Pagpaniid sa Kalibotan

Krimen—Maganansiyahong Negosyo

Ang organisadong krimen sa Italya dunay kinitaan nga gibanabanang $200-240 ka bilyon kada tuig, nagtaho ang 1997 Report of the Commercial Confederation, usa ka kapunongan sa Italyanong mga negosyante. Labing menos $18 bilyon ang gikaingon nga gikan sa pagpamaligyag droga, $11 bilyon gikan sa prostitusyon, ug $15-18 bilyon gikan sa pagpananto ug mga pangilad. “Tutulo sa kada napulo ka patigayon ang gidumala sa mga tawo o mga kompaniya nga nalambigit sa kriminal nga mga organisasyon; 20 hangtod 25 porsiyento sa mga transaksiyon sa bangko nga mahitabo matag adlaw dunay kaduhaduhaang tinubdan,” nagtaho ang mantalaang La Repubblica.

Pagbasag Libro Popular Gihapon

Wala pa mausob sa teknolohiya sa kompiyuter ang mga batasan sa mga Britaniko sa pagbasa, sumala sa usa ka surbi sa Policy Studies Institute. Ingon sa gitaho sa The Times, “hapit katunga niadtong gisurbi ang miingong sila nagbasa ug libro ingong kalingawan, usa ka gidaghanon nga wala kaayo mausab sukad 1989.” Mas himasa ang kababayen-an kay sa kalalakin-an, ug ang mga tawong labaw sa 55 anyos mao ang labing himasa. Mga libro sa pangluto ang labing popular, gisundan sa mga estoryang kulbahinam o sa krimen, mga nobela bahin sa paghigugmaay, ug ika-20ng-siglo nga sugilambong. Bisan ug 30 porsiyento sa mga panimalay ang nanag-iya ug kompiyuter, 7 porsiyento lamang ang nasangkapang makagamit ug mga CD-ROM, ang kaindig sa libro. Ug dili sama sa laptop nga kompiyuter, matod pa sa The Times, ang usa ka makapaikag nga libro dili madaot sa mga bonbon sa balas nga makasulod sa kahimanan niini sa usa ka baybay-bakasyonan o sa nagdutdutanay nga mga tawo sa usa ka puliki nga subwey, ug ang nindot pagkahimo nga libro mahimong “makapahimuot ug ang mga unod niini makatagana usab ug pagkaon para sa hunahuna.”

Pagbalik sa Paggamit ug Tubig

“Ang dugay na nga pagpangita sa kemikal nga makapalong sa kalayo nga dili makadaot sa ozone layer sa kataposan misangko sa . . . tubig,” matod sa New Scientist. “Human sa pagpalong ug gatosan ka gieksperimentohang mga sunog, ang Norwegian Fire Research Laboratory sa Trondheim nakapanghinapos nga ang espri sa tubig maoy angayng kapuli sa makadaot-sa-ozone nga mga halon, nga kaylap gihapong gigamit dinha sa mga igpapalong ug kalayo.” Ang mga halon​—mga kombinasyon sa carbon, bromine, ug fluorine​—makapalong sa mga kalayo. Mao usab ang mahimo sa mga salibo sa tubig, nga magpaalisngaw ug makapadakog 1,700 ka beses sa orihinal nga gidak-on niini aron paphaon ang oksiheno. Ang bugtong panahon nga ang mga espri sa tubig menos ug epekto kay sa mga halon mao ang gagmay, walay siga nga mga sunog nga wala makakab-ot sa igong temperatura aron mopaalisngaw sa tubig. Apan ang artipisyal nga mga kapuli sa mga halon padayon gihapong gipangita, tungod kay ang tubig nagpatunghag laing suliran: Dili kaayo dako ang ganansiyang makuha sa pagpamaligyag tubig.

