Taytayan—Sa Unsang Paagi Kita Makatigayon Kon Wala Kini?

“Dayega ang taytayan nga nagtabok kanimo.”​—George Colman, ika-19ng siglong Ingles nga magsusulat-ug-dula.

KANUS-A ang kataposang higayon nga mitabok ka ug taytayan? Namatikdan ba nimo kini? Minilyong tawo ang nanagtabok sa mga taytayan adlaw-adlaw. Gibalewala lamang nato kini. Kita molakaw, mosakay, o magmaneho ibabaw niini o ilalom niini, nga tingali wala gani magbalebale niini. Apan komosta kon kini wala diha?

Sa kaliboan ka tuig, ang tawo ug hayop nakahimo sa pagtabok sa dili unta maagian nga mga kal-ang, masuba man, mabung-aw, o mapangpang, gumikan sa tanang matang sa mga taytayan. Lisod handurawon ang ubang mga siyudad nga walay ilang mga taytayan​—Cairo, London, Moscow, New York, Sydney, ug daghan pang uban. Oo, ang mga taytayan adunay karaang kaagi.

Mga Taytayan sa Kakaraanan

Kapin sa 2,500 ka tuig kanhi, si Rayna Nitocris sa Babilonya nagtukod ug usa ka taytayan latas sa Subang Euprates. Ngano? Ang Gregong magsusulat sa kasaysayan nga si Herodotus nagtubag: “[Ang Babilonya] nabahin sa suba sa duha ka lahi nga mga parte. Ilalom sa nangaging mga hari, kon gustong moagi ang usa ka tawo gikan sa usa ka parte niini ngadto sa pikas, siya kinahanglang motabok pinaagig sakayan; nga daw alang kanako, hasol kaayo.” Ginamit ang tabla, bika, ug mga blokeng bato alang sa materyales sa pagtukod ug puthaw ug tingga nga pangpalita, nakatukod si Nitocris ug taytayan ibabaw sa usa sa labing iladong mga suba sa karaang panahon.

Usahay ang mga taytayan nakaapektar sa dagan sa kasaysayan. Sa dihang si Haring Dario nga Bantogan sa Persia misugod sa iyang militaryong kampanya batok sa mga Scythianhon, siya gustong moagi kon mahimo sa kinadaliang ruta diha sa kamad-an gikan sa Asia ngadto sa Uropa. Kana nagpasabot sa pagpanguna sa iyang panon sa 600,000 ka sundalo sa pagtabok sa Bosporus Strait. Peligroso ang pagtabok sa dulho pinaagig barko tungod sa bagang yamog ug sulog kaayong mga suba, busa gisumpaysumpay ug gaid ni Dario ang mga barko hangtod nga nakahimo siya ug naglutaw nga taytayan nga 900 ka metros ang gitas-on. Karong adlawa, dili ka na makaagi ug ingon niini nga kahasol nga sama sa kahasol nga naagian ni Dario sa pagtabok sa dulho. Makatabok ka nga walay dos minutos pinaagig kotse kon moagi ka sa mga taytayan sa Bosporus sa Istanbul, Turkey.

Kon ikaw usa ka estudyante sa Bibliya, tingali may mahunahunaan ka nga panahon sa dihang ang kawalay-taytayan nakaapektar sa dagan sa kasaysayan. Hinumdomi kon unsay nahitabo sa dihang gilikosan ni Haring Nabucodonosor sa Babilonya ang siyudad nga islang Tiro. Sa 13 ka tuig misulay siya sa pagdaog sa siyudad, apan siya wala molampos, may bahin tungod kay walay taytayan tali sa isla ug sa kinadak-ang yuta. (Ezequiel 29:​17-​20) Ang siyudad nga isla wala madaog sa laing tulo ka gatos ka tuig, sa dihang nagtukod si Alejandrong Bantogan ug usa ka pinaibabawng dalan gikan sa kinadak-ang yuta ngadto sa isla.

Sa misugod ang unang siglo, ‘gitadlastadlasan sa daghang natukod nga dalan ang Roma,’ apan ang mga Romano nagkinahanglag mga taytayan maingon man mga dalan aron ang imperyo dili-mabungkag. Ginamit ang mga bato nga motimbang ug mga walo ka tonelada matag usa, ang mga inhenyerong Romano nagtukod ug pormag-arkong mga taytayan nga lig-on kaayong pagkadisenyo nga ang pipila niini nagbarog gihapon human sa kapin sa duha ka libo ka tuig. Ang ilang mga aqueduct ug viaduct maoy mga taytayan usab.

