Ampingi ang Imong Kaugalingon Batok sa Sakit nga Dala-sa-Pagkaon

“DILI gani ako makagula sa kasilyas sulod sa 12 ka oras,” matod ni Becky. “Grabe kaayo ang akong gibating sakit sa tiyan. Naughan ang akong lawas ug tubig, nga kinahanglan akong butangan ug mga pluwido agi sa ugat diha sa emergency room. Mikabat ug duha o tulo ka semana una pa ako naulian.”

Si Becky nahilo sa pagkaon, usa ka sakit nga dala-sa-pagkaon. Sama sa kadaghanang biktima, siya naluwas. Apan ang panumdoman sa iyang naagian klaro gihapon kaayo. “Wala gayod ako makaamgo nga ang pagkahilo sa pagkaon mopabati kanimo nga masakiton kaayo,” matod niya.

Ang mga eksperyensiya nga sama niini, ug mas grabe pa, komon kaayo. Daghang bakterya, mga kagaw, mga parasito, ug mga protozoa naghulga sa paghilo sa atong pagkaon. Ug samtang ang pipila ka matang sa sakit nga dala-sa-pagkaon mikunhod sa industriyalisadong mga nasod niining ulahing katuigan, ang magasing World Health nagtaho nga “ang salmonellosis ug ang pipila pang ubang sakit naghagit sa tanang paningkamot sa pagkontrolar kanila.”

Ang hitabo sa pagkahilo sa pagkaon lisod masubay tungod kay ang kadaghanang kaso dili itaho. Si Dr. Jane Koehler sa U.S. Centers for Disease Control nag-ingon: “Ang atong nasayran mahitungod niini maoy diyutay lamang bahin sa mas dakong suliran.”

Unsay hinungdan sa sakit nga dala-sa-pagkaon? Hayan makurat ka nga masayod nga sagad ang suliran dugay nang nagsugod sa wala pa makaabot sa tiyanggihan ang pagkaon.

Pagranso ug Epidemya

Ang modernong mga teknik sa pagpanguma halos naggarantiya sa kusog nga pagtakod sa mga kagaw taliwala sa mga mananap. Pananglitan, sa industriya sa karneng baka sa Tinipong Bansa, ang mga baka gikan sa gibanabanang 900,000 ka ranso mag-abot sa wala pay usa ka gatos ka planta aron ihawon. Ang pagsagolay mopahinabo sa usa ka kagaw gikan sa usa ka ranso sa pagsugod ug usa ka epidemya.

Dugang pa, si Dr. Edward L. Menning, direktor sa National Association of Federal Veterinarians, nangangkon nga sa Tinipong Bansa, “trayenta porsiento o kapin pa sa pagkaon sa hayop adunay mga kagaw.” Usahay ang pagkaon sa hayop sagolan ug mga biya sa matansahan aron motaganag dugang protina​—usa ka batasan nga magpakanat sa salmonella ug ubang mga kagaw. Sa dihang ang mga hayop hatagan ug dili-isog nga antibiotiko aron pakusgon ang pagtubo, ang mga kagaw mahimong dili dutlan sa medisina. “Ang maayong pananglitan mao ang salmonella, nga nahimong mas dili dutlan ug antibiotiko,” matod ni Dr. Robert V. Tauxe sa Centers for Disease Control. “Kami nagtuo nga ang hinungdan niini mao ang mga antibiyotiko nga gisagol sa pagkaon sa mga hayop. Mahimong mao usab kini ang nahitabo sa ubang bakterya.”

Sa Tinipong Bansa, gamay lamang nga porsentahe sa mga manok ang adunay salmonella sa ilang mga tinai paggikan sa pultri nga dad-on ngadto sa ihawanan, apan ang mikrobiyologo nga si Nelson Cox nangangkon nga “kining maong porsentahe kusog nga modaghan ngadto sa bayente kutob sa bayente-singko samtang nagbiyahe.” Sanglit gidasok diha sa gamayng mga kahon, ang mga manok dali ra nga maimpeksiyon. Ang paspas kaayong pag-ihaw ug pagproseso nagpadako sa peligro. “Sa dihang andam na kining ibaligya ang mga manok susama ra sa gituslob sa hugawng kasilyas,” pangangkon sa mikrobiyologo nga si Gerald Kuester. “Mahimong gihugasan sila, apan ang mga kagaw nagpabilin gihapon didto.”

Sa susama, ang dinaghang pagproseso sa karne mahimong peligroso. “Ang tapok sa pagkaon diha sa modernong mga planta sa pagproseso dagko kaayo nga ang usa o duha ka nataptan ug kagawng karga sa pagkaon nga gipasulod mahimong makatakod sa daghang toneladang naprosesong produkto,” matod sa The Encyclopedia of Common Diseases. Pananglitan, ang usa ka pirasong karneng baka nga may kagaw makatakod sa matag hamburger nga mogawas gikan sa samang galingan. Dugang pa, ang pagkaon nga giandam sa usa ka sentral nga lugar ug dayon ipadala ngadto sa mga tindahan ug mga restawran mahimong mataptan kon ang haom nga temperatura dili mamentinar sa panahon sa paghatod.

