Ang Nagkapilding Bugno Batok sa Krimen

“ANG krimen dali kaayong masumpo kon ang tanan andam nga maningkamot,” nakutlo nga sulti sa usa ka kanhing pangulo sa Metropolitan Police diha sa Liverpool Daily Post sa Inglaterra. Tinuod, kon ang tanan mosunod sa balaod, mahanaw ang krimen.

Apan, sa kadaghanang dapit nag-usbaw ang krimen. Ang mga pulong nga gilitok libolibong tuig kanhi mapadapat sa atong panahon: “Ang yuta nadaot sa panan-aw sa matuod nga Diyos ug ang yuta napuno sa kapintasan.” (Genesis 6:11)​—Tan-awa ang kahon sa atbang nga panid.

Ang Krimen Magsugod nga Ginagmay

Pinaagi sa paglapas sa balaod diha sa gagmayng mga butang, ang panghunahuna sa usa maumol sa paglapas niana sa dagko pang mga butang. Sa pagsilsil niining kamatuorana diha sa iyang mga estudyante, usa ka magtutudlo mipatin-aw: “Ang mga tulisan sa bangko mosugod pinaagi sa pagpangawat ug mga lapis sa eskuylahan.”

Sa ulahi, unsay sagad mahitabo diha sa dapit-trabahoan? Ang mga tawo magpuyo ra sa balay nga dili motrabaho tungod kono sa sakit ug unya modawat sa mga benepisyo nga wala silay katungod niana. Kining malimbongong batasan mas kasagaran kay sa hunahunaon tingali sa usa ka tawo. Pananglitan, sa Alemanya, 6 porsiyento sa mga adlaw sa pagkamay-sakit nga gitaho sa mga trabahante natunong sa mga Miyerkoles, 10 porsiyento sa mga Martes, ug 16 porsiyento sa mga Huwebes, apan ang talagsaong 31 porsiyento natunong sa mga Lunes, nga gilupig sa 37 porsiyento sa mga Biyernes! Tinuod ba gayod nga mas subsob may sakit ang mga tawo sa mga Lunes ug mga Biyernes, o lain lang kining matang sa pangawat?

Kinsa ang mga Kriminal?

Hinuon, ang kriminal nga mga buhat nga gihimo sa ordinaryong mga tawo sagad walay samang sangpotanan kay sa gihimo sa mga tawong anaa sa gahom. Sa sinugdan sa katuigang 1970, ang Tinipong Bansa gitay-og sa usa ka politikanhong krimen nga labihan ka grabe nga ang ngalang gilangkit niana nahimo pang bahin sa Ingles nga pinulongan.

Ang “Watergate,” sumala sa Barnhart Dictionary of New English, maoy usa ka “eskandalo, ilabina ang usang naglangkit sa tinguha nga itago ang makadaot nga impormasyon o ilegal nga mga kalihokan.”a Unya midugang kini: “Ang kaso sa Watergate nagbilin ug tatawng timaan diha sa pinulongan sa katuigang 1970. Ang pulong nagpahinabog nagkalainlaing inimbentong mga pulong ug pormang igtatapo nga -gate, gigamit sa pagpasabot sa eskandalo o korapsiyon.”

Sukad niadto ang daghang kasong Watergate nagpasundayag nga ang krimen makaylapon, bisan pa taliwala niadtong angay nga sulundan sa pagtuboy sa balaod. Sa Hapon ang politikanhong korapsiyon nahimong kaylap kaayo nga ang bag-ong mga balaod kinahanglang ipasa sa sinugdan sa katuigang 1990 aron masumpo kini. Niadtong 1992 ang presidente sa Brazil natagak sa katungdanan gumikan sa mga sumbong sa korapsiyon.

Dili ba dayag nga ang daotang buhat sa mga anaa sa awtoridad, lakip ang mga ginikanan, mga magtutudlo, ug mga sulugoon sa balaod, nakapausbaw sa kriminal nga kalihokan sa kadaghanang tawo?