Sa Edad Media, ang mga taytayan usahay nagsilbing mga kuta. Sa 944 K.P., ang mga Saxon nagtukod ug kahoyng taytayan tabok sa Thames River sa London sa pagsagang sa pagsulong sa mga taga-Denmark. Halos tulo ka gatos ka tuig sa ulahi, kining kahoyng taytayan gipulihan sa Old London Bridge, nga ilado sa kasaysayan ug sa garay.

Sa panahon nga milingkod sa trono si Rayna Elizabeth I sa Inglaterra, ang Old London Bridge dili kay usa na lamang ka bato nga kuta. May gipatindog nga mga tinukod diha mismo sa taytayan. May mga tindahan diha sa unang andana. Ug ang ikaduhang mga andana? Kini nagsilbing puy-anan sa sapiang mga negosyante ug bisan sa mga sakop sa harianong panimalay. Ang London Bridge nahimong sentro sa katilingbanong kinabuhi sa London. Ang mga abang nga makolekta sa mga tindahan ug mga puy-anan nagtabang sa pagbayad sa pagmentinar sa taytayan, ug, oo, ang London Bridge maoy taytayan nga may bayad ang pag-agi!

Samtang ang mga Uropanhon nagkapuliki sa pagtukod ug mga taytayan nga gama sa kahoy ug bato, ang mga Inca sa Amerika del Sur naghimo niini nga gama sa pisi. Ang usa sa iladong pananglitan mao ang taytayan sa San Luis Rey, nga nagtadlas sa Apurímac River sa Peru. Ang mga Inca nagkuha ug mga lanot sa tanom ug gilubid kini sa paghimog mga pisi nga ingon ka baga sa lawas sa tawo. Ilang gitaod ang mga kableng pisi nga pabanday diha sa mga haliging bato ug dayon gibira kini tabok sa suba. Human sa paggakot sa mga pisi diha sa masigkatumoy, nagbutang sila ug platapormang mga tabla aron mahimong agianan. Ilisan sa mga trabahante nga nagmentinar sa taytayan ang mga kableng pisi matag duha ka tuig. Kining taytayana maayo kaayong pagkatukod ug pagkamentinar nga kini miabot ug lima ka gatos ka tuig!

Mga Taytayan ug Atong Nagabag-ong mga Panginahanglan

Ang mga taytayan kinahanglang makasugakod sa mga linog, kusog nga mga hangin, ug mga kausaban sa temperatura. Sama sa ato nang nakita, dili pa kaayo dugay nga ang mga inhenyero migamit ug kahoy, tisa, o bato sa pagtukod ug taytayan. Sa dihang gigamit ang kotse sa kataposan sa ika-19ng siglo, ang naglungtad na nga mga taytayan kinahanglang pauswagon ug padak-an aron makapaagi ug mas daghang sakyanan.

Ang pag-imbento sa tren nga gipadagan sa alisngaw nakapadasig usab sa pagtukod ug pagdisenyog taytayan. Ang labing kombenyenteng mga ruta sa tren sagad mitadlas ug halapad kaayong suba o lalom nga mga bung-aw. Mahimo bang matukod ang usa ka taytayan sa pagsumpay sa kal-ang ug makadaog sa kabug-at samtang dugang ug dugang nga mga bagon ang gisumpay diha sa tren? Ang cast iron, o pundido, nga mga taytayan nakatagana sa panginahanglan ug mga taytayan sa usa ka higayon. Ang usa sa ilado kaayong mga taytayan sa unang bahin sa ika-19ng siglo mao ang suspension bridge, o nagbitayng taytayan, ibabaw sa Menai Strait sa Amihanang Wales, nga gidisenyo ug gitapos sa inhenyerong taga-Scotland nga si Thomas Telford sa 1826. Kini may gisangkaron nga 176 ka metros ug gigamit gihapon hangtod karon! Apan ang pundido daling malugti, ug daghang taytayan ang nangadaot. Sa kataposan, sa ulahing bahin sa 1800, ang asero gisugdan sa paggama. Kining maong materyales may mga kalidad nga maayong gamiton sa pagtukod ug mas taas, mas luwas nga mga taytayan.

Mga Matang sa mga Gambalay sa Taytayan

Adunay pito ka pangunang mga disenyo sa taytayan. (Tan-awa ang kahon sa ibabaw.) Dinhi, lakbit natong hisgotan ang duha niini.

Ang mga cantilever bridge adunay duha ka dagkong torre, sa magkaatbang nga tampi sa suba. Ang mga sagbayan giugbok diha sa matag torre, sama gayod sa pagkataod sa diving board diha sa kilid sa swimming pool. Aron mabug-os ang taytayan, ang mga sagbayan isumpay sa tunga pinaagig usa ka hugot nga paros.

Kon kusog ang sulog o kon humok kaayo ang salog sa suba, mas pilion ang pagtukod ug cantilever tungod kay kini dili na kinahanglang magkalot pa ug haligi diha sa tunga sa salog sa suba. Tungod sa pagkahugot niini, ang mga cantilever bridge maayo kaayo sa pagdalag mabug-at nga mga sakyanan sama sa mga tren sa riles.