Unsa ka daghan sa pagkaon nga nagaabot sa tiyanggihan ang peligroso? “Labing menos 60 porsiento sa tanang gibaligya nga binuok,” pangangkon ni Dr. Menning, sa paghisgot labot sa Tinipong Bansa. Apan makahimo kag mga lakang aron maampingan ang imong kaugalingon batok sa sakit nga dala-sa-pagkaon, tungod kay ang magasing FDA Consumer nagpahayag nga “30 porsiento sa tanang maong sakit maoy resulta sa dili luwas nga pagdumala sa pagkaon sa balay.” Unsang mga panagana ang imong mahimo?

Una Ka Mopalit Niana . . .

Basaha ang marka. Unsa ang mga ingrediyente? Pagbantay kon may gigamit nga hilawng itlog, sama sa sarsa sa salad o mayonnaise. Ang gatas ug keso kinahanglang may markang “pasteurized.” Matikdi ang mga pasidaang petsa nga “ibaligya hangtod sa” o “gamiton hangtod sa.” Ayawg tuo tungod kay ang mga produkto nangangkong pulos natural ang sangkap garantisado na nga luwas; hayan iladlad ka niini sa mga peligro nga niana gidesinyo ang additive sa pagsanta.

Susiha ang pagkaon ug ang pagkaempake niini. Kon ang pagkaon daw dili presko, ayaw kana palita. Kon bahin sa isda, ang tibuok isda kinahanglang dunay tin-awng mga mata, pulang hasang, ug walay bun-og, gahi nga unod, ug ang mga hiniwa kinahanglang haslag ug nagsinawsinaw, nga walay isog ug dili maayo nga baho. Ang isda kinahanglang anaa ibabaw sa daghang yelo o sa sulod sa gipabugnawan nga sudlanan. Ang linutong daan nga isda nga giladlad tapad sa hilaw nga isda mahimong makatakod sa lain. Dugang pa, ang nagtulo, nagburot, o dili kaha nadaot nga mga lata ug mga garapon mahimong motultol ug botulismo​—usa ka talagsaon apan usahay makamatay nga pagkahilo nga nagaatake sa sentral nga sistema sa nerbiyos.

Una Nimo Kana Kaonon . . .

Lutoa kana ug maayo. Usa kini sa imong kinadak-ang mga depensa batok sa impeksiyon. “Isipa nga ang matag produkto gikan sa mananap dunay kagaw, ug hikaya kanag maayo,” mitambag si Dr. Cohen. Ang mga itlog lutoa hangtod mogahi ang pughak ug langitlangit niini, dili malasado. Sanglit ang bakterya mahimong mosanay sa mga temperatura tali sa 4 ug 60 grado Celsius, ang karne kinahanglang lutoon sa paagi nga ang tungatunga moinit ug 71 grado Celsius, ug ang manok kinahanglang moinit ug 82 grado Celsius.

Batasana ang hinlo nga pagluto. Ang tanang gamit sa pagluto kinahanglang hugasan ug maayo inighuman ug gamit. Samtang ang pipila nangangkon nga ang kahoy nga tadtaran mahimong puy-an sa bakterya, usa ka pagtuon nagsugyot nga mas luwas kini kay sa plastik nga mga tadtaran.a Bisag unsang matanga sa tadtaran ang imong gamiton kinahanglang hugasan ug maayo nga gamitag sabon ug init nga tubig. Ang pipila nagsugyot nga mogamit usab ug paputi. Panghugas sa imong mga kamot human mohikap ug hilaw nga karne o manok, tungod kay bisan unsa nga imong hikapon mahimong mahugawan.

Pagbantay sa oras. Dalha dayon sa balay ang mga groseriya. Dugang pa, “walay madunot nga mga butang ang angay ipagawas sa repridyeretor kapin sa duha ka oras, luto man kini o hilaw,” matod sa dietician nga si Gail A. Levey. “Kon ang temperatura sa gawas maoy kapin sa 32 grado Celsius,” siya midugang, “menosi ang panahon ug usa ka oras.”

Una Nimo Kana Tipigan . . .

Paggamit ug igong sudlanan. Lainlaina ang init nga mga pagkaon ngadto sa gagmayng mga sudlanan aron nga dali silang mobugnaw sulod sa repridyeretor. Paghatag ug lugar alang sa sirkulasyon sa palibot sa mga sudlanan aron nga ang temperatura sa inyong repridyeretor o freezer dili motaas. Ang tanang sudlanan kinahanglang takpan aron mapugngan ang pagtakdanay sa usag usa.

