Ang Hustong Pagkatimbang Makapalambo sa Imong Kinabuhi

ANG pagkamatinugoton maoy samag asukar diha sa usa ka tasa nga kape. Ang hustong gidaghanon makadugang sa katam-is sa kinabuhi. Apan samtang kita tingali motimpla ug daghang asukar, kita kasagarang inot sa pagkamatinugoton. Ngano?

“Dili buot sa mga tawo ang pagkamatinugoton,” misulat si Arthur M. Melzer, usa ka kaubang propesor sa Michigan State University. “Ang kinaiyanhon mao . . . ang pagpihig.” Busa ang pagkadili-matinugoton dili yanong usa ka depekto sa kinaiya nga nag-apektar sa minoridad lamang; ang kahiktin-ug-pangisip maoy kinaiyanhon kanatong tanan sanglit ang tanang tawo dili-hingpit.​—Itandi ang Roma 5:​12.

Lagmit nga mga Hilabtanon

Niadtong 1991, ang magasing Time nagtaho bahin sa nagdakong pagkahiktin-ug-pangisip sa Tinipong Bansa. Ang artikulo naghubit sa “mga hilabtanon sa estilo-sa-kinabuhi,” nga mga tawong mosulay sa pagpatuman sa ilang kaugalingong mga sukdanan sa panggawi diha sa tanan. Ang mga mosupak ginabiktima. Pananglitan, usa ka babaye sa Boston gitangtang sa iyang trabaho tungod kay siya dili magmek-ap. Usa ka tawo sa Los Angeles gipalagpot sa trabaho tungod kay siya sobrag timbang. Nganong may kasibot nga pasundon ang uban?

Ang hiktin-ug-pangisip nga mga tawo dili-makataronganon, hakog, gahig-ulo, ug dogmatiko. Apan dili ba ang kadaghanang tawo dili-makataronganon, hakog, gahig-ulo, o dogmatiko sa usa ka sukod? Kon kini nga mga kinaiya matisok pag-ayo diha sa atong personalidad, kita mahimong hiktin-ug-pangisip.

Komosta ka man? Wala ka ba makauyon sa napiling pagkaon sa usa ka tawo? Sa panagsultihay, kinaiya ba nimo nga ikaw kanunay ang mangibabaw? Sa dihang nagtrabaho kauban sa usa ka grupo, gidahom ba nimo nga mosunod sila sa imong paagi sa paghunahuna? Kon mao, makatabang tingali nga dugangan nimog diyutayng asukar ang imong kape!

Apan, ingon sa gihisgotan sa nag-unang artikulo, ang pagkadili-matinugoton mahimong ipakita diha sa matang sa mabatokong pagpihig. Usa ka hinungdan nga magpadako sa pagkadili-matinugoton mao ang hilabihang kabalaka.

“Lawom nga Pagbati sa Kawalay-Katinoan”

Ang mga etnologo nagtuon sa mga kaagi sa katawhan aron masusi kon kanus-a ug diin nga dayag ang pagpihig sa rasa. Nakaplagan nila nga kining matanga sa pagkadili-matinugoton dili makita sa tanang panahon, ni gipadayag kini sa matag nasod sa samang gidak-on. Ang GEO nga magasing Aleman bahin sa natural nga siyensiya nagtaho nga ang kasungian sa rasa motungha sa mga panahon sa krisis sa dihang ang “mga tawo may lawom nga pagbati sa kawalay-katinoan ug kaamgohan nga ang ilang kailhanan ginahulga.”

Kini bang “lawom nga pagbati sa kawalay-katinoan” kaylap karong adlawa? Tino gayod. Wala pa gayod sukad, ang katawhan gihampak sa daghang krisis. Ang pagkawalay-trabaho, pagtaas sa bili sa pagkinabuhi, sobrang populasyon, pagnipis sa ozone layer, krimen sa mga siyudad, polusyon sa ilimnong tubig, pag-init sa tibuok yuta​—ang kanunay nga pagkahadlok sa bisan hain niini magpadako sa kabalaka. Ang mga krisis magpahinabo ug kabalaka, ug ang hilabihang kabalaka motultol sa pagkadili-matinugoton.

Pananglitan, kining maong pagkadili-matinugoton ikapadayag mismo diin mahimong nagkasagol ang nagkalainlaing mga grupo sa rasa ug kultura, sama sa pipila ka nasod sa Uropa. Sumala sa usa ka taho sa National Geographic sa 1993, ang mga nasod sa Kasadpang Uropa maoy miabiabi niadto sa kapin ug 22 ka milyong lalin. Daghang taga-Uropa ang “mibating nahupngan sa pag-abot sa mga bag-ohan” nga may lahing pinulongan, kultura, o relihiyon. Dihay pag-usbaw sa batok-langyaw nga hunahuna sa Alemanya, Austria, Belgium, Britanya, Espanya, Italya, Pransiya, ug Sweden.

