Dengge—Ang Hilanat Gumikan sa Pinaakan

Sumala sa koresponsal sa Pagmata! sa Pilipinas

NGA wala mamatikdi, ang usa ka lamok mitugdon sa nagdayag nga bukton sa gamayng bata. Ang insekto kalit nga mitusok sa iyang panit ug misuyop gikan sa sapasapa sa dugo. Human sa pipila ka gutlo, ang inahan mitan-aw sa iyang anak nga babaye ug nasiplatan ang lamok. Sa kalit nga pagdagpi, kini namatay. Kana na ba ang kataposan niana? Malagmit dili. Ang lamok tingali patay na, apan ang daklit nga pag-atake niana sa sapasapa sa dugo sa bata nagbilin ug wala kinahanglanang organismo nga makaarang sa pagmugnag sakit.

Sulod sa duha ka semana ang bata makasinatig mga pagtakig, paglabad sa ulo, panakit luyo sa mga mata, hilabihang panakit sa iyang mga lutahan, ug pagtaas sa hilanat. Samtang ang sakit nagakagrabe, siya tuboan ug pula nga nukanuka ug bug-os nga maluya. Siya natakboyan ug dengge, ang hilanat gumikan sa pinaakan sa lamok.

Apan, ilabina kon ang bata aduna nay nangaging impeksiyon sa dengge, posible nga siya makabaton ug mas seryosong matang sa sakit, ang dengue hemorrhagic fever (DHF). Kon aduna niana, ang kinagamyang mga ugat mabuslot, nga moresulta sa mga pagdugo diha sa panit. Hayan adunay pagdugo sulod sa lawas. Kon walay hustong pagtambal, ang pasyente basin makasinatig grabeng pag-us-os sa gidaghanon ug presyon sa dugo ug paghunong sa sirkulasyon sa dugo, nga motultol sa dali nga kamatayon.

Unsa man gayod kining dengge? Makaapektar ba kini kanimo? Sa unsang paagi imong mapanalipdan ang imong kaugalingon ug ang imong pamilya? Susihon nato kini pag-ayo.

Unsa ang Dengge?

Ang dengge, nga gitawag usab ug breakbone fever, maoy usa lamang sa daghang sakit nga moresulta gikan sa pagpaak sa lamok. Ang tinuod nga hinungdan sa sakit mao ang virus. Ang gitakboyang lamok (nga mao, ang lamok nga nakapaak kanhi sa usa ka natakboyan nga tawo) nagdala sa virus diha sa mga glandula sa laway niini. Pinaagi sa pagpaak sa usa ka tawo sa pagkuhag dugo, kini nagbalhin sa virus ngadto sa tawo.

Adunay upat ka matang sa virus sa dengge. Ang pagkanatakboyan sa usa ka matang dili maghatag ug imyunidad sa ubang tulo ka matang. Human sa usa ka pagtakboy, kon ang biktima mapaakan sa usa ka lamok nga nagdalag lain nga matang, ang resulta mahimong DHF.

“Halos Katunga sa Populasyon sa Kalibotan” ang Nameligro

Sumala sa World Health Organization (WHO), ang dengge nagpameligro sa 2.5 ka bilyong tawo, “halos katunga sa populasyon sa kalibotan.” Ang Asiaweek nagtaho: “Kapin sa 100 ka tropikanhon ug sub-tropikanhong mga nasod ang nagtaho ug mga pagdagsang sa dengge, ug adunay tinagpulo ka milyon ang gitaho nga mga kaso matag tuig, nga 95% sa natakboyan maoy mga bata.”

Dili pa tin-aw kon kanus-a unang nadiskobrehan ang dengge. Ang taho sa “knee fever” sa Cairo niadtong 1779 mahimong sa pagkatinuod nagtumong sa dengge. Sukad niadtong panahona, ang dengge gitaho na sa tibuok kalibotan. Ilabina sukad sa Gubat sa Kalibotan II, ang dengge adunay dakong epekto sa panglawas sa tawo, nga nagsugod sa Habagatan-kasadpang Asia. Daghang matang sa maong virus misugod sa pagkatap, ug kini mitultol sa mas makuyawng matang nga magpahinabog pagdugo. Ang publikasyong gipatik sa WHO nag-ingon: “Ang unang tinuod nga pagdagsang sa haemorrhagic fever sa Asia nahibaloan sa Manila sa 1954.” Ang ubang mga nasod misunod, labi na ang Thailand, Vietnam, Malaysia, ug kasikbit nga mga dapit. Kining unang mga pagdagsang sa Habagatan-kasadpang Asia adunay gidaghanon sa nangamatay nga gikan sa 10 ngadto sa 50 porsiyento, apan sa dihang mas daghan ang nahibaloan mahitungod sa sakit, kini nga mga gidaghanon mius-os.

Sukad sa katuigang 1960, ang pagkadili-estrikto sa mga programa sa pagkontrolar sa lamok nga nagdala sa virus nakaamot sa pagsulbong sa dengge. Kay ang dengge mikatap, mao usab ang DHF. Siyam lamang ka nasod ang may epidemya sa wala pa ang 1970, apan pagka-1995 kini nga gidaghanon miuswag ngadto sa 41. Ang WHO nagbanabana nga matag tuig, 500,000 ka kaso sa DHF ang kinahanglang ipaospital.

