Habu—Usa ka Halas nga Angayng Dili Hilabtan
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA OKINAWA
MAIGANG kadto nga gabii nga walay huyohoy. Bag-o pang mitulak ang ulan, ug ang matag usa namaypay sa kaugalingon, nga naninguhang mapreskohan. Sa kalit, nabatian ang mga singgit: “Habu!” “Adunay habu!” Ang mga singgit nakapabantay sa mga tagabalangay. Ang mga tawo misakmit ug mga puspos ug nanalagan; ang maukitong mga bata midali sa pag-apas kanila. Hain ba kadto? Mabalak-on ang matag usa. Ang usa ka pinaakan sa maong duolag dos-metros-sa-gitas-ong halas mahimong makapatay. Nahuwasan ang mga tagabalangay samtang gipusposan sa mga gulanggulang ang ulo sa halas hangtod nga wala na kadtoy animo. Gisulod dayon nila kadto sa usa ka bukag aron ibaligyang buhi.
Sa Ryukyu nga Kaislahan, nga nahimutang sa Dagat sa Silangang Tsina, ang matag usa gikan sa bata ngadto sa apohan dili manghilabot sa habu—ang dalag-ug-puntik, lansitag ulo—usa ka malala nga bitin nga lumad sa pipila, apan dili sa tanan, niining mga islaha. Susihon nato pag-ayo kining makahahadlok nga halas. Apan hinumdomi nga dili kini hilabtan ug sa kanunay magpalayo niini!
Makahahadlok nga Desinyo
Adunay lainlaing mga matang sa mga habu. Usa ka matang adunay dagtom, berdehon-brawon nga puntik nga maghatag niinig labing maayong takoban diha sa kasagbotan ug nagkalata nga kadahonan. Ang pipila nga uban adunay mas itom nga dagway nga mohaom sa gabhion nga mga kalihokan sa habu ug kiling nga motago sa ngiob nga mga dapit.
Kining linalanga adunay mga katakos nga wala nato, bisan pag kini may mubong tinan-awan. Hiniyasan kini sa gitawag ug lupyak nga mga organo, usa sa matag kiliran sa ulo niini. Kini maoy mga lub-ang tali sa mga bangag sa ilong ug sa mga mata nga sensitibo kaayo sa kainit. Ang duha ka lub-ang mobulig niya sa “pagkakita” sa radyasyong infrared nga bation sa mga tawo ingong kainit. Pinaagi niini nila, ang usa ka habu tukmang makapunting sa mainit-init nga gamayng ilaga, bisan sa tumang kangitngitan.
Tingali nakakita kag usa ka halas nga nagwitikwitik sa iyang dila. Ang iyang dila nagsilbing talagsaong ikaduhang ilong. Pinaagi sa maong pagwitikwitik ang habu magtigom diha sa iyang dila sa mga kemikal sa kahanginan ug dayon iduot ang iyang dila sa sensitibo-sa-kemikal nga organo diha sa lingagngag sa iyang baba. Pinaagi sa kalihokan sa maong ikaduhang ilong, mabatonan sa habu ang dagayang kemikal nga impormasyon gikan sa kahanginan.
“Himoon sa habu ang kusog nga pagwitikwitik sa dila latas sa sunodsunod nga mga yugto sa panahon human sa usa ka atake,” miingon ang mga tigdukiduking si R. M. Waters ug G. M. Burghardt sa Unibersidad sa Tennessee. Nganong ang habu mangitag kemikal nga mga pandasig sa kahanginan human sa atake? Kay anaa ang kanunayng riyesgo sa balos nga atake gikan sa makaluluoy nga tukbonon, ang habu, human sa pag-atake ug pag-ineksiyon sa lala, kasagarang magbuhi sa biktima niini. Dayon, samtang moepekto na ang lala, ang bitin mangita sa tukbonon pinaagi sa “pagsimhot” nga gamiton ang iyang dila.
Kay nakakaplag na sa karon-walay-mahimo nga tukbonon, kon kaha ilaga, piso, o langgam, ang habu dayon maglamoy niini sa katibuk-an—ulo, mga tiil, ikog, balhibo, ug tanantanan. Ang ubos nga apapangig niini maabli sa likod, nga magtugot sa bukog sa apapangig sa pagbulag aron ang sobra ka dakong tukbonon matulon. Ang usa ka tibuok nga iring nakaplagan sa tiyan sa usa ka habu nga gipasundayag sa usa sa mga sentro sa habu sa Okinawa.
Komosta man kon ang usa ka habu mawad-an sa iyang samag-heringgilya nga bangkil sa usa ka atake? Motubo ang bag-o aron mopuli niini. Aw, nakit-an ang pipila nga may duha ka bangkil sa matag kiliran sa baba! Gawas pa, bisan pag mawad-an ang habu sa iyang mga bangkil, dili kini gutmon. Ang usa ka habu nahitala nga nabuhi sa tubig lamang sulod ug tulo ka tuig.
Paglikay sa Atake Niini
Samtang ang kobra sa Habagatan-silangang Asia ug ang itom nga mamba sa Aprika moineksiyon ug hilo sa nerbiyos, ang habu moineksiyon ug kusganong mopadugo nga lala. Gitawag kinig mopadugo tungod kay kini magpahinabog pagdugo pinaagi sa pagdaot sa kaugatan. Ang hilo magpahinabog daw-napaso nga kahapdos ug paghubag, ug kini mahimong makapatay.
