Estrok—Hinungdan Niini
“ANG utok mao ang labing delikadong organo sa lawas,” nagpahayag ang neurologong si Dr. Vladimir Hachinski, sa University of Western Ontario sa London, Canada. Nga 2 porsiyento lang sa bug-os nga gibug-aton sa lawas, ang utok adunay kapig napulo ka bilyong selula sa nerbiyos, nga kanunayng may komunikasyon aron ipatungha ang atong matag hunahuna, lihok, ug pagbatyag. Nga nagdepende sa oksiheno ug glucose alang sa enerhiya, ang utok magadawat ug way-kausabang suplay agi sa makuting sistema sa mga arteriya.
Ugaling, sa dihang ang bisan unsang gamayng bahin sa utok mahikawan ug oksiheno bisan sulod sa pila lang ka segundo, ang tandogong mga obra sa neuron madaot. Kon kini magpadayon sa labaw sa pila ka minutos, moresulta ang kadaot sa utok, kay ang mga selula sa utok mosugod pagpangamatay duyog sa mga obrang kontrolado niini. Ang maong kaso gitawag ug ischemia, kakulang sa oksihenong ipahinabo ilabina sa nasampongang arteriya. Ang dugang kadaot mahitabo sa tisyu sa utok kay ang kakulang sa oksiheno moaghat sa sunodsunod nga makadaot kemikal nga mga reaksiyon. Moresulta ang estrok. Ang estrok mahitabo usab inigbuto sa kaugatan sa dugo, nga masalanapan ug dugo ang utok, nga magsampong sa konektadong mga agianan. Makapugong kini sa kemikal ug elektrikal nga mga agos paingon sa kaunoran ug magdaot sa tisyu sa utok.
Mga Epekto Niini
Ang matag estrok maoy lahi, ug ang mga estrok makaapektar sa mga indibiduwal sa halos way-kinutobang mga paagi. Bisan pag walay mausa ang mag-antos sa tanang posibleng epekto sa estrok, ang mga epekto mahimong magkadaiya gikan sa dili-grabe ug lugos himatikdan ngadto sa grabe ug dayag nga makapaguol. Ang bahin sa utok nga nahitaboan sa estrok maoy magtino kon unsang mga obra sa lawas ang madaot.
Ang kasagarang bation maoy pagkawala sa kusog o paralisis sa bukton ug batiis. Kasagaran, diha lang kini sa pikas nga lawas, ang bahin nga atbang sa bahin sa utok nga nahitaboan sa estrok. Busa, ang kadaot sa tuong utok mosangpot sa paralisis sa walang pikas nga lawas, ug ang kadaot sa walang utok, sa paralisis sa tuong pikas nga lawas. Ang pipila ka indibiduwal tingali makagamit pa sa ilang mga bukton ug mga batiis, apan unya makadiskobreng ang ilang kaunoran mangurog pag-ayo nga daw ang ilang mga bukton ug mga batiis moluyloy lamang. Ang biktima daw sama sa bag-ohang tig-eskeyt nga naningkamot paghinimbang. Si Dr. David Levine, sa New York University Medical Center, nag-ingon: “Sila mawad-an sa matang sa pagbatyag nga magtug-an kanila kon ang ilang batiis o bukton naglihok ba o wala ug kon diin na kini.”
Kapig 15 porsiyento sa mga nakaagig estrok makaagom ug mga pangurog, nga moresulta sa mga yugto sa di-makontrol nga mga lihok ug, kasagaran, sa mga yugto sa pagkawala sa panimuot. Gawas pa, kasagaran ang pagbati sa panakit ug pagkausab sa mga pagbatyag. Ang usang nakaagig estrok nga nakasinatig kanunayng pagbinhod sa iyang mga kamot ug mga tiil nag-ingon: “May mga gabiing may modapat sa akong mga batiis ug momata ako kay maorag gipakoryentehan ako.”
Ang resulta sa estrok basin maglakip sa dobleng panan-aw ug mga suliran sa pagtulon. Kon madaot ang mga sentro sa pagbatyag sa baba ug tutonlan, ang mga biktima sa estrok mahimong mag-antos sa dugang nga mga kaulaw, sama sa paglaway. Mahimong maapektahan ang bisan hain sa lima ka sentido, nga magpahinabo sa mga kadaot sa panan-aw, pandungog, pagsimhot, panlami, ug paghikap.
