Pagpaniid sa Kalibotan

Kakabos ug ang Kalikopan

Bisan pa sa pag-uswag sa ekonomiya, kapin sa 1.3 ka bilyong tawo sa tibuok kalibotan ang nagkinabuhi gihapon sa menos sa duha ka dolyar matag adlaw. Ang kakabos, matod sa taho sa HK, wala lamang magpadayon kondili nagakagrabe. Kapin sa usa ka bilyong tawo ang mokita ug menos karon kay sa 20, 30, o bisan 40 ka tuig kanhi. Kini, sa baylo, nakaamot sa kadaot sa kalikopan, sanglit “ang kakabos nagkinahanglag dihadihang pagpahimulos sa kinaiyanhong mga kahinguhaan nga nagpakyas sa layog-abot nga paningkamot sa pagpreserbar,” matod sa UNESCO Sources nga magasin. “Sa presenteng gikusgon, ang kalasangan sa Caribbeano bug-os nga mahanaw sa wala pay 50 ka tuig . . . Sa nasodnong sukod ang kahimtang mas grabe pa gani: Ang kalasangan sa Pilipinas dangtan na lang ug 30 ka tuig, ang Afghanistan 16 ka tuig, ug ang Lebanon 15 ka tuig.”

Ang Kapeligrohan sa Kawalay-Paglaom

“Ang mga siyentipiko . . . nag-ingon nga ang kawalay-paglaom makadaot sa kasingkasing sama sa pagpanigarilyo ug 20 ka sigarilyo kada adlaw,” nagtaho ang The Times sa London. “Usa ka upat-ka-tuig nga pagtuon sa duolan sa 1,000 ka edad-edarang mga lalaki sa Pinlandia nakakaplag nga ang kawalay-paglaom mitultol sa dakong pag-uswag sa risgo sa atherosclerosis, o pagpanggahi sa dagkong kaugatan.” Ang pagtuon nagpakita nga ang kahimtang sa hunahuna sa usa dunay dakong epekto sa panglawas. “Kami kanunayng nakakaplag nga ang sikolohikal ug emosyonal nga kahimtang dunay papel diha sa panglawas,” matod ni Dr. Susan Everson, nga maoy nangulo sa panukiduki. “Ang mga doktor kinahanglang makaamgo nga ang kawalay-paglaom dunay negatibong epekto ug makadugang sa kabug-at sa sakit. Ang mga tawo kinahanglang makaamgo nga sa dihang sila mobatig kawalay-paglaom kinahanglang mangita silag tabang.”

Mga Tuig Diha sa Trapiko

Ang mga molupyo sa dagkong mga siyudad sa Italya naggugol ug daghang panahon sa pagbiyahe gikan sa ilang pinuy-anan ngadto sa trabahoan o sa tunghaan ug balik na usab. Unsa ka dakong panahon ang nagugol? Sumala sa Legambiente, usa ka Italyanhong asosasyon maylabot sa kalikopan, ang mga molupyo sa Naples mogugol ug 140 ka minutos sa pagbiyahe matag adlaw. Ibutang ta nga ang aberids nga gidugayon sa kinabuhi maoy 74 ka tuig, ang usa ka taga-Naples sa ingon mawad-ag 7.2 ka tuig sa iyang kinabuhi nga nagugol diha sa trapiko. Ang usa ka Romano, nga mogugol ug 135 minutos sa pagbiyahe kada adlaw, mawad-ag 6.9 ka tuig. Ang kahimtang halos ingon ka dili maayo sa ubang mga siyudad. Ang mga tawo sa Bologna sa ingon mawad-ag 5.9 ka tuig, ug kadtong sa Milan 5.3 ka tuig, nagtaho ang mantalaang La Repubblica.

