Pagpaniid sa Kalibotan

Konsumo sa Tabako

Bisan pag ang konsumo sa tabako mikunhod ug dako sa pipila ka nasod, ang kadaghanang nasod nagpakitag mga pag-usbaw sa miaging duha ka dekada. Pananglitan, ang Tsina mao gihapon ang kinadak-ang tigkonsumo sa kalibotan ug may 297 porsiyentong pag-usbaw. Ang Tinipong Bansa ug ang India nagpabilin sa numero dos ug tres nga dapit sa pagkonsumo ug nagpakitag mga usbaw nga 27 porsiyento ug 50 porsiyento ang matag usa. Ang pipila ka ubang nasod nga dunay dagkong mga usbaw mao ang Rwanda nga may 388 porsiyento; Gresya, 331 porsiyento; Amihanang Korea, 325 porsiyento; Tanzania, 227 porsiyento; Hong Kong, 214 porsiyento; Indonesia, 193 porsiyento; Singapore, 186 porsiyento; ug Turkey, 185 porsiyento. Ang mga numero, nga gipatik sa Asiaweek, nagpadayag sa porsiyento sa kausaban tali sa 1970 ug 1993. Sa 138 ka nasod nga nalista, 26 lamang ang nagpadayag ug mga pag-us-os sa konsumo sa tabako.

Mga Batan-on ug mga Pusil

Ang mga kamatayon pinaagi sa pagpusil mas midaghan taliwala sa Amerikanong mga batan-on sa mga edad nga 10 ngadto 19 kay sa bisan unsang laing grupo, matod sa usa ka taho sa Children’s Defense Fund. Ang mga pusil karon mao ang ikaduhang pangunang hinungdan sa pagkamatay. Ang mga aksidente, ilabina sa sakyanan, mao ang pangunang hinungdan. Sa Amerikanong mga batan-on nga ubos sa 20, usa ang namatay kada 92 minutos gumikan sa pusil sa 1993​—pag-usbaw nga 7 porsiyento kay sa miaging tuig. Kon itandi, sa tanang grupo sa edad, ang pag-usbaw mao lamay 4.8 porsiyento. Ang grupong defense fund miakusar nga ang gobyerno walay gihimo aron ipahilayo ang mga pusil gikan sa mga bata ug sa mga eskuylahan. Ang mga estadistika sa Departamento sa Hustisya sa T.B. giingong nahiuyon sa akusasyon. Ang gidaghanon sa batan-ong mga mamumuno mitulo ka pilo sa miaging napulo ka tuig, nga milabaw sa 26,000 sa 1994. Ang gidaghanon niadtong naggamit ug mga pusil ingong ilang mga armas sa pagpatay miupat ka pilo sa samang yugto, bisan pag ang gidaghanon niadtong naggamit sa ubang armas nagpabiling susama ra. Ang mga estadistika nagpasiugda sa kadaot nga nahimo tungod sa pagkadaling mabatonan sa mga pusil.

Mga Kiling sa Paghikog

“Mga 30,000 ka Amerikano [magpatay] sa ilang kaugalingon kada tuig,” nag-ingon ang Scientific American, ug “ang mga lalaki maoy upat ka pilo nga mas lagmit nga maghikog kay sa mga babaye.” Ang proporsiyon sa paghikog modako usab duyog sa pagkatigulang, nga magpabanaag sa mga kapit-osan sa dili-maayong panglawas ug menos nga kahigayonan. Ang gidaghanon sa paghikog taliwala niadtong 75 ka tuig ang edad o mas gulang maoy upat ka pilo nga labaw kay nianang sa mga tin-edyer. Unsay mga hinungdan nga magtino kon kaha ang usa ka tawo aktuwal nga maghikog? Iladong nalista ang kakulang sa pamilyahanon ug komunidadnong suportar ug menos nga pagpakiglangkit sa relihiyon. Kon itandi sa ubang mga nasod, ang mga gidaghanon sa paghikog sa T.B. anaa sa tungatunga, nga may gidaghanon nga mga 11 ka paghikog alang sa matag 100,000 ka tawo.