Bisan kon ang sakit dili kaayo ilado sa gawas sa tropikanhong mga dapit, sa pipila ka kaso ang mga biyahedor ngadto sa mga rehiyon diin adunay kapeligrohan nga mataptan niana natakboyan ug gidala ang sakit pagpauli nila. Pananglitan, sa talitapos ang 1996, ang The New York Times nagtaho bahin sa mga kaso sa dengge sa Tinipong Bansa​—sa Massachusetts, New York, Oregon, ug Texas.

Partikular nga mga Kapeligrohan sa DHF

Ingon sa gisulti sa sinugdan, ang DHF mao ang nagapameligro-sa-kinabuhi nga matang sa dengge. Usa sa mga kapeligrohan sa DHF mao nga ang mga tawo nalimbongan sa paghunahunang dili kana ingon niana ka seryoso. Nasaypan kana sa daghan nga usa ka kaso sa trangkaso. Apan, ang pag-oktaba sa paglihok mahimong magtugot sa sakit nga mograbe pa diin ang gidaghanon sa blood platelet kalit nga mous-os pag-ayo, ang pagdugo magsugod (sa sulod sa lawas o sa mga lagos, ilong, o panit), ug ang presyon sa dugo mous-os. Ang pasyente mahimong makuyapan. Sa panahon nga ang pamilya makaamgo nga grabe ang kahimtang, mius-os na ang gidaghanon ug presyon sa iyang dugo. Ihatod nila siya pagdali sa ospital. Didto, makaplagan sa mga doktor nga dili na moobra ang sistema sa pagsirkular sa dugo. Tungod sa talandogong situwasyon, ang paghulip sa pluwido nga ipaagi sa ugat mao ang imando.

Pagpanalipod sa Imong Pamilya

Unsa may mahimong buhaton aron makunhoran ang mga epekto niini nga sakit? Kon ang pamilya nagpuyo diin kaylap ang dengge ug ang usa ka membro sa pamilya adunay taas nga hilanat nga dangtag kapin sa adlaw, ang pamilya maalamon gayong mokonsulta sa doktor. Kini ilabinang hinungdanon kon ang masakiton adunay ubang mga simtoma sa dengge, sama sa nukanuka o panakit sa mga kaunoran ug mga lutahan o sa luyo sa mga mata.

Ang doktor hayan mohimog blood test. Ang nonhemorrhagic nga dengge nagkinahanglan lamang sa yanong pagtambal. Apan kon ang pagsusi magpaila nga kini maoy DHF, ang doktor malagmit morekomendar ug mainampingong paghulip sa pluwido. Kini mahimong maglakip sa mga oral rehydration solution, sama nianang gigamit alang sa kalibanga, o, diha sa mas talandogong mga kahimtang, ang paghulip sa pluwido nga ipaagi sa ugat ginamit ang Ringer’s solution, mga saline solution, o uban pa. Sa pagtambal sa mga kaso sa pag-us-os sa gidaghanon ug presyon sa dugo, ang doktor mahimong moreseta ug pipila ka tambal aron motabang nga motaas ang presyon sa dugo ug mahibalik ang gikinahanglang gidaghanon sa platelet.

Kon adunay grabeng pagdugo, ang mga doktor basin mokiling sa pagrekomendar sa pag-abonog dugo. Ang pipila tingali daling morekomendar niini nga dili na maghunahuna sa mga kapilian. Apan, dugang pa sa pagkanahisupak sa balaod sa Diyos, kini kasagarang dili kinahanglanon. (Buhat 15:29) Ang kasinatian nagpakita nga ang mainampingong paghulip sa mga pluwido nga nagasirkular gikan sa pagsugod sa sakit mao ang labing hinungdanong butang sa pagtambal. Ang pagtambayayongay tali sa pasyente ug doktor niini makatabang nga malikayan ang mga harongay mahitungod sa isyu sa pag-abonog dugo. Kining tanan nagpasiugda sa kahinungdanon sa dinaliang aksiyon sa dihang ang usa ka tawo magduda ug DHF.​—Tan-awa ang kahong “Unsa ang mga Simtoma?”

Mga Paagi sa Pagpanalipod

Ang usa sa pangunang tigdala sa virus sa dengge mao ang Aedes aegypti nga lamok. Kini nga espisye komon sa tropikanhon ug subtropikanhong mga dapit sa tibuok kalibotan. (Tan-awa ang kaubang mapa.) Ang Aedes aegypti nga mga lamok mabuhi sa mga dapit nga daghag tawo. Ang pagkontrolar sa lamok mao ang usa sa mga yawi sa pagkontrolar sa sakit.

