Pagpaniid sa Kalibotan
Tibuok Kalibotan Nag-atubang sa “Katalagman sa Panglawas”
“Ang kinadak-ang mamumuno sa tibuok kalibotan ug ang kinadak-ang hinungdan sa dili-maayong panglawas ug pag-antos sa tibuok globo mao . . . ang tumang kakabos.” Nagkanayon ang The World Health Report 1995, nga gipatik sa WHO (World Health Organization). Katunga sa 5.6 bilyong katawhan sa kalibotan walay makuhang kinahanglanong mga medisina; halos un-tersiya sa kabataan sa kalibotan kulang ug sustansiya; ug ikalimang bahin sa populasyon sa tibuok globo nagkinabuhi sa tumang kakabos, sumala sa taho. Ang The Independent, usa ka mantalaan sa London, Inglaterra, nagkutlo sa direktor-heneral sa WHO ingong pasidaan sa “katalagman sa panglawas diin daghan sa dagkong mga kalamposan . . . niining ulahing mga dekada makaagom ug dakong kapildihan.”
Pagpakunhod sa Kamatayon sa Bata nga Wala pay Usa ka Tuig
Sa estado sa Alemanya sa North Rhine-Westphalia, usa ka programa nanghatag ug mga pulyeto sa tanang ginikanan sa bag-ong nahimugso nga mga masuso nga nagpahibalo kanila sa mga hinungdan nga mahimong mopadako sa risgo sa kamatayon sa bata nga wala pay usa ka tuig. Human nasugdan ang programa, ang mga kamatayon sa bata nga wala pay usa ka tuig diha sa estado mikunhod ug 40 porsiento, sumala sa mantalaang Süddeutsche Zeitung. Nagsunod ug susamang mga programa, ang Australia, Inglaterra, ang Netherlands, ug Norway ginaingon nga nakaeksperyensiya ug mga pagkunhod kutob sa 60 porsiento sa maong mga kamatayon. Kining bag-ong programa sa kaamgohan sa kamatayon sa bata nga wala pay usa ka tuig nagpasidaan sa mga ginikanan batok sa pagpatulog sa bata nga nag-ubo, batok sa paggamit ug mas lapad nga kutson nga gama sa balhibo o humok nga kutson, pagpanigarilyo panahon sa pagsabak, ug pagladlad sa bag-ong nahimugso sa aso sa tabako.
Pagsagubang sa Pagpanakit sa Bukobuko
Maagian sa 90 porsiento sa katawhan sa tibuok kalibotan sa usa ka panahon sa ilang mga kinabuhi, ang sakit sa ubos nga bahin sa bukobuko mao “ang labing sagad nga suliran nga nagaapektar sa tawo,” sumala sa The Medical Post sa Canada. Hinunoa, sa kadaghanang kaso ang mahal nga pagpatambal dili kinahanglan. Si Dr. Garth Russell, usa ka orthopedist, nag-ingon nga “90% sa mga kaso sa kalit o grabeng pagpanakit sa bukobuko nga nanghubag (kasagaran human sa pisikal nga kalihokan) naglangkit lamang ug grabeng pagpamikog sa kaunoran sa bukobuko, ug moalibyo human sa duha ngadto sa tulo ka adlawng pagpahulay sa higdaanan.” Human niana, si Dr. Russell nagrekomendar, “sugdi ang gamayng ehersisyo ug balik sa imong adlaw-adlaw nga mga kalihokan.”
Mapintas nga mga Dula sa Video
Ang daw tinuod, mapintas nga mga dula sa video maoy kasagaran sa kultura sa daghang batan-on, sumala sa usa ka taho diha sa The Vancouver Sun sa Canada. Ang mantalaan nagkutlog usa ka pagtuon nga ang batan-ong mga tigdula abtik kaayo sa pisikal sa dihang nagdula sa maong mga dula. Ang pitik sa ilang mga kasingkasing mokusog ug dako—sa pipila ka kaso kini mas midoble pa. Ang gikabalak-an sa mga tigdukiduki mao ang pangutana, “Mapabilin ba sa mga bata ang kapintasan diha lamang sa kalibotan sa video o makaimpluwensiya ba kini diha sa ilang kinabuhi?” Ang propesor sa edukasyon sa University of British Columbia nga si Charles Ungerleider nagtuo nga ang maong mga dula nagpadalag mensahe nga ang kapintasan maoy usa ka paagi sa pagsulbad sa mga problema. Siya miingon: “Tagsaon kini nga paglarawan sa katilingban nga ang mapintas nga mga dula sa video maoy dalawatong matang sa kalingawan.”