Oras sa Tungang Sidlakan

Ang mga kausaban sa oras mahimong komplikado sa Tungang Sidlakan. Usa ka pananglitan mao ang Iran, nga sulod sa katuigan “nagyawi sa mga orasan niini nga tulo ka oras ug tunga nga abante sa Greenwich Mean Time inay kay sa bug-os nga oras, ang paagi nga gihimo sa kadaghanang nasod,” matod sa The New York Times. “Aron maminaw, pananglitan, sa alas 5 S.B. nga balita gikan sa BBC World Service, kinahanglang patingogon nimo ang radyo sa alas 8:30 ug maningkamot nga dili-panumbalingon ang buylog sa mga lingganay sa Big Ben nga kasukwahi sa oras nga gipakita sa imong relo.” Ug samtang ang kostumbre sa maong dapit mao ang paghunong sa daylight saving time sa kataposang hinapos-semana sa Septiyembre, niining miaging tuig ang Israel mihimog kausaban sa Septiyembre 13. Ang pagtino kon unsang adlawa ang hinapos-semana malisod usab. Kadaghanang nasod sa rehiyon sa Persianhong Gulpo nag-isip sa Huwebes ug Biyernes ingong hinapos-semana. Apan, sa Ehipto ug sa kadaghanan sa silingang mga nasod niini, ang Biyernes ug Sabado maoy naglangkob sa hinapos-semana, samtang sa Lebanon kini maoy Sabado ug Dominggo. “Ang usa ka biyahedor nga nagplanong moabot sa Abu Dhabi, pananglitan, sa Miyerkoles sa udto, dayon mosakay ug ayroplano paingon sa Beirut sa Biyernes sa gabii tinong makapahimulos ug upat-ka-adlaw nga hinapos-semana. Ang lunod-patay nga trabahador kinahanglang magplanong mobiyahe sa baliktad nga direksiyon,” matod sa Times.

Kahadlok Alang sa Pranses

Ang mga hawas gikan sa nagsultig-Pranses nga kalibotan dili pa dugayng mitambong ug tulo-ka-adlaw nga komperensiya nga gihimo sa Hanoi, Vietnam, aron sa pagsaulog “sa pagkaunibersohanon sa Pranses,” nagtaho ang mantalaan sa Paris nga Le Figaro. Ang Pranses regular nga gisulti sa kapin sa 100 ka milyong tawo. Sa kinapungkayan niini sa ika-17ng siglo, ang Pranses mao ang pinulongan sa internasyonal nga diplomasya. “Sa nabahin nga Uropa, ang mga gubat ug mga sambunot natapos pinaagig mga tratado sa kalinaw nga sinulat sa Pranses,” matod sa mantalaan. Apan, karon ang Pranses nga pinulongan “naningkamot sa pagpahiluna sa dapit niini diha sa kalibotan.” Ang pag-uswag sa popularidad sa Ingles mahimong maoy nakaingon sa pagkunhod sa paggamit ug Pranses, ilabina ingong pinulongan sa komersiyo. Sa paningkamot nga pamenosan kining maong kalainan, ang Pranses nga presidente nagdasig sa pagpasiugda sa Pranses nga pinulongan diha sa information superhighway. Apan, usa ka politiko, sa pagpahayag sa iyang mga kahadlok alang sa umaabot sa Pranses, miingon: “Ang paggamit sa Pranses nga pinulongan sa tibuok kalibotan wala magpukaw sa interes sa hunahuna sa publiko, sa media, o sa mga politiko. Kining kawalay-interes lagmit mas mamatikdan sa Pransiya kay sa ubang mga nasod.”