Pagkakat-on sa Kabangisan

◼ “Ang usa ka tuig nga pagtuon bahin sa pagprograma sa telebisyon, nga gihimo sa mga tigdukiduki sa upat ka unibersidad, mihinapos nga ang ‘makadaot sa kaisipan’ nga kabangisan kaylap diha sa gisibyang mga programa sa TV ug sa cable,” matod sa The Washington Post. Nadiskobrehan sa pagtuon nga dili lang kadaghanan sa mga programa dunay diyutayng kabangisan apan usab ang paghulagway niana mahimong dunay daotang mga epekto diha sa mga tumatan-aw. Kana “naglakip sa pagkakat-on nga magmabangison, pagkamahimong dili na mobati sa makadaot nga mga sangpotanan sa kabangisan ug pagkahimong mas mahadlokon nga atakehon.” Usa ka hinungdan mao nga ang mga mamumuhat-ug-daotan sa 73 porsiyento sa mga kaso sa mabangisong mga buhat sa TV wala masiloti, nga naghatag sa mensahe nga “ang kabangisan mosangpot sa kalamposan.” Gawas pa, ang kadaghanang mga paghulagway wala magpakita sa mga sangpotanan ngadto sa mga biktima, sama sa sakit o emosyonal o pinansiyal nga kadaot. Ug, matod sa pagtuon, ang subsob nga paggamit sa mga rebolber diha sa mabangisong mga hitabo sa TV mahimong “makapabikil sa agresibong mga hunahuna ug mga panggawi.”

◼ Sa pag-edad ug 30, ang mga tawong nakatan-aw ug daghang kabangisan sa TV sa bata pa “makabaton ug mas daghang paghukom nga sad-an sa kabangisan, mas daghang pagdakop tungod sa pagmaneho samtang hubog, mahimong mas agresibo tungod sa alkoholikong ilimnon ug mahimong mas mapasipad-anon sa ilang kapikas [ug] usab adunay mas daghang agresibong mga anak,” pangangkon ni Len Eron, propesor sa sikolohiya ug tigdukiduki nga siyentipiko sa Institute for Social Research sa University of Michigan. Ang mga dula sa video magpahinabog susamang mga problema. Sumala sa gitaho sa mantalaang The Toronto Star, si Eron miingon nga ang kapeligrohang nalangkit sa dula sa video mao nga kini makabuyo. Ang mga magdudula “moliso sa plangka o iduso ang boton ug sila mismo ang maghimo niining ngilngig, mabangisong buhat​—ang pagpatayg tawo.” Gibati ni Propesor Eron nga ang dugang pagdumala sa ginikanan gikinahanglan. Ugaling, siya mimulo nga “daghang ginikanan wala gayoy pagtagad.”

Kanihit sa Klero sa Pransiya Misamot

Nag-usbaw ang kanihit sa Katolikong mga klerigo sa Pransiya. Ang mantalaan sa Paris nga Le Monde nagtaho nga sa 1995, 96 lamang ka pari ang naordinahan sa tibuok Pransiya ug 121 lamang sa 1994. Ang mga Heswita may 7 lamang ka nobisyado ug ang mga Dominikano may 25 sa 1995. Ang kahimtang pareho sa pagrekluta ug Katolikong mga madre. Ang Le Monde nag-ingon nga “sukad sa katuigang 1970, ang gidaghanon sa mga madre nagpadayon pag-us-os, gikan sa 92,326 sa 1977 ngadto sa 51,164 lamang sa miaging tuig.” Tungod sa pagkatigulang sa kadaghanan sa klero ug sa kapakyasan sa simbahan sa pagdanig bag-ong mga rekluta, ang mga panagna mao nga sa pagkatuig 2005, aduna na lamay mga 9,000 ka kura paroko sa Pransiya. Ang Le Monde nagsitar sa “pag-us-os sa dungog sa klero sa katilingban, panagana sa mga tawo sa tagdugayng mga panaad, dili-makadaning panghunahuna bahin sa klero, ug pagkawala sa pagsalig diha sa mga lider sa simbahan” ingong mga hinungdan sa pag-us-os.

Ang Labing Hustong Orasan sa Kalibotan

Ang orasan nga usa ka libong beses nga mas husto kay sa atomikong mga orasan nga gigamit sa Inglaterra sa pag-establisar sa dinawat nga internasyonal nga sukdanan sa oras nabuhat sa mga siyentipiko sa Perth, Kasadpang Australia. Kini, nga nailhan nga orasang sapiro, mokostar ug mga $200,000, ug ubay-ubay na ang nabuhat. Makasukod kinig usa ka kalit nga femtosecond, nga ikamilyong bahin sa ikabilyong bahin sa usa ka segundo! Unsay gamit niini? Sumala sa malangkobong teoriya sa relativity ni Einstein, ang oras mas kusog modagan kon ang usa mas taas ibabaw sa yuta. “Ang among tumong mao ang pagsukod sa diperensiya sa katulinon sa gitas-ong duolag usa ka metros​—sa laing mga pulong tali sa imong mga tiil ug sa imong ulo,” matod sa pisiko nga si David Blair, kinsa mitabang sa pagbuhat sa orasan. Ugaling, ang katukma sa orasan molungtad ug lima ka minutos lamang sa usa ka panahon.