Mga Suliran sa Komunikasyon
Handurawa nga gisundan kag duha ka dagko kaayong mga estranghero samtang naglakat sa may pagkangitngit nga kalye. Sa paglingi sa luyo, nakita nimong sila nagdali pag-agpas kanimo. Mosulay ka sa pagsinggit alang sa tabang, apan walay mogawas nga tingog! Mahanduraw ba nimo ang dakong pagbati sa kapakyasan nianang kahimtanga? Kana ang masinati sa daghang biktima sa estrok sa dihang sila kalit nga mawad-an sa ilang katakos sa pagsulti.
Ang pagkadili-makakomunikar sa mga hunahuna, mga pagbati, mga paglaom, ug mga kahadlok—sa masambingayon nahilayo sa mga higala ug pamilya—maoy usa sa labing makapaguol nga mga resulta sa estrok. Ang usa nga nakaagig estrok nagbatbat niini niining paagiha: “Matag higayong maningkamot ako sa pagpahayag sa akong kaugalingon walay pulong nga mogawas. Mapugos ako sa paghilom ug wala makasabot sa binaba o sinulat nga mga sugo. Ang mga pulong nagpaila . . . nga ang mga tawo sa akong palibot daw nagsultig langyawng pinulongan. Dili ako makasabot o makagamit ug mga pulong.”
Hinuon, nasabtan ni Charles ang tanang gisulti kaniya. Apan bahin sa pagtubag, siya nagsulat: “Balayon nako ang mga pulong nga buot nakong isulti, apan mogawas silang nalahugay ug di-masabtan. Nianang tungora bation nakong napriso ako sa akong kaugalingon.” Sa iyang librong Stroke: An Owner’s Manual, si Arthur Josephs nagpatin-aw: “Kapin sa usa ka gatos ka lainlaing kaunoran ang gikontrolar ug gipasibo panahon sa pagsulti ug matag usa sa maong kaunoran gikontrolar sa aberids nga kapin sa gatos ka motor yunit. . . . Ang talagsaong 140,000 ka lihok sa kaunoran sa utok gikinahanglan alang sa matag segundo nga pagsulti. Katingalahan ba nga ang pagkadaot sa usa ka bahin sa utok nga nagkontrolar sa maong kaunoran mahimong moresulta sa di-masabtang sinultihan?”
Daghang makapalibog nga mga hitabo sa natad sa panulti ang ipahinabo sa estrok. Pananglitan, ang tawong dili makasulti basin makaawit. Ang lain tingali makalitok sa mga pulong nga kalitkalit apan dili makasulti kon tuyoon o, sa laing bahin, basin mosulting way-hunong. Ang uban magbalikbalik paglitok sa mga pulong o mga prase o mogamit nga dili tukma sa mga pulong, nga moingong oo sa dihang ang ilang tuyo mao nga moingong dili ug balit-ad niana. Ang uban nahibalo sa mga pulong nga buot nilang gamiton, apan ang utok dili makasugo sa baba, mga ngabil, ug dila sa paglitok kanila. O tingali makasinati sila sa giugom nga pagsulti tungod sa kahuyang sa kaunoran. Ang pipila tingali magsal-ot sa ilang mga pulong sa mga singgaak.
Ang laing kadaot tungod sa estrok basin mao ang pagkadaot sa bahin sa utok nga nagkontrolar sa emosyonal nga kinaiya. Ang resulta basin maoy sinultihang walay kadasig. O basin siya malisdan sa pagsabot sa emosyonal nga kinaiya sa uban. Ang mga babag sa komunikasyong sama niini ug sa nahaunang gibatbat makapabulag kaniya gikan sa mga membro sa pamilya, sama sa bana ug asawa. Si Georg nagpatin-aw: “Tungod kay ang estrok mag-apektar sa dagway sa nawong ug sa mga pangompas, sa pagkatinuod sa tibuok personalidad, sa kalit dili na kami magkasinabot sa usag usa sama sa nangagi. Para kanako ako maorag dunay bug-os lahi nga asawa, nga angay nakong hiilhan pag-usab.”
Kausaban sa Emosyon ug Personalidad
Ang dili-angay nga pagbag-obag-o sa buot, kalit nga mga paghilak o pagkatawa, hingaping kasuko, di-naandang mga pagbati sa katahap, ug tumang kasub-anan maoy bahin lamang sa makalilibog nga mga suliran sa emosyon ug personalidad nga mahimong sagubangon sa mga nakaagig estrok ug ilang mga pamilya.