Naningkamot sa Pagtapos sa Panghiphip

Sa Tsina kini maoy huilu; sa Kenya, kitu kidogo. Ang Mexico naggamit sa terminong una mordida; ang Rusya, vzyatka; ug ang Tungang Sidlakan, baksheesh. Sa daghang nasod, ang panghiphip maoy paagi sa kinabuhi, ug usahay kini maoy bugtong paagi sa pagnegosyo, sa pagpatunghag pipila ka mga butang, o bisan sa pagbaton ug hustisya. Hinunoa, dili pa dugay 34 ka nasod ang mipirma ug tratado nga ang tumong mao ang pagpapha sa panghiphip diha sa internasyonal nga mga kasabotan sa negosyo. Kini naglakip sa 29 ka membro sa Organisasyon Alang sa Ekonomikanhong Kooperasyon ug Kaugmaran, duyog sa Argentina, Brazil, Bulgaria, Chile, ug Slovakia. Naghimo usab ug mga lakang batok sa opisyal nga korapsiyon ang pangunang pinansiyal nga mga organisasyon sa kalibotan​—ang World Bank ug ang International Monetary Fund. Kining maong mga lakang gihimo human sa surbi sa World Bank nga nagpakita nga 40 porsiyento sa mga negosyo sa 69 ka nasod nagbayad ug hiphip. Ang duha ka organisasyon karon nagtugot sa pagputol sa mga abiyong salapi ngadto sa mga nasod nga wala-manumbaling sa korapsiyon.

Uso nga Hantatawo

Ang mopane nga mga hantatawo dugay nang nahimong bahin sa pagkaon sa kabos nga mga tawo sa banikang Habagatang Aprika, diin sila gisaligan ingong tuboran sa protina. Kaliwat sa emperador nga anunugba, nakuha nila ang ilang ngalan gikan sa mopane nga kahoy nga niana sila maningaon. Sa Abril ug Disyembre, ang mga babaye manguha ug hantatawo ug, human kana makuhaig tinai, pabukalan kana ug unya ibulad sa adlaw. Ang ilang protina, tambok, bitamina, ug sukod sa enerhiya susama gayod nianang sa karne ug isda. Apan, karon ang mopane nga hantatawo nahimong popular nga usong pagkaon sa mga restawran sa Habagatang Aprika. Kining maong uso mikaylap usab sa Uropa ug Tinipong Bansa, ug kini nakapabalaka sa mga banikanhon sa Aprika. Ngano? “Samtang nag-uswag ang panginahanglan dunay kabalaka kon kaha makalahutay ba ang espisye,” matod sa The Times sa London. Sa pagkakaron, “ang mopane nahanaw na gikan sa dagkong mga dapit sa silingang Botswana ug Zimbabwe.”

Kadaot Gumikan sa Pagpanigarilyo Dili Maulian?

Ang kadaot sa dagkong kaugatan tungod sa panigarilyo mahimong permanente, matod pa sa bag-ohayng pagtuon. Sa The Journal of the American Medical Association, ang mga tigdukiduki nagtaho nga ang pagpanigarilyo ug pagkaladlad sa binugang aso mahimong permanenteng makadaot sa dagkong kaugatan. Ang pagtuon nagbantay sa 10,914 ka lalaki ug babaye nga nag-edad ug tali sa 45 ug 65. Ang grupo naglakip sa mga tigsigarilyo, kanhing tigsigarilyo, dili-manigarilyo nga naladlad sa binugang aso, ug dili-manigarilyo nga dili-kanunayng maladlad sa binugang aso. Ang mga tigdukiduki nga naggamit ug ultrasound nagsukod sa kabag-on sa dakong ugat sa liog. Kining maong pagsukod gisubli tulo ka tuig sa ulahi.

Sumala sa gidahom, ang kanunayng nanigarilyo dunay dakong pag-uswag sa pagpanggahi sa ilang dagkong kaugatan​—50 porsiyento sa kaso sa mga tawo kinsa, sa aberids, nanigarilyo ug usa ka paketeng sigarilyo kada adlaw sulod sa 33 ka tuig. Ang dagkong kaugatan sa kanhing mga tigsigarilyo nahimong sigpit usab, sa gikusgon nga 25 porsiyentong mas kusog kay niadtong dili-manigarilyo​—ang uban gani 20 ka tuig human sila moundang. Ang mga dili-manigarilyo nga naladlad sa binugang aso nagpakitag 20 porsiyentong mas labaw pa nga pagbaga sa dagkong ugat kay niadtong wala maladlad. Sumala sa pagtuon, ang pagkaladlad sa binugang aso maoy nakaingon sa gibanabanang 30,000 ngadto sa 60,000 ka kamatayon kada tuig sa Tinipong Bansa lamang.