Dili Igo ang Maayong mga Intensiyon

Mouyon ang kadaghanang tawo nga ang mga gobyerno nagtinguha sa pagpapas sa krimen. Bisan pa niana, usa ka retiradong opisyal mipahayag mahitungod sa iyang nasod: “Gamay kaayo ang nahimo sa gobyerno aron palihokon ang sistema sa hustisya sa tulin ug episyenteng paagi. Kulang ang mga huwes, busa ang diyutay ra nga among nabatonan nasobrahag trabaho. Ang kuwerpo sa kapolisan kulang sa tawo ug kasangkapan. Usahay ang mga polis dili pa mabayran sa ilang mga suweldo sa eksaktong panahon, nga magpahinabo nga matental sila sa pagdawat ug mga hiphip.”

Ang Italyanhong magasing La Civiltà Cattolica nagmulo bahin sa “pagkainutil sa Estado atubangan sa organisadong krimen” ug unya mipahayag: “Ang pagkakomitido sa bahin sa mga ahensiya nga tigpatuman sa balaod ug sa panghukmanan aron masumpo ang krimen giila, apan dayag nga ang organisadong krimen wala matandog bisan diyutay; sa kaatbang, ang kalig-on ug gahom niini midako.”

Tin-aw nga dili igo ang maayong mga intensiyon sa gobyerno aron pagbugno sa krimen. Si Anita Gradin, usa ka Uropanhong komisyonado alang sa imigrasyon ug hudisyal nga kalihokan, hustong mipahayag: “Gikinahanglan nato ang mas maayo, mas epektibong mga paagi sa pagbuhat alang sa kooperasyon sa pagpakigbugno batok sa pagyuhot ug pagnegosyo sa droga, pagyuhot ug mga tawo ug ilegal nga imigrasyon, organisadong krimen, panikas ug korapsiyon.”

Unsa ka Komitido ang mga Sulugoon sa Balaod?

Ang pipila nagduhaduha sa gidak-on sa pagkakomitido gayod sa mga awtoridad sa pagbugno sa krimen. Ang kanhing inspektor heneral sa kapolisan sa usa ka nasod nag-ingon nga ang tanan, labing menos sa publiko, “nagsaway sa korapsiyon ug mga krimen sa ekonomiya.” Ugaling, matod niya, ang tanan walay tiunayng tinguha sa pagpapas sa krimen ug korapsiyon. Ang nagkadaghang tawo​—lakip ang mga sulugoon sa balaod​—dayag nag-isip sa panghiphip, panikas, ug pangawat ingong dalawatong mga paagi aron moasenso.

Ang kamatuorang daghan nga “nakahimog mga krimen wala hidakpi,” sumala sa pagpahayag niana sa usa ka opisyal sa adwana, sa walay duhaduha maoy usa ka hinungdan sa pag-usbaw sa krimen. Pananglitan, usa ka Rusyanhong basahon naghisgot bahin sa “kasayon nga ang mga kriminal makalingkawas sa silot.” Kini, dugang sa basahon, “morag magdasig sa ordinaryong mga lungsoranon aron himoon ang labing mapintas nga mga krimen.” Kini maoy sama gayod sa gipahayag sa magsusulat sa Bibliya mga 3,000 ka tuig kanhi: “Tungod kay ang silot batok sa usa ka daotang buhat wala dayon ipahamtang, kanay hinungdan ang kasingkasing sa mga anak sa mga tawo bug-os natisok diha niana sa pagbuhat ug daotan.”​—Ecclesiastes 8:11.

Dili paghingapin ang pag-ingong ang mga gobyerno nagpakigbugno sa nagkapilding bugno batok sa krimen. Ang Alemang pamantalaan nga Rheinischer Merkur mikomento: “Ang kahadlok sa publiko bahin sa pag-usbaw sa mapintas nga mga krimen maoy dulot kaayo ug dili mahupay pinaagi sa kasagarang panagbingkil sa politikanhong partido o sa mga estadistika nga nagpasabot nga ang kahimtang dili sama ka daotan kay sa gihunahuna.”