Usa ka biktima sa estrok nga ginganlag Gilbert nag-asoy: “Usahay, ako mahimong emosyonal, nga mokatawa o mohilak tungod sa labing gamayng butang. Usahay, sa dihang ako mokatawa, may mangutana, ‘Nganong nagkatawa ka man?’ ug ako dili gayod makatubag kanila.” Kini, uban sa mga suliran sa pagpanimbang ug gamayng pagkiang, miaghat kang Gilbert sa pag-ingon: “Akong gibati nga maorag naa ako sa laing lawas, nga daw lain na akong tawo, dili na parehong tawo sa wala pa ang estrok.”
Kay nagkinabuhi uban sa mga depekto nga magpabag-o sa hunahuna ug lawas, diyutay rang tawo kon duna man ugaling ang dili mobatig emosyonal nga kagubot. Si Hiroyuki, kansang estrok nakadaot sa iyang sinultihan ug may pikas-lawas nga paralisis, nagkomento: “Bisan sa paglabay sa taas nga panahon ako wala maulii. Kay nakaamgo nga dili na ako makapadayon sa akong trabaho sama sa nangagi, ako nawad-ag paglaom. Ako misugod pagbasol sa mga butang ug sa mga tawo ug mibati nga maorag mobuto ang akong dughan. Wala na ako molihok nga samag usa ka lalaki.”
Ang kahadlok ug kabalaka maoy kasagaran sa mga biktima sa estrok. Si Ellen nagkomento: “Kuyawan ako pag-ayo sa dihang mobati akog kabug-at sa akong ulo nga makapasidaan sa umaabot nga estrok. Ako mahadlok na gayod kon tugotan ko ang akong kaugalingon sa paghunahunang negatibo.” Gipatin-aw ni Ron ang kabalaka nga iyang gisagubang: “Halos imposible nga makakab-ot ug hustong mga konklusyon. Ang pag-usisa sa duha o tulo ka gagmayng mga suliran sa samang panahon makalibog kanako. Dali kaayo akong malimot sa mga butang nga usahay dili ako mahinumdom sa desisyon nga nahimo sa pila ka minutos nga milabay. Ingong resulta, makahimo akog pila ka grabeng kasaypanan, ug kana makauulaw kanako ug sa uban. Unsa kahay akong kahimtang sa pila pa ka tuig? Ako kaha makahimo sa pagpakigsulti sa intelihenteng paagi o pagmanehog sakyanan? Ako kaha mahimong usa ka pabug-at sa akong asawa?”
Mga Biktima Usab ang mga Membro sa Pamilya
Nan, hisabtan nga ang mga biktima sa estrok dili kay mao lamang ang makigbisog sa daotang mga epekto. Ang ilang mga pamilya makigbisog usab. Sa pipila ka kaso sagubangon gayod nila ang labihang kakurat sa pagkakita sa usa nga kaniadto maayong mosulti, abilidarang tawo nga kalit nadaot sa ilang atubangan, nga mius-os ngadto sa kahimtang nga samag usa ka batang tagdonon. Tingalig mabungkag ang mga relasyon kay basin ang mga membro sa pamilya kinahanglang motuman sa di-sinating mga papel.
Si Haruko nagsugilon sa makapaguol nga mga epekto sa ingon niini: “Dili na makahinumdom ang akong bana sa halos tanang hinungdanong butang. Kinahanglang among ihunong sa kalit ang kompaniya nga iyang gidumala ug isurender ang among balay ug mga kabtangan. Ang labi pang makaguol mao ang pagkadili na makahimo sa pagpakig-estorya nga libre sa akong bana o pagdangop kaniya alang sa tambag. Kay dili na makaila sa gabii ug adlaw, iya kanunayng tangtangon ang panagang nga mga dayaper nga kinahanglanon magabii. Bisan pag nasayod kami nga ang panahon moabot nga maingon siya niini, nalisdan gihapon kami sa pagdawat sa kamatuoran sa iyang kahimtang. Ang among kahimtang bug-os nga nabali, sa pagkaagi nga ang akong anak babaye ug ako mao karon ang mga tigbantay sa akong bana.”
“Ang pag-atiman sa usa nga naestrok—bisan pag unsa ka mahal nimo sila—usahay bug-at kaayo,” matod ni Elaine Fantle Shimberg diha sa Strokes: What Families Should Know. “Ang kabug-at ug responsabilidad walay kataposan.” Sa pipila ka kahimtang ang dakong pag-atiman nga itagana sa pipila ka membro sa pamilya makadaot sa panglawas, mga emosyon, ug espirituwalidad sa tig-atiman. Gipatin-aw ni Maria nga ang estrok sa iyang inahan nakaapektar pag-ayo sa iyang kinabuhi: “Moduaw ako kaniya kada adlaw ug maningkamot nga palig-onon siya sa espirituwal, nga magbasahan ug mag-ampo uban niya, ug unya hupngan siya sa gugma, mga gakos, ug mga halok. Sa pag-uli nako sa balay, maluya ako sa emosyon—sulod sa pila ka adlaw sa sukod nga ako mosuka.”