Samokang mga Virus
Sumala sa usa ka artikulo sa U.S.News & World Report, “ang bag-ong mga hampak ingon man ang karaang mga sakit nagdagsang.” Ngano? Ubay-ubayng mga hinungdan nagpadako sa pagkatandogonon sa tawo sa mga sakit, mipahayag ang Swekong mantalaang Neue Zürcher Zeitung. Ang mga hinungdan naglakip sa pagdaghan sa internasyonal nga biyahe, nga mosangpot sa pagpasulod sa mga sakit ngadto sa mga populasyon nga walay imyunidad. Dugang pa, ang nakapahadlok sa mga tawo sa CDC (Centers for Disease Control), sa Atlanta, Georgia, matod pa sa U.S.News, “mao ang ordinaryong mga mikrobyo, kaniadto masugpo ra dayon sa mga antibiotiko, nga nagsugod sa pagpildi bisan sa kinabag-ohan ug labing isog nga mga tambal.”
Mga Epekto sa Makahilong Kalikopan?
Sumala sa mantalaang The Globe and Mail, sa unang higayon, ang Canada nakaeksperyensiya ug pagsulbong sa gidaghanon sa nangamatay sa nasod nga mas daghan kay sa gibanabana. Inay sa gidahom nga 3-porsiento nga pagtubo, ang nangamatay taliwala sa mga Canadianhon gikan sa 1992 ngadto sa 1993 misaka ug 4.3 porsiento, ang kinatas-ang pagtubo nga narekord. Nalakip sa gidaghanon ang pagdaghan sa nangamatayng mga masuso, ang labing una sulod sa 31 ka tuig. Kini nga pagtubo maoy talagsaon ug makuyaw, sumala sa taho. Usa ka eksperto nga taga-Canada napahinumdoman sa kamatayon sa mga langgam nga canary—nga gigamit sa miagi sa pagpasidaan sa makahilong mga gas diha sa minahan. “Kini kaha maoy unang timaan nga ang kalikopan nagkasamot nga makahilo?” mao ang pangutana nga gisukna.
Mga Batan-on Dili Malaomon sa Umaabot
Ang Australia kanhi gitawag ug “suwerte nga nasod,” apan nagkadaghang batan-ong taga-Australia hayan dili mouyon nianang maong pagbanabana karon. Ang mantalaang The Australian, nga nagtaho mahitungod sa pagtuon sa mga batan-on tali sa 15 ug 19 anyos, nakadiskobre nga sila adunay “usa ka ‘makalilisang’ nga panan-awon sa ekonomikanhong umaabot sa Australia.” Ang mga estudyante sa ilang ika-9, ika-10, ug ika-11ng grado sa mga tunghaan sa gobyerno, Katoliko, ug pribado giinterbiyu. “Sumala sa taho, ang mga kaplag ‘dayag’ nga nagsugyot nga ang kaliwatan karon sa 15 ug 16 anyos ‘dili maikagon sa umaabot’—nga nagtuo nga ang katilingban mahimong mas mapintas ug magpabiling hataas ang gidaghanon sa walay trabaho,” miingon ang mantalaan. Sa dihang gipangutana kon unsaon nila paghubit sa ilang mga kinabuhi napulo ka tuig gikan karon, “ang kadaghanan sa mitubag naghisgot ug nagakadaot nga ekonomiya ug usa ka katilingban diin ang mga tawo wala kaayoy kontrol sa ilang ekonomikanhong dulnganan.”
May mga Kagaw sa HIV Wala Tug-ani
Sa Hapon wala tug-ani sa pipila ka doktor ang mga tawong may kagaw sa HIV bahin sa ilang impeksiyon, mao nga ang mga asawa sa maong mga may kagaw natakdan. Human masurbi ang 363 ka ospital ug medikal nga mga institusyon sa nasod, ang Health and Welfare Ministry nagbutyag nga 43 porsiento lamang sa mga institusyon ang nagpahibalo sa tanang pasyente nga dunay HIV sa ilang kahimtang. Mga 28 porsiento ang nagpahibalo sa pipila lamang nila ka pasyente. Ang pila ka ospital miadmiter nga wala gayod makapahibalo sa ilang mga pasyente, samtang ang uban midumili sa pagtubag sa mga pangutana sa surbi, matod sa The Daily Yomiuri. Usa sa dakong katarongan nga gihatag sa mga doktor sa paghawid sa impormasyon mao ang “pagkadili-kaayo timbang sa kondisyon sa kaisipan” sa mga tawong may kagaw sa HIV.