Inay kay ang krimen dili sama ka daotan kay sa gihunahuna, ang balit-ad mas lagmit nga tinuod. Hinuon, adunay dapit ang pagkamalaomon. Ang walay-krimeng kalibotan nagkaduol na gayod, ug ikaw mahimong buhi pa nga makakita niini. Ang sunod artikulo mopakita sa katarongan kon nganong kana among gisulti.

[Footnote]

[Blurb sa panid 6]

Daghang tawo nag-isip sa krimen ingong dalawatong paagi aron moasenso

[Kahon sa panid 5]

Usa ka Yuta nga Punog Kapintasan

ALEMANYA: “Ang gintang tali sa pagkadaling mogamit sa kapintasan ug sa higayon nga magtukmod sa usa nga buhaton kana inanayng nagkagamay. Busa dili katingad-ang ang kapintasan nahimong matag-adlawng panghitabo.”​—Rheinischer Merkur.

BRAZIL: “Ingong reaksiyon sa nag-usbawng kaylap nga kapintasan, ginatos ka libong tawo ang mipuno sa kadalanan sa sentro [sa Rio de Janeiro], nga nagpahayag sa kahadlok ug kasuko tungod sa krimen nga nagbihag sa ilang siyudad.”​—International Herald Tribune.

GRAN BRITANYA: “Ang ganghaan sa kapintasan miluag ug adunay mausbawong posibilidad nga ang tagsala mogamit sa kapintasan isip unang tikang.”​—The Independent.

HABAGATANG APRIKA: “Ang walay-rinda ug halos dili-kapugngang kapintasan naghulga sa matag usa kanato, ug sa tanang butang atong ginabuhat​—ug kinahanglang himoon ang dakong kausaban.”​—The Star.

IRLANDIA: “Ang estilo-Mafia kriminal nga mga pamilya nakagamot sa sentro sa Dublin ug sa mas kabos nga kasikbitan sa kasadpan. Ang mga gang sa mausbawon armado kaayo.”​—The Economist.

MEXICO: Kusog kaayo ang pag-usbaw sa krimen sa mubo kaayong panahon nga kini makapakurat.”​—The Wall Street Journal.

NIGERIA: “Ang pamilya, mga simbahan, mga moske, mga eskuylahan ug mga klab napakyas sa ilang katungdanan sa pagpugong sa mga batan-on gikan sa krimen, sumala sa tigpamaba sa kapolisan, si G. Frank Odita.”​—Daily Champion.

PILIPINAS: “Unom sa matag napulo ka pamilya sa Pilipinas nag-ingong dili sila mobating luwas diha sa ilang mga balay o sa kadalanan.”​—Asiaweek.

RUSYA: “Ang mga gang nga samag Mafia nagbalhin sa usa ka siyudad nga sa mga adlaw sa Sobyet usa sa labing luwas sa kalibotan ngadto sa halos usa ka siyudad sa krimen. . . . ‘Sa akong 17 ka tuig sa pagpatrolya,’ matod sa usa ka tenyente sa kapolisan nga si Gennadi Groshikov, ‘wala pa ako sukad makakitag labihan ka daghang krimen sa Moscow, ni nakakita ako sa ingon ka mabangis.’”​—Time.

TAIWAN: “Sa Taiwan . . . ang nag-usbawng gidaghanon sa panulis, pangatake ug pagbuno inanayng midagayday sa katilingban . . . Sa tinuoray, ang gidaghanon sa krimen inanayng nagpataas ug sa pipila ka kaso milabaw pa kay sa iya sa kanasoran sa Kasadpan.”​—The New York Times.

TINIPONG BANSA: “Ang T.B. mao ang labing mapintasong nasod sa industriyalisadong kalibotan. . . . Walay laing industriyalisadong nasod ang susama niana.”​—Time.

TSINA: “Ang mga gangster nahibalik sa Tsina ug ang dakong krimen morag dili na mapugngan. . . . Ang Insek nga mga eksperto nag-ingong ang gidaghanon sa mga gang ug ‘sekretong mga kapunongan’ nag-usbaw nga mas kusog kay sa maihap sila sa kapolisan.”​—The New York Times.