Ang labing lisod nga sagubangonon sa pipila ka tig-atiman mao ang pagkausob sa panggawi. Ang neurosikologong si Dr. Ronald Calvanio nagsulti sa Pagmata!: “Kon may sakit kang mag-apektar sa mga obra sa utok—nga mao, kon unsaon sa usa ka tawo paghunahuna, pagkinabuhi, ang iyang emosyonal nga mga reaksiyon—nakiglabot kita sa pagkatawo mismo, busa sa pipila ka paagi ang mga depekto sa pangisip nga mahitabo makapausob gayod sa talagsaong paagi sa kahikayan sa pamilya.” Miasoy si Yoshiko: “Ang akong bana maorag nausob sa hingpit human sa iyang sakit, nga masuko dayon bahin sa labing gamayng butang. Masubo kaayo ako sa maong mga panahon.”
Kasagaran, ang kausaban sa personalidad mahimong dili hiilhan niadtong dili sakop sa pamilya. Busa, ang pipila ka tig-atiman mobating nahilain ug nag-inusara sa pagpas-an sa ilang mga kabug-at. Misaysay si Midori: “Tungod sa mga estrok ang akong bana nahimong baldado sa pangisip ug sa emosyon. Bisag gikinahanglan niya pag-ayo ang pagdasig, dili siya makigsulti bahin niana kang bisan kinsa ug nag-antos sa kaugalingon. Busa ako na lang ang mosagubang sa iyang mga emosyon. Ang pagtan-aw sa mga sapot sa akong bana sa matag adlaw naghimo kanakong mabalak-on ug mahadlokon usahay.”
Giunsa pagsagubang sa daghang nakaagig estrok ug sa ilang mga pamilya ang kausabang gipahinabo sa estrok diha sa ilang mga kinabuhi? Sa unsang mga paagi ang matag usa kanato mahimong magpaluyo niadtong nag-antos sa makapainutil nga mga epekto sa estrok? Ang among sunod nga artikulo magpatin-aw.
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Mga Pasidaang Ilhanan
• Kalit nga kawalay-kusog, paminhod, o paralisis sa nawong, bukton, o batiis, ilabina sa pikas nga lawas
• Kalit nga pagkahanap sa panan-aw, ilabina sa usa ka mata; usa ka yugto sa dobleng pa nan-aw
• Suliran sa pagsulti o pagsabot bisan sa yanong mga tudling-pulong
• Kalipong o walay panimbang o koordinasyon, ilabina kon madungan sa ubang simtoma
Dili Kaayo Komon nga mga Simtoma
• Kalit, di-masabtan, ug grabeng labad-sa-ulo—sagad batbatong “ang labing grabeng labad-sa-ulo sukad”
• Kalit nga pagkakasukaon ug hilanat—lahi sa usa ka sakit nga virus ang nakaingon tungod sa katulin sa pagtakboy (mga minutos o oras inay ubay-ubayng adlaw)
• Kadiyot nga pagkawalay-panimuot o yugto sa mius-os nga pagkaamgo (pagkuyap, pagkalibog, mga kombulsiyon, coma)
Ayawg Pasagdi ang mga Simtoma
Si Dr. David Levine miagda nga inigtungha sa mga simtoma, ang pasyente “moadto dayon sa emerhensiyang seksiyon sa usa ka ospital. Adunay ebidensiya nga kon ang estrok matambalan sa unang pila ka oras, mamenosan ang kadaot.”
May panahong ang mga simtoma mahimong motungha sa kadiyot kaayo ug unya mawala. Ang maong mga yugto nailhang mga TIA, o mga transient ischemic attack. Ayawg pasagdi kana, kay basin magpaila kana sa seryosong mga risgo sa estrok, ug basin ang bug-os nga estrok sunod nga mahitabo. Ang doktor makatambal sa mga hinungdan ug makatabang sa pagpamenos sa risgo sa umaabot nga estrok.
Gipasibo gikan sa mga lagdang gitagana sa National Stroke Association, Englewood, Colorado, T.B.A.