Ang Ordinaryong “Sandwich”?

Niadtong 1762, si Lord Sandwich sa Britanya, usa ka lunod-patayng sugarol, nagpabilin ug 24 oras sa usa ka lamesa sa sugal. Aron mahupayan ang iyang gutom, siya nangayog duha ka hiwa sa tinapay nga may hiwang karne tali kanila. Kining bag-ong timo​—ang sandwich​—ginganlan dayon sa iyang ngalan. Ang mga Britaniko karon mogugol ug $7.9 milyon kada adlaw diha sa mga sandwich, pagtubo nga 75 porsiyento sa miaging lima ka tuig. “Ang mga sandwich maoy kapin sa un-tersiya sa katibuk-ang baligyaan sa fast food,” nagtaho ang The Times sa London, ug sila gibaligya gikan sa 8,000 ka kawnter sa sandwich. Mga 1.3 bilyong ginama-daang mga sandwich ginakaon sa Britanya kada tuig. Hinuon, ang maong mga sandwich lahi kaayo sa yanong pagkaon nga andamon sa mga pamilya sa dihang magpiknik sa kabanikanhan o sa kabaybayonan. Ang pila ka baligyaan nagtanyag ug katingad-anang mga klase, lakip ang mga sandwich nga ginama sa karne sa kangaroo o buaya o de-tsokolateng tinapay nga pinahirag mga strawberry ug krema.

Negosyo sa Pakigsekso sa Bata sa Asia

Ang mga gobyerno ug mga sosyal nga alagad nagbanabana nga kapig usa ka milyong batang lalaki ug batang babaye, nga nag-edad sa 17 ug mas bata pa, nalangkit sa pagbaligyag-unod sa Asia, nag-ingon ang The New York Times. Bisan pag wala hisayri ang eksaktong mga numero, ang mga batang dili pa bayongbayong o dalagita hikaplagan diha sa mga balay sa kahilayan sa mga nasod sama sa Cambodia, India, Pilipinas, Taiwan, Thailand, ug Tsina. Nganong gipangita ang mga bata pa kaayo? Usa ka hinungdan mao ang kahadlok sa AIDS. “Ang mga lalaki sa tibuok Asia nagaliso ngadto sa mas bata ug mas bata, tungod sa bahin kay gituohan nga sila dili kaayo lagmit hitakdag H.I.V., ang virus nga magpahinabog AIDS,” matod sa Times. Bisan pa niana, ang virus sa AIDS tuling nagakaylap taliwala sa mga pampam niining mga nasora, sa bahin tungod sa pagbaligyag mga pampam ngadto sa lainlaing mga nasod ug sa bahin tungod kay ang mga parokyano, nga ang pipila nangapil sa mga suroy alang sa pagpakigsekso, mobiyahe sa lainlaing mga dapit. Samtang ang pipila ka bata gikidnap, ang uban gibaligya sa ilang mga ginikanan aron makasapi.

Panag-indig o Panaghiusa?

“Ang pagsaulog sa ika-2000 nga kasumaran sa pagkatawo ni Kristo tuling nagakahimong talandogong isyu taliwala sa mga simbahan,” nagtaho ang ENI (Ecumenical News International) Bulletin. Si Konrad Raiser, heneral nga sekretaryo sa Konsilyo sa mga Iglesya sa Kalibotan, nag-awhag sa mga iglesya sa pag-isip sa okasyon “ingong okasyon sa pagtambayayongay ug panaghiusa​—inay panag-indig aron mailhan dayon.” Siya miingon, hinunoa, nga ang mga iglesya daw mas determinado nga gamiton ang tuig ingong “usa ka okasyon aron sa pagwali . . . sa pagbuntog sa ilang pagkadili-tinagad sa publiko.” Samtang gidayeg ang papa tungod sa iyang awhag nga ang tuig 2000 “himoong okasyon aron mapalig-on pag-ayo ang Kristohanong panaghiusa,” midugang si Raiser: “Tan-awonon pa kon unsa ka daghan niining mga mithia ang matuman sa pagkatuig-2000​—ang nangaging mga kasinatian mopasiugda sa pagkamaduhaduhaon.”