Usa ka Bag-ong Butang Diha sa Baligyaanag Kamelyo
Samtang ang mga turista sagad mangitag mga butang nga talagsaon sa dihang sila mobiyahe, sila mismo daw katingad-anan alang sa lokal nga mga residente. Ang International Herald Tribune nagtaho nga ang mga turista gikan sa Kasadpan nakadiskobre sa malagmit ang kinadak-ang baligyaanag kamelyo sa tibuok kalibotan diha sa amihanang disyerto sa dakbayan sa Pushkar, India. Didto, nakita sa mga tigbaligyag kamelyo ang ilang mga bisita nga kataw-anan. Ang Tribune nag-ingon nga ang “mga kutsero sa kamelyo natingala niining talagsaong kaliwat sa mga turista nga mamula ilalom sa adlaw sa disyerto, nga motan-aw sa kalibotan diha sa likod sa itom nga mga kahon nga ilang sil-ingon atubangan sa ilang mga nawong [mga kamera] ug andam mobayad ug $2 (kapin sa duha ka adlaw nga suhol sa kadaghanan sa mga mag-uuma sa disyerto) alang sa usa ka oras nga pagsakay sa usa ka nagbaguod nga kamelyo.” Sa dihang gipangutana kon ang pagdaghan sa mga turista maayo o dili, usa ka tigbaligyag kamelyo mitubag: “Maayo. Gusto kaming motan-aw kanila.”
Nagkahugnong mga Sukdanan sa Moral sa Tsina
“Ang pagkalinga sa manggad naghulga sa pundasyon sa katilingbang Insik, ang pamilya,” mitaho ang The Wall Street Journal. “Ang mga pamilya nagakabungkag, nga nagpasanay ug hakog ‘ako nga kaliwatan’ sa mga batan-on. Ang krimen o korapsiyon grabe kaayo.” Ang mga bata nga nagtahod niadto sa ilang mga ginikanan karon nagagamit kanila ingong mga ulipon ug dili andam sa pag-atiman kanila inigkatigulang nila, matod sa usa ka tigdukiduki. Bisan tuod daghan sa Tsina ang nangupot gihapon sa tradisyonal nga mga sukdanan sa moral, kining maong mga sukdanan nagkahugno samtang minilyon ang mibiya sa ilang mga puloy-anan sa pagpangitag kahigayonan sa laing dapit. “Ang pagpangagpas sa salapi nahimong tumong. Alang sa salapi, ang mga tawo andam sa pagsalikway sa maayo, sa pagsalikway sa sosyal nga pamatasan,” matod sa bise-ministro sa seguridad sa katilingban nga si Bai Jingfu.
Bag-ong mga Espesye
Nagapangitag bag-ong mga espesye sa tanom, gisuhid sa Britaniko ug Brazilianhong mga botanista ang usa ka bukid sa amihan-sidlakan sa Brazil kapin na sa 20 anyos. Sa pagkakaron sila nakadiskobreg talagsaong 131 ka espesye nga kanhi wala mailhi, ang tanan nanubo sulod lamang sa usa ka lugar nga 171 kilometros kuwadrado. Kining maong “tanaman sa Eden,” ingon sa pagtawag sa lugar sa mantalaang Folha de São Paulo, nanubo diha sa 1,960 ka metros nga gitas-ong Pico das Almas diha sa Bahia nga estado sa Brazil. Gisusi sa mga botanista ang duolan sa 3,500 ka yerba sa pagtino nga kining tanang mga tanoma tinuod gayod nga bag-ong mga diskobre—ug kini tinuod gayod. Si Simon Mayo sa Royal Botanic Gardens sa Inglaterra miingon sa mantalaan: “Talagsaon nga makadiskobre ug ingon ka daghang tanom sa kataposan sa ikakawhaang siglo.”