Susiha ang imong repridyeretor. Ang temperatura sa freezer kinahanglang dili molabaw sa -18 grado Celsius, ug ang repridyeretor kinahanglang ubos sa 4 grado Celsius. Samtang ang karne ug manok mapundo sa freezer sa daghang bulan, magsugod kinig kadaot sa repridyeretor sa pipila lamang ka adlaw. Ang mga itlog kinahanglang gamiton sulod sa tulo ka semana. Aron dili moliki ug mamentinar ang igong kabugnaw, mas maayong pasagdan kini diha sa orihinal nga kahon niini ug tipigan diha sa pangunang bahin sa repridyeretor imbes sa butanganan sa itlog diha sa sulod nga bahin sa pultahan, usa sa kinainitang bahin sa repridyeretor.

Bisan pa sa tanang panagana nga gihisgotan sa ibabaw, kon daw dili na maayo ang hitsura ug baho sa pagkaon, ilabay kana! Samtang ang sakit nga dala-sa-pagkaon sagad moabot ug mawala nga walay grabeng mga sangpotanan, sa pipila ka kaso​—ilabina sa kabataan, tigulang, ug kadtong dunay suliran sa imyunidad​—kini mahimong makamatay.b

Daghang milenyo ang milabay nga gisultihan sa Diyos si Noe: “Ang tanang mananap, mga langgam, ug mga isda, . . . silang tanan gihatag ko kaninyo ingong pagkaon.” (Genesis 9:​2, 3, Today’s English Version) Ang ang-ang sa pag-ihaw ug sentralisadong pagproseso lakip sa dinaghang pag-apod-apod nakadugang sa dakong posibilidad sa sakit gumikan sa mga pagkaon. Busa, buhata ang imong bahin ingong tigkonsumo. Pag-amping sa dihang mamalit ka, magluto, ug magtipig sa imong pagkaon.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 23]

Sa Dihang Mokaon Gawas sa Balay

Piknik. Gamita ang sirado kaayong cooler nga may yelo. Labing maayo tingali nga ibutang kini sa lugar sa mga pasahero sa kotse imbes sa likod sa kotse. Sa piknik ang cooler kinahanglang ibutang sa landong nga lugar nga sirado ang tabon. Ilain ang tanang hilaw nga pagkaon gikan sa ubang mga pagkaon. Ang mga pagkaon nga hilaw pagkaluto sa balay ug unya lutoon kinig maayo sa ulahi sa parilya wala irekomendar, tungod kay ang hilawhilaw nga pagkaluto magpadaghan lamang sa bakterya.

Restawran. “Likayi ang mga restawran nga dili hinlo tan-awon,” nagpasidaan si Dr. Jonathan Edlow. “Kon ang lawak-kan-anan daw hugaw, malagmit nga hugaw usab ang kusina.” Ibalik ang bisan unsang “init” nga pagkaon nga dili init o wala maluto pag-ayo. Ang manok nga medyo rosason pa ang kolor dili angay kan-on. Ang piniritong itlog kinahanglang naluto pag-ayo sa matag kiliran. “Kon malasado ang pughak, mas dako ang risgo,” nagpasidaan ang FDA Consumer.

Salad bar. Sanglit ilang isagol ang mga pagkaon nga nagkinahanglag lainlaing sukod sa pagkaluto ug pagpabugnaw, ang mga salad bar mahimo nianang gitawag sa magasing Newsweek nga “husto kaayong lugar alang sa mikrobiyo.” Susiha ang kahinlo sa salad bar, ug paneguroa nga ang mga pagkaon nga kinahanglang pabugnawon pag-ayo gibutang ibabaw sa daghang yelo. Bisan kon maayong pagkamentinar ang mga salad bar, ang mga kagaw mahimong motakod gikan sa usa ka kustomer ngadto sa sunod. Sumala sa giingon sa usa ka eksperto sa mikrobiyo nga si Michael Pariza: “Wala ka masayod kon kinsa ang ulahing migunit sa kutsara nga nahulog sa sarsa.”

Sosyal nga mga salosalo. Si Dr. Edlow nagsugyot nga kon magdalit ug pagkaon nga estilong buffet, ang nangimbitar angayng “magbutang ug gamayng gidaghanon sa pagkaon sa lamesa ug magbutang ug dugang pagkaon gikan sa gipabugnaw ug giinit nga pagkaon imbes pasagdan nga naladlad sa taas nga oras ang pagkaon.” Hupti ang bugnawng mga pagkaon sa temperaturang ubos sa 4 grado Celsius ug ang init nga mga pagkaon sa temperaturang labaw sa 60 grado Celsius. Ang karneng giluto nga kan-on sa ulahi kinahanglang ibutang dayon sa repridyeretor ug kinahanglang magpabilin sa maong paagi hangtod andam nang ibiyahe. Una kan-on, ang pagkaon mahimong initog maayo pag-usab.

[Hulagway sa panid 20]

Kon kini daw dili presko, ayaw kana palita

[Hulagway sa panid 22]

Hinlo ba ang kusina sa restawran nga imong gikan-an?