Komosta ang mga lider sa kalibotan? Sa katuigang 1930 ug 1940, si Hitler naghimo sa pagkadili-matinugoton nga polisa sa kagamhanan. Ikasubo, ang pipila ka lider sa politika ug sa relihiyon karong adlawa nagagamit sa pagkadili-matinugoton aron mabatonan ang ilang mga tinguha. Mao kini ang kahimtang sa mga dapit sama sa Austria, Irlandia, Pransiya, Rusya, Rwanda, ug sa Tinipong Bansa.

Likayi ang Lit-ag sa Dili-Pagpakabana

Kon diyutay ra kaayo ang asukar tab-angan kita sa atong kape; kon daghan ra kaayo ang asukar tam-isan ra usab kita niana. Susama kini sa pagkamatinugoton. Palandonga ang kasinatian sa usa ka tawo nga nagtudlo sa kolehiyo sa Tinipong Bansa.

Daghang tuig ang miagi, si David R. Carlin, Jr., nakakaplag ug yano apan epektibong paagi sa pagdasig ug panaghisgot sa iyang klase. Siya mohimog pahayag nga gidisenyo sa paghagit sa mga hunahuna sa iyang mga estudyante, kay nahibalo nga sila moprotesta. Ang resulta maoy usa ka bibong panaghisgot. Apan, niadtong 1989, si Carlin misulat nga ang samang paagi wala na kaayo mosaler. Nganong wala? Bisag ang mga estudyante wala gihapon mouyon sa iyang gisulti, sila wala na manumbaling sa pagpakiglalis. Si Carlin nagpatin-aw nga gisagop nila ang “sayon nga pagkamatinugoton sa maduhaduhaon”​—ang kawalay-kabalaka, bug-os nga kawalay-pagtagad nga tinamdan.

Ang bug-os nga kawalay-pagtagad nga tinamdan sama ba sa pagkamatinugoton? Kon walay motagad sa kon unsay hunahunaon o buhaton ni bisan kinsa, wala gayoy mga sukdanan. Ang kawalay mga sukdanan maoy dili-pagpakabana​—usa ka bug-os nga kawalay-kaikag. Sa unsang paagi mitungha kana nga kahimtang?

Sumala kang Propesor Melzer, ang dili-pagpakabana mokaylap sa usa ka katilingban nga modawat sa daghang nagkalainlaing mga sukdanan sa pamatasan. Ang mga tawo nagtuo nga ang tanang paagi sa panggawi maoy dalawaton ug nga ang tanang butang maoy yanong personal nga kapilian lamang. Imbes mokat-on sa paghunahuna ug sa pagkuwestiyon kon unsay dalawaton o dili, ang mga tawo “sagad nakakat-on sa dili na gayod paghunahuna.” Nawad-an sila ug moral nga kalig-on nga mopalihok sa usa ka tawo nga mobarog batok sa pagkadili-matinugoton sa uban.

Komosta ka man? Nakamatikod ka ba usahay nga ikaw nagasagop sa bug-os nga kawalay-pagtagad nga tinamdan? Mokatawa ka ba sa mga pasiaw nga malaw-ay o batok sa rasa? Tugotan ba nimo ang imong tin-edyer nga anak nga lalaki o babaye nga motan-aw sa mga video nga nagpasiugda sa kadalo o imoralidad? Gibati ba nimo nga okey lang nga ang imong mga anak modulag mapintas nga mga dula sa kompiyuter?

Kon hinobra ang pagkamatinugoton, anihon sa pamilya o katilingban ang kagul-anan, sanglit walay usa ang nahibalo​—o nagatagad—​kon unsa ang husto o sayop. Si Senador Dan Coats sa T.B. nagpasidaan bahin sa “lit-ag sa pagkamatinugoton ingong dili-pagpakabana.” Ang pagkamatinugoton motultol ngadto sa pagkabukas-ug-hunahuna; ang hinobrang pagkamatinugoton​—ang dili-pagpakabana—​motultol ngadto sa pagkahabol sa salabotan.

Busa, unsay angay natong tugotan ug unsay angay natong isalikway? Unsay sekreto sa pagkab-ot sa hustong pagkatimbang? Kini maoy ulohan sa mosunod nga artikulo.

[Hulagway sa panid 5]

Paningkamoti ang timbang nga mga reaksiyon sa mga situwasyon