Gihunahuna sa pipila nga ang mga halas mamanhig ug mogukod sa mga tawo, apan dili kana tinuod. Ang mga tawo dili paboritong pagkaon sa habu. Sa panahon lamang nga makatunob ka nga wala tuyoa sa habu o mahisum-ok sa teritoryo niini nga tingali kini moatake. Ang kadaghanang biktima nahisum-ok sa mga dapit diin ang mga habu nangitag tukbonon, sama diha sa mga tanaman sa utanon o mga katubhan. Ang mga taga-isla dili gayod mosum-ok sa tag-as nga kasagbotan nga walay hustong panalipod sa tiil, ug magdala silag plaslayt sa magabii. Ang habu aktibo ilabina sa magabii. Ay, ayaw gayod kalimti nga ang maong mga halas haniting mga tigkatkat sa kahoy, nga makapabugnaw kanila sa ting-adlaw ingon man makapaduol nila sa wala-matahap nga mga langgam. Busa bantayi ang imong ulo, ingon man ang imong mga tunob, sa dihang haduol ka sa ilang puy-anan!
Ang labing maayong paagi sa pagpakiglabot sa maong bitin maoy dili pagdapit niini una sa tanan. Takpi ang tanang lungag diha sa pundasyon sa tinukod ug mga paril sa gawas. Hinloi ang inyong tugkaran sa tag-as nga kasagbotan. Sa laing mga pulong, ayaw tagan-ig dapit nga katagoan ang habu.
Unsa na man Kon Gipaak Ka?
Unsay mahimong mahitabo kon makatagbo kag usa niining malala nga mga halas? Tingali ang habu mouknol, nga ang ibabawng katunga sa lawas niini mapormag S. Ania na kini! Dos tersiya sa lawas niini mohasmag kanimo, nga ang apapangig buka kaayo, nga ang mga bangkil mag-una.
Ayawg katarantar. Susiha kon usa ba gayod ka habu ang mihasmag kanimo. Ang pinaakan sa habu mahimong mailhan sa duha ka nagpulang marka, nga duha ka sentimetros ang distansiya, diin ang mga bangkil midulot sa imong panit. Ang pipila ka habu tingali dunay tulo o upat ka bangkil, nga magpadaghan sa nagpulang mga marka. Sa dili madugay, ang panginit, nga daw may nagdangdang sa imong kamot sa kalayo, mograbe. Unsay mahimo nimong buhaton? Pangayog tabang. Unya, supsopa ang lala ug iluwa sa yuta. “Balikbalika pagsupsop ang dugo sa labing menos napulo ka beses,” matod sa Handbook for the Control of Habu, or Venomous Snakes in the Ryukyu Islands. Adto sa ospital nga nasangkapan ug serum nga pangontra sa lala sa habu. Apan, ayawg dalagan. Kana makapakaylap ug kusog sa lala sa tibuok nimong lawas, nga makapagrabe sa kadaot ug makapahinay sa pagkaayo. Kon dili ka makaabot sa usa ka ospital sulod ug 30 minutos, butangig ligpit ang apektadong bukton o bitiis sa dapit nga mas duol sa kasingkasing kay sa gipaak aron malangan ang pagkuyanap sa lala. Apan, ayawg hugta pag-ayo ang pagbugkot kay ang pulso kinahanglang magpadayon. Paluagi kada napulo ka minutos aron ang dugo mosirkular.
Si Masatoshi Nozaki ug Seiki Katsuren, sa seksiyong tigdukiduki sa habu sa Okinawa Prefectural Institute of Health and Environment, nagsulti sa Pagmata! nga ang mga tawo, bisan human mapaaki, dili makaugmad sa imyunidad sa lala sa habu. Ang usa ka pinaakan sagad misangpot sa pagputol sa nangagi, apan karong adlawa diyutay rang mga tawo ang mawad-ag kulamoy, labi nang dili mamatay, gumikan sa mga pinaakan sa habu. Tungod sa epektibong mga droga ug mga paagi sa pagtambal, karon 95 porsiyento niadtong gipaak maulian. Ang sobra ka masaligon lamang o kadtong layo kaayo gikan sa medikal nga pagtambal ang tingali makaagom ug seryosong kadaot.
Baligya nga mga Habu
Diyutay ra ang kinaiyanhong mga kaaway sa habu. Ang mga iring ug mga iro sa balay adunay hilig nga makigdula niini. Ang dili-malala nga halas nga gitawag ug akamata, ang pipila ka weasel, mga bakatin, ug mga banog gitala nga nahiapil sa mga tumutukob niini. Bisan pag ang mongoose gidala sa Ryukyu nga Kaislahan aron motabang sa pagkontrolar sa populasyon sa habu, kini dili epektibo sa pagpapas kanila.
Ang labing mangil-ad sa tanang kinaiyanhong mga kaaway niini mao ang tawo. Sama gayod sa mga tagabalangay nga migukod sa pagsinggit ug “Habu!” sa gutlo nga ilang nadungog kini, adunay daghan nga maikagon nga makasikop ug habu sa gutlo nga kini magpakita. Bisan pa sa kapeligrohan, ang prisyo nga tali sa $80 ug $100 (T.B.) alang sa usa ka habu maoy dako kaayong tentasyon alang sa daghan.
Sa unsang paagi gamiton ang habu? Ang habu nga bino ug pinaugang pinolbos nga halas, nga ang duha imnon alang sa maayong panglawas, maoy ginama gikan niini. Daghan ang gamitong buhi diha sa mga pasundayag aron madani ang mga turista. Hinuon, ang panit maayo alang sa mga pitaka ug mga bakos, samtang ang lala gamiton sa paggamag pangontra-sa-lala nga serum. Bisan pa sa maong mga kagamitan, ang tambag mao gihapon, magpalayo sa habu!
[Hulagway sa panid 10]
Ang habu uban sa samag-heringgilya nga mga bangkil niini. Ang ubos nga apapangig niini mabuka aron malamoy ang mas dakong tukbonon