Bag-ong Kaplag nga Virus​—Hepatitis G

Ang mga doktor sa Hapon nakapamatuod nga sulod sa usa ka bulan nga nadugangag dugo, ang mga pasyente natakboyan sa hepatitis G nga virus, usa ka bag-ong matang nga nailhan niadtong 1995 sa Tinipong Bansa. Tungod kay gisusi pag-usab ang dugo sa dunay kanser sa atayng mga pasyente nga gioperahan taliwala niadtong 1992 ug 1994 sa Toranomon Hospital sa Tokyo, nakaplagan sa mga doktor nga 2 sa 55 ka pasyente ang natakboyan sa wala pa operahi ug 7 ang uban pang natakboyan human sa operasyon. Ang natakdan nga dugo nga nadawat sa kada usa sa 7 ka pasyente naggikan sa aberids nga 71 ka taghatag, miingon ang mga doktor, nga nagpakitang 1.4 porsiyento sa abiyo sa dugong gigamit ang natakdan sa bag-ong virus. Diyutay ra kaayo ang nahibal-an kabahin sa hepatitis G nga virus o kon pila ka porsiyento sa mga mananakod ang mopatungha pa ug hepatitis o kanser sa atay, nag-ingon ang Asahi Evening News.

“Ang Depekto sa Milenyo”

“Nailhan ingong ang Depekto sa Milenyo, ang Tuig 2000 nga Suliran, o sa yanong ‘Y2K,’” kini mao ang “usa sa kinalagmitang makadaot nga mga puwersang nailhan sa modernong paggamit sa kompiyuter,” nag-ingon ang U.S.News & World Report. Nagsugod kini niadtong mga 1960 sa dihang ang mga kompiyuter mahal ug ang ilang memorya limitado. Aron makadaginot ug lugar, ang mga programer sa kompiyuter misulat sa mga petsa nga gigamit ang kataposang duha ka numero lamang sa tuig. Para sa kompiyuter, ang tuig 1997 yanong gisulat nga “97.” Ang sulirang misangpot? “Sa Ene. 1, 2000, mga 90 porsiyento sa hardware ug software sa mga kompiyuter sa kalibotan ‘maghunahuna’ nga kini maoy unang adlaw sa 1900.” Daghan nang sayop ang nahimo. “Sa prisohan sa usa ka estado, tungod sa depekto ang mga kompiyuter nasipyat sa pagkalkulo sa mga silot nga napahamtang sa ubay-ubay nga binilanggo nga niadtong panahona gipagawas,” mitaho ang Newsweek. “Ang pipila ka credit card gibalibaran sa mga tindahan ug mga restawran sa dihang ang ilang ‘00’ nga petsa sa pagkatapos nakapalibog sa mga kompiyuter. Ug sa daghang estado ang mga drayber sa trak nakakaplag nga nakanselar ang ilang mga lisensiya alang sa lainlaing estado sa dihang ang mga kompiyuter dili makapabag-o sa mga aplikasyon nga penetsahan ug lapas na sa milenyo.” Ang mga korporasyon sa tibuok kalibotan magagasto ug gibanabanang $600 ka bilyon aron ilisan ang mga panenyas sa petsa​—ug sila naglaom nga mahimo nila kini sa nahibiling duha ka tuig.

Hawod nga mga Mananap

Niadtong ting-init sa 1996, ang kasagarang kanaway nagpatungha ug rekord alang sa “kinadugayang paglupad nga nahimo sukad masukad sa usa ka mananap sa panahon sa paglalin” ug kami dunay pamatuod niini, nag-ingon ang Italyanhong mantalaang Corriere della Sera. Human sa pagpanukad ug lupad sa Pinlandia, diin kini gibutangan ug timaan, ang kanaway nadakpan 18 ka semana sa ulahi sa estado sa Victoria sa Habagatang-silangan sa Australia​—human makapanaw ug 24,400 kilometros, nga nagsakop sa aberids nga 200 kilometros kada adlaw. Ang unang rekord nabatonan sa usa ka kanaway sa artiko nga milupad ug 22,530 kilometros gikan sa Rusya paingon sa Australia niadtong 1955. Ang ubang mga mananap kansang mga paglalin mikabat ug linibo ka kilometros mao ang red salmon, mga kasili, mga alibangbang nga monarch, berdeng mga pawikan, ug humpback nga mga balyena.

Ang humpback nga mga balyena kasagarang molangoy ug 102 ka adlaw aron molalin gikan sa Alaska paingon sa Hawaii, apan ang mga tigdukiduki nakadiskobre ug usa nga mikabat ra ug 39 ka adlaw sa paglangoy sa 4,465 kilometros! Ang pagpanaw nagrepresentar sa aberids nga katulin nga mga lima ka kilometro kada oras. Ang mao gihapong balyena ang nakit-an pag-usab sa Mexico. Ang humpback nga mga balyena molalin paingon sa Hawaii aron sa pagsanay tungod kay ang ilang mga batang balyena diyutay rag tambok ug dili makaagwanta sa bugnawng katubigan sa Alaska. Ang ilang paglalin maoy usa sa kinalayoang distansiya nga malangoy sa mga sus-ang mananap sa dagat, nagtaho ang The Times sa London.