Ang pagkontrolar sa lamok sa tibuok-kalibotang sukod dili sayon. Bisan pa niana, adunay mga butang nga imong mahimo sa pagtabang nga makunhoran ang risgo palibot sa imong balay. Ang baye nga lamok mangitlog diha sa tubig. Ang larvae motubo diha sa bisan unsang sudlanan nga mapondohan ug tubig sulod sa usa ka semana o kapin pa, sama sa wala na gamita nga mga ligid, gilabay nga mga lata, mga botelya, o naghayang nga mga bagol. Ang paglabay nianang maong mga sudlanan magwagtang sa mga itloganan sa lamok. Dugang pa, gisugyot nga imong kulbon ang mga balde o mga baroto. Makatabang usab ang pagkuha sa nagbiawng tubig gikan sa mga sandayong. Makaiikag, sa pagsugod sa 1997/98 nga tuig sa pagtungha, ang departamento sa panglawas sa Pilipinas wala magdasig sa paggamit ug mga masitera diha sa mga lawak sa eskuylahan tungod niini nga katarongan.

Kon ang usa diha sa panimalay nataptan sa dengge, paghimog mga panagana aron malikayan nga dili siya mapaakan sa ubang mga lamok nga, sa baylo, magdala sa impeksiyon ngadto sa uban. Ang maayong pagkaeskrin o may air-condition nga tinukod maoy usa ka proteksiyon.

Komosta ang pagbakuna? Wala pay tukmang bakuna nga mabatonan sa pagkakaron. Ginahimo ang panukiduki sa paghimo ug usa ka bakuna, apan kini gipakomplikado sa kamatuoran nga ang bug-os nga panalipod magkinahanglan ug imyunisasyon batok sa tanang upat ka matang sa dengge. Ang pagbakuna nga alang lamang sa usa mahimong sa pagkatinuod makapadugang sa risgo sa DHF. Ang mga tigdukiduki malaomon nga ang usa ka epektibong bakuna basin mabatonan sulod sa lima ngadto sa napulo ka tuig.

Ang pipila ka tigdukiduki misulay sa laing paagi. Pinaagi sa henetikong inhenyeriya, sila naglaom sa pagsanta sa pagdaghan sa virus sa dengge diha sa laway sa lamok. Kon kini mosaler segun sa giplano, ang maong mga lamok nga gimaniobra pinaagi sa henetikong inhenyeriya mopatunghag mga liwat nga dili-mataptan sa dengge. Bisan kon ang pipila ka pag-uswag nahimo na, tan-awon pa kon unsa ka malamposon unya kini.

Sa pagkakaron, ang pagwagtang sa dengge sa bug-os morag dili posible. Apan ang paghimog praktikal nga mga panagana makatabang kanimo ug sa imong mga minahal nga makalikay sa nagapameligro-sa-kinabuhi nga mga komplikasyon gikan sa dengge​—ang hilanat gumikan sa pinaakan.

[Kahon sa panid 22]

Unsa ang mga Simtoma?

Mga simtoma sa dengue fever ug dengue hemorrhagic fever (DHF)

• Kalit nga pagtaas sa hilanat

• Grabeng paglabad sa uloa

• Pagsakit sa luyo sa mga mata

• Panakit sa lutahan ug kaunoran

• Paglisaylisay

• Nukanuka

• Pagkaluya

Mga simtoma nga mas espesipiko alang sa DHF

• Kalit nga pagkakuyap

• Pagdugo diha sa panit

• Katibuk-ang pagdugo

• Bugnaw, kamig nga panit

• Pagkadili-mahimutang

• Pag-us-os sa gidaghanon ug presyon sa dugo uban ang hinay nga pitik sa pulso (dengue shock syndrome)

Ayaw paglangan sa pagpakigkita sa doktor kon ang mga simtoma namatikdan. Ang mga bata mao ang ilabinang anaa sa risgo

[Footnote]

[Kahon sa panid 23]

Mga Sugyot Alang sa mga Biyahedor

Usahay, ang mga biyahedor ngadto sa tropikanhong mga dapit nataptan ug dengge, apan ang dengue hemorrhagic fever maoy mas talagsaon kaayo tungod kay kining mas grabeng matang kasagarang motakboy human sa ikaduhang pagtakboy sa dengge. Ania ang pipila ka mga sugyot sa kahilwas alang sa mga biyahedor:

• Pagsul-ob ug tag-as-ug-bukton nga mga polo ug tag-as nga mga karsones

• Paggamit ug pangontra sa lamok

• Pahilayo gikan sa mga dapit nga daghag tawo

• Pagpuyo sa mga puy-anan diin imong masirad-an ang mga bentana ug dili makasulod ang mga lamok

• Kon ikaw gihilantan pagpauli sa balay, sultihi ang doktor kon diin ka nagbiyahe

[Mapa/Hulagway sa panid 23]

Mga dapit nga adunay dili pa dugayng pagdagsang sa dengge

Mga dapit nga nameligro sa epidemya sa dengge

Gidak-on sa “Aedes aegypti,” ang nagadala-ug-dengge nga lamok

[Credit Line]

Tinubdan: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Mga hulagway sa panid 24]

Ang posibleng mga itloganan mao ang (1) wala na gamitang mga ligid, (2) mga sandayong sa ulan, (3) mga masitera, (4) mga balde o ubang mga sudlanan, (5) linabay nga mga lata, (6) mga baril

[Picture Credit Line sa panid 21]

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC