Ang Puthaw nga Dalan—Magpabilin Ba?

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Britanya

KANUNAYNG usa ka suliran ang paghatod ug mga manggad ug mga tawo latas sa yuta sa barato ug dali nga paagi. Sukad nga ang industriyal nga rebolusyon nagpauswag sa panginahanglan alang sa wala pa maprosesong mga materyales, ang riles (usahay gitawag nga puthaw nga dalan) may papel nga gidula sa pagsulbad niining sulirana. Taliwala sa nagauswag karon nga pagsalig sa makina nga mosunog ug gasolina ug sa kabalaka bahin sa polusyon, daghan ang nagkonsiderar pag-usab sa riles.

Sa unsang paagi naugmad ang puthaw nga dalan?a Unsay papel nga gidula niini diha sa modernong katilingban? Unsay umaabot niini?

Ika-19ng Siglong Kaugmaran

Niadtong 1804 ang usa ka makinang paandaron sa alisngaw, o steam locomotive, nga gidisenyo sa taga-Cornwall nga inhenyerong si Richard Trevithick, naghakot ug napulo ka toneladang mga kabilya subay sa 14 kilometros nga riles sa katulinon nga 8 kilometros kada oras. Apan kining unang kalamposan sa puthaw nga dalan wala magdugay, kay ang huyang nga riles nahugno tungod sa kabug-at sa makina. Ang suliran niadtong tungora mao ang pagdisenyo ug usa ka makina nga may igong gibug-aton nga mohawid sa puthawng mga riles ug mopugong sa pagdailos apan dili makadaot sa riles.

Walo ka tuig sa ulahi, si John Blenkinsop nag-imbento ug usa ka rack rail, o usa ka riles nga dunay kapaakan sa ligid nga may ngipon, alang sa mga makina sa tren diha sa usa ka minahan ug karbon sa Yorkshire. Unya, si William Hedley nagbuntog sa suliran sa paghawid sa riles pinaagi sa pagpaagi ug enerhiya sa alisngaw sa mga enggansahan paingon sa kapin sa usa ka paris sa mga ligid sa makina. Human niadto, ang mga tren kasagarang nagdagan diha sa walay sabal nga riles. Pagka-1820, ang sinalsal nga puthawng mga riles nga unom ka metros ang gitas-on nagsangga sa ginahimong mas dagko ug mas bug-at nga mga makinang paandaron sa alisngaw.

Ang Stockton & Darlington Railway sa Inglaterra nailado sa 1825 sa dihang ang unang gipaandar-sa-alisngaw nga publikong depasaherong tren sa kalibotan naghakot ug 69 toneladang kargamento ug kapin sa 600 ka tawo subay sa 34 kilometros nga riles sa kinatas-ang katulinon nga 24 kilometros kada oras. Usa sa maong mga pasahero, ang Amerikanong si Evan Thomas nga taga-Baltimore, Maryland, mipauli ug nagdani sa kaubang mga magpapatigayon sa pagpili sa puthaw nga dalan sa ilang siyudad inay sa pagbiyahe agi sa tubig. Busa, ang Baltimore & Ohio Railroad natukod niadtong 1827.

Ang asero nga mga riles, nga mga 60 ka pilong mas maunat-unat kay sa sinalsal nga puthawng mga riles, nahimong sukdanan. Sa Britanya nahitabo kana sukad sa 1857 padayon. Pagka-1870 ang sistema sa riles sa maong nasod gipatas-an ug kapin sa 20,000 kilometros. Ang epekto “dako kaayo,” matod sa The Times sa London. “Sa wala pa ang mga riles, kadaghanang tawo wala makabiyahe sa gawas sa ilang kaugalingong mga balangay.”

Sa laing dapit, usab, nagkadaghan ang mga riles. Pananglitan, sa 1847 ang adunahang mga tawo sa Zurich, Switzerland, nagsugod pagpadala sa ilang mga sulugoon ngadto sa haduol nga Baden agi sa bag-ong giinagurahang riles aron sa pagpalit sa ilang kinaham kaayong lignging Espanyol nga mga tinapay (brötli). Sa ingon nagsugod ang 150-tuig-nga-gidugayong kalambigitan sa mga Sweko ug sa ilang mga riles.

Ang mga riles nagdulag dakong bahin sa kaugmaran sa Tinipong Bansa. Sa 1869 ang unang latas-kontinente nga linya nakompleto sa Amerika del Norte, gikan sa East Coast ngadto sa West Coast. Pinaagi niini dali rang naokupar ang kasadpang bahin sa Tinipong Bansa. Sa 1885 ang unang latas-kontinente nga linya nakompleto sa Canada, gikan sa Montreal, Quebec, ngadto sa Vancouver, British Columbia. Sa pagkatinuod, sa tibuok kalibotan, ang mga riles midaghan.

Pagbutad Nausab

Sa paglabay sa panahon, ang mga tigdumala sa riles nagsugod sa pagsusi ug laing mga paagi sa pagpalakaw sa ilang mga sistema nga mas episyente. Ilang nakaplagan nga ang diesel ug elektrik nga mga makina sa tren, nga mga duha ug tunga ka pilo ang kaepisyente kay sa mga makinang paandaron sa alisngaw, mas madaginotong padaganon. Bisan tuod ang diesel nga mga makina sa tren mas mahal himoon kay sa makinang paandaron sa alisngaw, ang labi pang kamapasiboon niini nagpasabot nga mas diyutay ang gikinahanglan. Ang pagbutad pinaagig elektrisidad dunay bentaha nga mahimong mas kusog ug diyutay rag polusyon. Bisan pa niana, ang enerhiya sa alisngaw padayong gigamit sa daghang nasod.

Sa Pransiya, bisan sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan I, ang gipaandar sa elektrisidad nga mga makina maoy nagpadagan sa mga tren sa sikbit sa siyudad, ug human sa gubat gigamit kini latas sa lagyong mga linya. Sa susama, sa Hapon ang kausaban sa pagbutad gikan sa alisngaw ngadto sa diesel ngadto sa elektrik halos kompleto na. “Ang nag-usbaw nga mga gastos sa sugnod ug sa patrabaho mao ang pangunang mga rason,” matod sa Steam Locomotives of Japan, nga midugang: “Ang laing dakong rason tingali mao nga ang makinang paandaron sa alisngaw nahimong wala na sa panahon, wala na mahimut-i sa daghang nunot-sa-panahong mga tawo. Ang ordinaryong pasahero dili malingaw nga magbiyahe nga maasohan ang iyang nawong; gusto niya ug kaharuhay ug katulin.” Usa ka tigpamaba alang sa mga riles sa India miuyon. “Dili kita makapadayog gamit sa mga makinang paandaron sa alisngaw. Ang tanan gustog tulin nga dagan. Ang mga makinang paandaron sa alisngaw kinaraan na. Kini makadaot usab sa kalikopan.”

Tungod kay ang katulinon ug kapasidad maoy hinungdanong mga bahin aron molampos sa pagpalakaw sa usa ka modernong tren, ang mga tigdumala nagtuon sa ubang mga kaugmaran. Sa Britanya daghang modernong elektrik nga mga depasaherong tren ang gilangkoban sa gibaod nga han-ay sa mga bagon nga ang makina sa tren anaa sa usa ka tumoy ug ang van alang sa konduktor nga may seksiyon nga draybanan anaa sa pikas tumoy.

Ang paggamit ug elektrisidad diha sa puthaw nga dalan dunay mga suliran. Ang ikatulong-riles nga agian sa koryente paingon sa makina ug ang mga sistema sa alambre sa koryente diha sa ibabaw nga naggamit ug direct current nagkinahanglag daghang sub-estasyon sa elektrisidad aron kanunayng dunay koryente. Apan ang pagkaugmad sa mga sistema sa alternating current nga medyo taas ug boltahe nga naggamit ug mas gaan nga mga alambre sa koryente diha sa ibabaw mitapo sa mas gagmay ug mas gaang elektrik nga mga motor aron sa paggama ug mas baratong riles. Karon ang lagyog-biyaheng mga tren nga naggamit sa lainlaing mga tinubdan sa enerhiya mosubay sa ilang mga ruta nga walay kabaldahan.

Pagpabalik sa “Light-Rail Transit”

Ang usa ka natad diin ang puthaw nga dalan sa pagkakaron gigamit pag-usab maoy diha sa pag-ugmad sa light-rail transit.b Ang bag-ong mga sistema sa trambia ginatukod sa kanunayng-nagadako nga mga siyudad sa kalibotan. Sa Sydney, Australia, diin ang mga tigdumala sa transportasyon gikatahong nagtuo nga sayop sila sa pagwagtang sa mga trambia sa siyudad, gigamit pag-usab ang light-rail nga mga sakyanan.

Kasukwahi sa nahitabo sa daghang lungsod sa Britanya sa sayong bahin niining sigloha, kadaghanang Uropanhong mga siyudad nagpabilin sa ilang 100-anyos nga mga sistema sa trambia. ‘Sa Zurich, ang trambia maoy nanguna,’ nagtaho ang mantalaang The Independent. “Sa dihang ang usa ka trambia magkaduol sa usa ka suga sa trapiko, kini magtukbil sa signal nga berde nga magsegurong dili na kini kinahanglang maghulat pa. . . . Ang mga trambia kanunayng modagan nga untop sa panahon.”

Bisan tuod ang mga sistema sa metro o subwey mosaler kaayo sa mga siyudad nga dunay mga populasyon nga mokabat ug minilyon, ang mga trambia molampos pag-ayo sa mga siyudad nga dunay mga populasyon nga katunga sa milyon o menos pa, miangkon ang usa ka Italyanong batid sa kalikopan.

Ang mga trambia makadagan sama sa ubang mga sakyanan sa kadalanan. Sanglit ang light-rail nga mga sakyanan dunay menos nga gibug-aton diha sa ilang mga ehe kay sa naandang mga makina sa tren ug mga bagon, ang mga riles ug mga taytayan mahimong igoigo lang ang kalig-on. Kon unsay mahitabo sa sulod makita latas sa dagkong mga bentana sa sakyanan, nga makadugang sa kasegurohan sa mga pasahero. “Tungod sa wala hitupnging kamapasiboon sa plano niini ang modernong trambia maoy kombinasyon sa mga bentaha sa katulinon sa tren ug sa pagkadaling masakyan sa bus,” nag-ingon ang usa ka pagtuon sa mga sakyanan sa Sheffield, Inglaterra, nga nag-ulohang Tram to Supertram. Ang mga trambia “hinlo, may maanindot nga atmospera ug dili kaayo makadaot sa ekolohiya.” And The Times mikomento: “Ang mga trambia mas kusog modagan sa mga takna nga nagdali ang mga tawo kay sa de motor nga mga sakyanan, ug dili kaayo makahugaw sa kalikopan.”

Mas Kusog ug Mas Hilwas?

Train à Grande Vitesse (TGV), InterCity Express, Eurostar, Pendolino, mga bullet train sa Shinkansen nga sistema sa Hapon (New Trunk Line)​—ang kadaiyahan sa modernong tulin nga mga tren morag walay-kinutoban. Sa tinguha nga makahatag ug mas labaw pang katulinon ug kahilwas, ang mga tigdisenyo sa tren nakaugmad ug bag-ong mga paagi sa pagsagubang sa tuling trapiko diha sa riles. Ang pagtukod ug mga linya sa riles nga molikay sa mga hinanaling kurbada ubay sa ilang gisoldang mga riles nagtugot sa mga TGV sa Pransiya sa pagbiyahe sa gikusgon nga kapin sa 200 kilometros kada oras.

Ang mga tren nga Eurostar sa pagkakaron nagkonektar sa London ngadto sa Paris ug Brussels agi sa Channel Tunnel. Human mobiya sa karaang mga riles sa Britanya nga magpamenos sa katulinon sa tren, ang mga tren nga Eurostar mosagirit latas sa Pransiya ug Belgium sa gikusgong 300 kilometros kada oras. Ang tulo ka oras nga biyahe gikan sa London ngadto sa Paris ug ang duha ka oras ug 40 minutos gikan sa London ngadto sa Brussels naghimo sa puthaw nga dalan nga dakong kakompetensiya sa mga barko ug ayroplano. Apan sa unsang paagi kanang gipauswag nga katulinon nahimong posible?

Sa Hapon, aron maseguro nga hugot ang paghawid sa mga riles, ang mga inhenyero naghimo ug gaan nga tren uban ang mga bagon nga ubos ang sentro sa grabidad. Kasukwahi sa naandang sistema nga dunay duha ka hut-ong sa mga ligid diha sa duha ka bogie, o behikulo nga mopakurbada sa tren, nga gipahimutang sa ubos sa matag bagon, ang mga tren nga Eurostar (18 ka bagon tali sa duha ka yunit nga draybanan) nagpadagan sa duha ka bagon nga dunay usa ka bogie tali nianang duha. Magpamenos kini sa pag-uyog ug gibug-aton ug magpahinabog mas hanoy ug mas tulin nga biyahe.

Ang mga sistema sa pagsignal alang sa tulin nga mga tren lahi kaayo sa aparato sa pagsignal nga gigamit di pa dugay o bisan sa mga suga sa daplin sa riles nga komon gihapon diha sa daghang naandang mga linya. Ang mga kompiyuter diha sa tren magpakita sa tanan nga gustong mahibaloan sa drayber samtang nagdagan ang iyang tren. Ang modernong mga sistema sa komunikasyon magtugot sa sentralisadong mga estasyong tigsignal sa pagkontrolar sa enterong mga ruta.

Ang mga tigplano sa riles nakasusi usab kon unsaon pagpauswag ang katulinon sa mga tren nga nagadagan diha sa naandang mga riles. Ang usa ka bag-ong paagi mao ang mokiling nga tren. Ang mga tren nga Pendolino, nga nagdagan sa Italya ug Switzerland, naggamit niini nga teknolohiya, maingon man usab ang X2000 sa Sweden. Ang ulahi moagi sa naglikoliko nga linya tali sa Stockholm ug Göteborg sa kinatas-ang katulinon nga 200 kilometros kada oras. Tungod sa usa ka binatid nga pagkombinar sa mga shock absorber sa suspensiyon ug sa nagatuyok nga nagagiya-sa-kaugalingong mga bogie, ang mga pasahero dili kaayo laig bation gumikan sa puwersang sentripugal samtang ang tren hanoy nga modagan latas sa mga kurbada diha sa dalan niini.

Ang mga taho bahin sa mas nagkatuling mga tren ug sa makalilisang nga pagkadiskaril magpatungha sa pangutana, Gisakripisyo ba ang kahilwas? Tungod sa usa ka makamatayng aksidente sa riles sa Britanya niadtong 1997, ang The Sunday Times nagtaho nga sa umaabot ang “gambalay sa mga riles duna unyay mga digital nga kontrol aron mas daling makita daan ang mga emerhensiya.” Ang usa ka bag-ong Transmission Based Signalling nga sistema magpasa ug mga mensahe sa radyo direkta ngadto sa nahimutangan sa drayber gikan sa sentro sa pagdumala sa maong sistema. Dugang pa, ang Automatic Train Protection nga teknolohiya sa pagpreno mahimo nang sukdanan sa mga tren sa Britanya, sama sa daghang nasod sa Uropa ug bisan diin. Kon dili makasanong ang drayber sa mga pasidaang signal diha sa daplin sa riles, ang tren awtomatikong mopreno aron luwas nga makahunong.

Usa ka Magnetikong Umaabot?

Alang sa pasahero nga naanad sa iniyagak ug kinagalkal sa ordinaryong biyahe sa tren subay sa lig-on kaayong mga riles o bisan diha sa mga linya sa metro sa siyudad, ang makapahimuot nga pagbati sa mas hanoy, mas hilom nga biyahe makapalipay. Ang mga bagon sa tren diha sa pipila ka linya sa Paris Metro nga dunay gomang mga ligid naghatag sa mga molupyo sa siyudad didto ug diyutayng kahupayan. Apan kini mahimong balewala kon itandi sa kinaulahiang kaugmaran sa puthaw nga dalan.

Ang aserong mga riles nga gidaganan sa naandang mga tren naglimite sa ilang katulinon. Aron mas motulin ang dagan, ang mga inhenyero karon nagaugmad sa magnetic levitation nga mga tren (mga maglev), nga molutaw ibabaw sa usa ka metal nga agianan. Halos dili mobag-id, kini nga mga tren naggamit sa puwersadong mga elektromagnet aron iisa kini ibabaw sa riles ug makapatulin sa dagan ngadto sa kapin sa 500 kilometros kada oras. Sa pagkatinuod, ang The Times sa London nagtaho, niadtong Disyembre 13, 1997, nga ang usa ka maglev sa Hapon nakakab-ot sa wala pa hitupnging katulinon sa tibuok kalibotan nga 531 kilometros kada oras diha sa dunay tawo ug walay tawo nga mga pagdagan.

Pinasikad sa pagkamapinadayonon sa mga dumadapig sa alisngaw​—mga tawo nga nagtipig ug nagpasig-uli sa mga makinang paandaron sa alisngaw​—ug karon ang uban nga nagpaluyo sa mga tren nga gibutad sa diesel ug elektrik nga mga makina, ang umaabot sa mga riles giseguro. Kon sa unsang paagi ang mga tren ug ang mga riles niini maugmad o kon kini mausab sa bug-os, panahon ray mag-igo. Labing menos sa pagkakaron, ang puthaw nga dalan magpabilin.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 22]

Mga Palasyong May Ligid

Ang Railway Museum sa Britanya nga nahimutang sa siyudad sa York maoy nahimutangan sa usa ka talagsaong koleksiyon sa karaang mga bagon nga gigamit sa harianong mga pamilya. Tali sa 1842 ug 1977, 28 ka harianong mga tren ang nagdagan sa Britanya. Panahon sa pagmando ni Rayna Victoria (1837-1901), labing menos 21 ka tren ang gihimo aron magamit niya. Sa pagkatapos sa iyang unang biyahe sa riles, matod niya ang iyang kaugalingon ‘nahimuot pag-ayo’ sa maong kasinatian.

Ang anak ni Victoria nga si Haring Edward VII wala mosakay sa mga bagon nga gihimo alang sa iyang inahan. Hinunoa, gigamit niya ang tulo ka bag-ong mga tren. Sa ulahi, si Haring George V ug Rayna Mary nagbag-o niini ug nagdugang sa unang kaligoanan nga sukad gihimo diha sa tren.

[Kahon sa panid 24]

Kahilwas Una

Aron masagubang ang krimen, ang mga riles naglig-on sa seguridad ug naggamit ug mga kamera ug mga trangka. Apan unsay imong mahimo aron makabiyahe nga mas hilwas diha sa tren? Aniay pipila ka sugyot:

• Ayawg ipakita ang bisan unsang mahalong mga butang.

• Kon ikaw anaa sa usa ka lawak, trangkahi ang pultahan ug ang bentana.

• Empakeha ang imong mga mahalong butang diha sa ubay-ubayng dapit sa imong mga maleta ug mga sinina.

• Ayaw pagsukol kon gihulga.

• Hunahunaang magdala ug paon nga pitaka nga dunay diyutayng kuwarta.

• Pagdala ug mga kopya sa mga dokumento nga nagpaila kanimo.

[Credit Line]

The Daily Telegraph, Marso 22, 1997.

[Mga hulagway sa panid 22, 23]

1. “Lake Shore Flyer,” 1886, T.B.A.

2. Schweizer Centralbahn, 1893

3. Class B1, 1942, Britanya

4. Bödelibahn “Zephir,” 1874

[Credit line]

Early American Locomotives/ Dover Publications, Inc.

[Mga hulagway sa panid 24, 25]

1. Shinkansen, Model 500, Hapon;

2. Eurostar, Pransiya;

3. Train à Grande Vitesse (TGV), Pransiya;

4. THALYS PBA nga tren, Pransiya

[Credit Lines]

Copyright: Eurostar/SNCF-CAV/Michel URTADO

Copyright: Thalys/SNCF-CAV/Jean-Jacques D’ANGELO