Pagpaniid sa Kalibotan
Usa ka “Kalihokan sa Kawalay-Pagsalig”
“Usa ka krisis ang nadayag sa kinapusoran sa Tibuok-Kalibotang Konseho sa mga Iglesya,” nag-ingon ang Pranses nga mantalaang Le Monde. Ang konseho, nga nagsaulog sa ika-50ng anibersaryo niini sa miaging Agosto, gimugna sa pagtabang nga mahiusa ang Kristohanong mga denominasyon sa tibuok kalibotan. Ugaling, sa di pa dugayng katuigan usa ka “kalihokan sa kawalay-pagsalig” ang mitungha nga “nagpameligro sa pag-apil” sa Ortodoksong mga relihiyon diha sa organisasyon. Usa sa mga reklamo nga gihisgotan sa Ortodoksong mga iglesya mao nga ang pipila ka nasod sa Sidlakan nahimong “mga biktima sa pagpangabig” sa mga misyonaryo sa Katoliko ug Protestante. Usa ka iglesya, ang Ortodoksong Iglesya sa Georgia, mipahawa na sa 330-ka-membrong konseho. Busa, ang “pagbiya sa Ortodoksong mga Iglesya sa Tibuok-Kalibotang Konseho sa Geneva dili na usa ka dili-katuohang panaghap,” matod sa mantalaan.
Dili pa Ulahi ang Tanan Aron Mohunong
Nakaplagan sa usa ka pagtuon nga miabot ug 40 ka tuig nga ang mga tawong mohunong sa pagpanabako, bisan sa edad nga 60, magkunhod ug dako sa ilang kapeligrohan nga makanser, nagtaho ang Daily Telegraph sa Britanya. Si Propesor Julian Peto, sa Cancer Research Institute sa Sutton, Inglaterra, miingon: “Sa miaging tuig lamang namo nasabtan ang hilabihang makalilisang nga mga butang nga mahimo sa pagpanabako, nga nagpatay sa katunga sa mga tigtabako inay kay sa ikaupat ka bahin nga amo kanhing gihunahuna, apan nasabtan usab namo kon unsa gayod ka dako ang mga kaayohan sa paghunong [sa pagpanabako], bisan sa pagkatigulang na.” Ang mga bata kanunayng gipasidan-an mahitungod sa mga kapeligrohan sa pagpanabako. Hinunoa, ang edarang mga tawo kinahanglang masayod nga ang paghunong sa pagpanabako makapakunhod ug dako sa ilang risgo nga makanser sa baga, miingon si Peto.
Kaminyoon Makahatag ug Kalipay
Ang pipila nagsaway sa kaminyoon ingong makapabug-at, ug ang kataw-anang mga serye sa salida sa TV sagad nga naghulagway niini ingong kinaraan kaayo. Apan unsay gipakita sa mga kamatuoran? Mas maayo ba gayod ang kahimtang sa mga dili-minyo? Dili sumala sa usa ka sosyologo nga gikutlo sa Philadelphia Inquirer. Siya nag-ingon nga ang mga minyo “kasagarang mas malipayon, mas himsog ug mas dato.” Isip usa ka grupo, kadtong magminyo dili usab kaayo makasinati ug kapit-os, kubos ang purohan nga makahimog mga krimen o makagamit sa gidili nga mga droga, ug mas dakog purohan nga mohunong sa pagpangayog hinabang sa gobyerno. Dili ikatingala, ang mga eksperto nag-ingon nga ang mga minyo mas taas usab ug kinabuhi.
Nahugawang Dugo?
Siyam ka inadlawng mantalaan sa New York City ang di pa dugayng may paanunsiyo ilalom sa ulohang balita nga “Sa Tanang Giabonohan ug Dugo Gikan sa Enero 1991 Ngadto Disyembre 1996 Diha sa Usa ka Ospital sa New York/New Jersey.” Bisan tuod ang tigpasiugda sa paanunsiyo, ang New York Blood Center, nag-ingon nga ang katuyoan sa paanunsiyo mao ang pagpasalig ni bisan kinsa nga naabonohan ug dugo panahon sa sayong katuigan sa 1990 nga hilwas ang suplay sa dugo, mahimong sukwahi ang epekto niini. Ngano man? Walay duhaduha ang usa ka hinungdan sa kabalaka mao ang pasidaan sa paanunsiyo: “Ang mga naabonohan sa gidonar nga dugo nianang panahona tingali moatubang ug posibleng risgo sa mga impeksiyon nga motakod pinaagig pagpaabono, sama sa HIV ug hepatitis.”
Kanser Sagad nga Sayop nga Pagkadayagnos
“Ang opisyal nga mga estadistika mahitungod sa hinungdan sa kamatayon mahimong nagpakamenos sa kapildihan nga ipahinabo sa kanser,” nagtaho ang magasing New Scientist. Si Dr. Elizabeth Burton, sa Medical Center of Louisiana sa New Orleans, nagsusi sa mga rekord sa 1,105 ka pasyente nga giawtopsiya tali sa 1986 ug 1995, aron itandi ang gidaghanon sa klinikal nga mga pagdayagnos sa kanser nianang sa mga pagdayagnos panahon sa awtopsiya. Sumala kang Burton, sa 44 porsiyento sa mga pasyente, wala madayagnos ang kanser o sayop ang pagkadayagnos sa matang sa kanser. Sanglit ang pag-awtopsiya karon himoon lamang sa 10 porsiyento sa mamatay—itandi sa mga 50 porsiyento sa katuigang 1960—“daghang sayop ang mahimong dili gayod mamatikdan,” nag-ingon ang magasin.
Malungtarong Parasito
Ang Taenia solium, usa ka parasito nga maoy hinungdan sa sakit nga cysticercosis diha sa mga tawo, usa gihapon ka suliran sa pipila ka dili-ugmad nga mga nasod. Ang sakit kasagarang moresulta sa pagkaon ug naapektohang karne sa baboy nga dili-maayo ang pagkaluto o pagkaon nga nahugawan sa ulod sa parasito. Sumala sa mantalaang Excélsior sa Mexico City, ang parasito “lisod nga mamatikdan,” busa kini “mahimong mosanay diha sa lawas sa tawo sulod sa mga tuig nga wala masayod ang tawo mismo nga may parasito.” Ang mga simtoma mahimong maglakip sa mga hilanat, sakit sa ulo, patol, ug mga problema sa panan-aw. Ang mantalaan nag-ingon nga aron mawagtang ang parasito, ang mga tigdukiduki sa National Autonomous University of Mexico naningkamot sa pag-ugmad ug usa ka bakuna alang sa mga baboy.
Mga Pasidaang Timailhan sa Estrok
“Daghang tawo ang dili makaila sa bisan usa ka simtoma sa estrok,” nagtaho ang FDA Consumer. Ang magasin midugang: “Kapin lag gamay sa katunga niadtong gisurbi ang makahingalan ug labing menos usa ka simtoma sa estrok, ug 68 porsiyento lamang ang makahingalan ug usa ka peligrosong hinungdan sa estrok.” Ingon niini ang kahimtang bisan pa sa kamatuoran nga ang estrok maoy pangunang hinungdan sa kamatayon ug sa pagkainutil diha sa industriyalisadong kalibotan sa Kasadpan. Sa pagtabang nga makunhoran ang kadaot nga gipahinabo sa estrok, hinungdanon nga mangayo ka dayon ug medikal nga tabang sa una pa lamang nga pasidaang timailhan. Ang labing komon nga mga simtoma sa estrok mao ang kalit nga pagkaluya, pagpaminhod, paralisis sa nawong, bukton, o bitiis; kalit nga paghanap sa panan-aw o pagkabuta, ilabina sa usa ka mata; paglisod sa pagsulti o sa pagsabot sa sinultihan; ug dili-ikapatin-aw nga pagkalipong o pagkadili-makabalanse; ilabina kon molangkob sa ubang mga pasidaang timailhan.
Pagsunog sa mga “Chain Letter”
Sukad sa 1992 ang tinuig nga Budhistang seremonyas sa pagsunog ug sulat padayong ginahimo sa siyudad sa Nagoya, Hapon, aron sa pagwala sa mga chain letter. Ang mga awtoridad sa koreyo nagbutang ug pangkolektang mga kahon alang sa wala-kinahanglanang mga sulat diha sa mga buhatan sa koreyo sa tibuok siyudad ug mihangyo sa usa ka Budhistang templo nga maghimog seremonyas sa pagsunog niini. Ang Asahi Evening News misaysay nga kining maong serbisyo padayong gihimo “alang sa mas matuotuohong mga tigdawat nga nahadlok sa pagbalewala o sa pagsunog mismo sa sulat.” Ngano mang nahadlok sila? Ang mga sulat wala lamang magsaad ug mga kaayohan alang niadtong mosunod sa mga instruksiyon. Kini usab naghulga ug daotang-palad sa kang bisan kinsang dili magpadayon sa pagpadala sa chain letter. Pananglitan, usa ka sulat ang nagpasidaan nga usa ka tawo sa Tokyo ang gipatay tungod kay wala magpadayon sa pagpadala sa chain letter.
Mga Katungod sa Elepante
Sa daghang bahin sa India, ang mga elepante naglangkob ug usa ka hinungdanong bahin sa mga trabahante. Ang The Week nga magasin nagtaho nga sa amihanang estado sa India sa Uttar Pradesh, ang mga elepante gilista diha sa mga payroll sa gobyerno ingong tinuod nga mga empleyado. Nga mosugod pagtrabaho sa edad nga mga 10 ka tuig, ang elepante mahimong mag-alagad sa mga amo niini hangtod sa 50 ka tuig. Sa pagretiro, ang elepante makadawat ug pensiyon sama sa ubang mga empleyado sa gobyerno, ug usa ka mahout, tigbansay ug tigdumalag elepante, ang iasayn sa pagtino nga ang elepante makadawat ug hustong pag-atiman ug pagkaon. Ang mga benepisyo nga madawat sa baye nga mga elepante sa panahon nga kini nagatrabaho naglakip sa usa ka tuig nga bakasyon sa pagpanganak diha sa usa ka komportableng kahimtang sa zoo sa dili pa mobalik sa hinungdanong buluhaton sa paghakot ug troso, pagpangoral ug pagbansayg ihalas nga mga elepante, ug pagpatrolya sa nasodnong mga parke ug ginapanalipdang mga luna sa lasang.
Padulong sa Usa ka Tibuok-Kalibotang Pinulongan?
“Sa usa ka nasod sa tungang Asia diin talagsa rang isulti ang mga pinulongan sa Kasadpan,” giingnan sa usa ka otso-anyos nga bata ang iyang amahan nga kinahanglan siyang makakat-on ug Iningles. Ang amahan nangutana kon ngano. “Tungod kay ang kompiyuter, papa, nakigkomunikar sa Iningles.” Ang maong estorya, nag-ingon ang Asiaweek, “nag-ilustrar sa giisip sa daghan nga malipotong segundaryong epekto sa Internet . . . , nga may katakos sa pagpadali sa kusog nang daan nga pagbalhin padulong sa nangibabaw nga pinulongan sa kalibotan—ang Iningles.” Ang magasin midugang: “Wala kini magsumikad sa bisan unsang paningkamot sa pagpasiugda sa tibuok-kalibotang panag-igsoonay. Praktikal lamang kini. Kon moapil kita sa elektronikong pagsultihanay ug komersiyo diha sa Internet, gikinahanglan ang naandan nga paagi alang sa sayon nga komunikasyon.” Ngano mang Iningles? Tungod kay “ang negosyo sa personal nga kompiyuter gisugdan sa T.B., maingon man ang Internet. Mga 80% sa unod sa kompiyuter karong adlawa maoy Iningles.” Ang paggamit sa ubang mga pinulongan mihinay sa pipila ka kaso tungod sa pagkalisod sa pagpasibo niini sa binase-sa-Iningles nga tapoyanan. “Aduna unyay bili nga bayran,” nag-ingon ang Asiaweek. “Ang mga linggwista nagtagna nga katunga sa mga 6,000 ka pinulongan nga ginasulti karon ang dili na gamiton pag-abot sa kataposan sa mosunod nga siglo, posible sulod sa mosunod nga 20 ka tuig.”