Kanang Maikyasong Langaw!

Ngano mang lisod kaayong dagpason ang langaw? Sa unsang paagi nga kini makakalagiw nga kalit kaayo? Ang sekreto anaa sa usa ka gambalay sa utok nga ginganlag giant fiber. Kini samag-lasong selula nga mokomunikar sa elektrikal nga paagi, inay nga pinaagig kemikal, ngadto sa ubang mga bahin sa utok sa langaw. Ingong sangpotanan, ang koryente tulin nga mapasa ngadto sa bahin sa utok nga maoy magpalihok sa paglukso ug paglupad, nga magpaposible sa langaw nga molikay sa peligro sa linibo ka bahin sa segundo. Sa ordinaryong tawo, pananglitan, magkinahanglag mga un-kwarto sa segundo sa dili pa ang kamot makalihok ingong sanong ngadto sa butang nga makit-an sa mata. Sinangkapan niining kahibaloa bahin sa mga langaw, ang mga tigdukiduki sa Sussex University sa Britanya naglaom nga makaugmad ug igpapatay sa insekto nga malamposong makapukgo sa reaksiyon sa langaw, nagtaho ang The Times sa London.

Krisis sa Pawikan

Ang mga populasyon sa pawikan peligrosong nagkagamay tungod sa sobrang pagpangayam sa kadagatan sa Asia-Pasipiko, nagtaho ang The Weekend Australian. Kini nagtukmod sa Australia ug Indonesia nga mag-esponsor ug usa ka komperensiya sa Java uban ang tumong nga mapauswag ang mga paagi sa pagpatunhay sa mga pawikan. Tungod kay ang mga pawikan tiglalin ug dili gipanag-iya sa bisan unsang nasod, ang kinamaayohang programa sa pagpatunhay sa usa ka nasod diyutay rag bili kon ang laing nasod nga anaa sa ruta sa paglalin mangayam sa mga pawikan nga walay panumbaling sa gidaghanon niini sa umaabot. “Gibanabana nga 50,000 ka pawikan ang gipamatay matag tuig sa Bali lamang para sa negosyong pangturista,” nag-ingon ang mantalaan, “ug ginatos ka libo sa mga itlog sa pawikan ang gipangolekta aron kan-on.” Ang Papua New Guinea namaligya usab ug mga pawikan, lakip ang nameligrong loggerhead ug ang tandogong leatherback ug berdeng mga pawikan. Ang ubang espisye nga nameligro mao ang hawksbill, flatback, ug Oliver Ridley nga mga pawikan.

Ang “Morse Code” Nagakawala na sa Ika-150 ka Tuig Niini

Kapin sa 150 ka tuig kanhi, si Samuel Morse, usa ka Amerikanong imbentor, mihatag sa kada titik sa alpabeto ug tino nga panenyas sa mga tulbok ug mga kudlis. Kini nagpaposible sa mga mensahe nga masabtan gikan sa mga radio wave pinaagig usa ka himan nga nailhan ingong Morse key. Linibo ka kinabuhi ang naluwas sa dagat sa dihang ang mga barko nga anaa sa katalagman migamit sa emerhensiyang panenyas nga SOS. Ang kasundalohan sa kalibotan naggamit usab niining yanong paagi sa komunikasyon, sama sa dili maihap nga mga tiglingawlingaw nga nagpadalag mga mensahe ingong kalingawan. Ang dakong bentaha sa Morse code anaa sa pagkatin-aw niini, usa ka hinungdanong butang kon ang operetor sa radyo dunay punto sa sinultihan o dili makasulti sa pinulongan diin ang iyang mensahe lagmit nga madunggan. Apan ang mga mensahe sa Morse anam-anam na nga gipulihan sa linitok nga komunikasyon sa radyo ug mga sistema sa komunikasyon sa satelayt. Niadtong 1993 ang panenyas wala na iobligar sa naglawig nga mga barko. Ang Pransiya mihunong na sa paggamit sa Morse nga sistema sayo niining tuiga, ug pag-abot sa 1999 kini dili na gamiton sa tibuok kalibotan.