagsulat si Dr. Paul Wender. “Tungod niini siya makaagom ug daghang samadsamad, mga pangos, mga garasgaras, ug balikbalik nga moadto sa doktor.”

Luhag kaayo: Ang mga bata nga luhag kaayo kanunayng mag-alingasa. Sila dili makapuyo. “Bisan kon sila magkagulanggulang na,” si Dr. Gordon Serfontein nagsulat diha sa iyang librong The Hidden Handicap, “kon panid-an ug maayo mamatikdan ang usa ka matang sa padayong paglihok sa mga batiis, mga tiil, mga kamot, mga ngabil o dila.”

Bisan pa, ang ubang kabataang linga ug mahinaykon ug gawi dili kaayo luhag. Ang ilang depekto usahay gitawag lamang nga Attention Deficit Disorder, o ADD. Si Dr. Ronald Goldberg nagpatin-aw nga ang ADD “mahitabo nga walay bisan unsang sobra nga pagkaluhag. O kini mahimong mahitabo nga may bisan unsang sukod sa pagkaluhag​—gikan sa halos dili mamatikdan, ngadto sa pagkamakalagot, ngadto sa grabe nga makainutil.”

Unsay Nagpahinabo sa ADHD?

Sulod sa daghang katuigan, ang mga problema sa pagtagad gipasangil halos diha sa tanang butang gikan sa dili-maayong pagkamatuto sa ginikanan ngadto sa hayag sa sugang ploresent. Gituohan karon nga nalangkit ang ADHD sa mga kadaot sa pipila ka mga obra sa utok. Niadtong 1990 ang National Institute of Mental Health nagsulay ug 25 ka hamtong nga may simtoma sa ADHD ug nakakaplag nga sila mas hinayng mohilis ug glucose diha sa mismong mga dapit sa utok nga nagakontrolar sa paglihok ug pagtagad. Sa mga 40 porsiyento sa mga kaso sa ADHD, mopatim-aw nga daw nalangkit ang genetikanhong katukoran sa indibiduwal. Sumala sa The Hyperactive Child Book, ang ubang mga butang nga basin konektado sa ADHD mao ang paggamit ug alkoholikong ilimnon o mga droga sa inahan panahon sa pagsabak, pagkahilo sa tingga sa bata, ug, sa pipila ka kaso, pagkaon sa bata.

Ang ADHD sa Tin-edyer ug sa Hamtong

Sa mga katuigang dili pa dugay nakakaplag ang mga doktor nga ang ADHD dili kay kondisyon nga makita lang diha sa bata. “Kasagaran,” nag-ingon si Dr. Larry Silver, “ang mga ginikanan magdalag bata aron magpatambal ug moingon, ‘Ingon ako niini sa bata pa ako.’ Unya sila moadmitir nga sila aduna gihapoy problema sa paghulat diha sa linya, paglingkod sa mga tigom, pagtapos sa trabaho.” Gituohan karon nga mga katunga sa tanang kabataan nga may ADHD magdala labing menos sa pipila sa ilang mga simtoma ngadto sa pagkatin-edyer ug pagkahamtong.

Sa panahon sa pagkatin-edyer, kadtong may ADHD mousab gikan sa mapangarisgohong paggawi ngadto sa delingkuwensiya. “Nabalaka ako kanunay niadto nga siya dili makaabot sa kolehiyo,” nag-ingon ang inahan sa usa ka tin-edyer nga may ADHD. “Karon nagaampo lang ko nga dili siya makarsel.” Nga ang maong mga kahadlok mahimong tinuod gipakita diha sa usa ka pagtuon nga nagtandi sa 103 ka luhag kaayong mga batan-on uban sa gieksperimentohang pundok sa 100 ka kabataan nga wala niining depektoha. “Inig-abot nila sa edad nga mga 20,” nagtaho ang Newsweek, “ang kabataan gikan sa luhag kaayo nga pundok may duha ka pilo nga may kalagmitang makabaton ug mga rekord sa pagkanadakpan, lima ka pilo nga may kalagmitang masentensiyahan sa krimen nga nahimo ug nuybe ka pilo nga may kalagmitang mag-alagad sa sentensiya diha sa prisohan.”

Alang sa usa ka hamtong, ang ADHD adunay usa ka linaing hugpong sa mga problema. Si Dr. Edna Copeland nag-ingon: “Ang luhag kaayo nga batang lalaki mahimong usa ka hamtong nga kanunayng magbalhinbalhin ug trabaho, sigeg mapahawa sa trabaho, maglibodlibod sa tibuok adlaw ug alingasa.” Kon dili masabtan ang hinungdan, kining maong mga simtoma makadaot sa usa ka kaminyoon. “Sa simpleng mga panag-estoryahay,” nag-ingon ang asawa sa usa ka lalaki nga may ADHD, “dili gani siya mamati sa tanan nakong isulti. Morag atua siya kanunay sa ubang dapit.”

Siyempre, kining mga kinaiyaha komon sa kadaghanang tawo​—sa labing menos sa usa ka sukod. “Kinahanglang mangutana ka kon ang mga simtoma anaa ba kanunay,” nag-ingon si Dr. George Dorry. Pananglitan, siya nag-ingon nga kon ang tawo malimtanon lang sukad nga nawad-an siya sa iyang trabaho o sukad nga ang iyang asawa nanganak, dili kana usa ka depekto. Dugang pa, kon ang usa aduna gayoy ADHD, ang mga simtoma dili gayod mawala​—sa ato pa, kini nagaapektar halos sa tanang bahin sa kinabuhi sa tawo. Mao kana ang kahimtang sa 38-anyos nga si Gary, usa ka utokan, lagsik nga tawo kinsa daw dili makatapos ug usa ka trabaho nga dili malinga. Siya nakaagi nag kapin sa 120 ka trabaho. “Gidawat ko na lamang ang kamatuoran nga ako dili gayod magmalamposon,” siya miingon. Apan si Gary ug daghang uban pa​—kabataan, mga tin-edyer, ug mga hamtong​—natabangan sa pagsagubang sa ADHD. Sa unsang paagi?

[Footnote]