Tingali nakakita ka na ug sirkiro diha sa sirkos nga naglakaw sa usa ka hugot nga pisi. Nakaamgo ka ba nga siya sa aktuwal naglakaw sa taytayan​—usa ka suspension bridge? Ang ubang mga suspension bridge nga gigamit karon sama ra sa usa ka hugot nga pisi. Kini mahimong adunay usa ka kable nga giugbok sa masigkatumoy nga adunay bukag nga nagbitay diha niana. Ang pasahero molingkod sa bukag ug iduso niya ang iyang kaugalingon sa hanayhayg diyutay nga anggulo hangtod nga siya makaabot sa pikas. Ang mga tawo sa tibuok kalibotan naggamit ug yanong pising mga taytayan sa tanang panahon.

Tinuod, dili mo gayod mahunahuna ang pagmaneho ug sakyanan tabok sa taytayan nga gama sa pisi. Human naimbento ang mga kableng sumpaysumpayng-puthawng kadena ug alambreng-asero, nahimong posible ang pagtukod ug mga suspension bridge nga makadaog ug mabug-at nga mga lulan. Ang bag-ong mga suspension bridge lagmit adunay gisangkaron nga moabot ug 1,200 ka metros o kapin pa. Ang suspension bridge sagad adunay duha ka haligi nga gama sa asero, ang matag usa nagsangga sa torre. Ang aserong mga kable, nga ginama sa libolibong alambre, malig-ong gitaod diha sa mga torre ug ngadto sa dalan sa taytayan sa ubos. Ang mga kable mao ang pangunang mga sangga sa kabug-at sa sakyanan ug sa dalan sa taytayan. Kon hustong pagkatukod, ang suspension bridge mao ang usa sa labing luwas nga mga taytayan sa kalibotan.

Sa miagi, tingali wala ka lang magtagad sa mga taytayan. Apan, sa sunod higayon nga molakaw ka sa pagtabok sa usa ka pamilyar nga taytayan, pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Unsay akong nahibaloan bahin niining taytayana? Kanus-a kini tukora?’ Tan-awa kini pag-ayo. Kini ba cantilever, suspension, o ubang matang sa taytayan? Nganong gipili man kining partikular nga disenyo?

Dayon, samtang molabang ka, tan-aw sa ubos ug pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Sa unsang paagi ako makatigayon kon wala kini?’

[Kahon/Hulagway sa panid 12]

MGA DISENYO SA TAYTAYAN

1. Ang mga GIRDER BRIDGE sagad gamiton diha sa mga haywey. Ang mga paros nasangga diha sa mga haligi o mga pundasyon. Kining mga taytayana mahimong moabot ug kutob sa 300 metros.

2. Ang mga TRUSS BRIDGE gisangga sa mga banting nga pormag mga trianggulo. Kining mga taytayana, nga sagad gamiton alang sa mga riles sa tren, gitukod sa pagtadlas sa mga dalama, suba, ug ubang mga babag.

3. Sa mga ARCH BRIDGE ang matag bukas napormang arko. Usa kini sa labing kaarang mga matang sa taytayan. Ang mga Romano nagtukod niining matanga sa arko diha sa ilang mga aqueduct ug viaduct ug naggamit ug keystone sa pag-akob sa arko. Daghan gihapon ang nagbarog karon.

4. Ang mga CABLE-STAYED BRIDGE kaamgid sa mga suspension bridge gawas sa mga kable nga gitaod direkta diha sa mga torre.

5. Ang mga MOVABLE BRIDGE maisa o mabiyo sa pagpaagi sa mga bearko. Ang Tower Bridge sa London maoy maayong pananglitan.

6. Ang mga CANTILEVER BRIDGE gipatin-aw sa pangunang bahin sa artikulo.

7. Ang mga SUSPENSION BRIDGE gipatin-aw sa pangunang bahin sa artikulo.​—World Book Encyclopedia, 1994.

[Chart sa panid 13]

PIPILA KA ILADONG MGA TAYTAYAN

SUSPENSION

Storebaelt Denmark 1,624 m

Brooklyn T.B.A. 486 m

Golden Gate T.B.A. 1,280 m

Jiangyin Yangtze Tsina 1,385 m

CANTILEVER

Forth (duhay bukas) Scotland 521 m matag usa

Quebec Canada 549 m

Mississippi River T.B.A. 480 m

STEEL ARCH

Sydney Harbour Australia 500 m

Birchenough Zimbabwe 329 m

CABLE-STAYED

Pont de Normandie Pransiya 856 m

Skarnsundet Norway 530 m

[Hulagway sa panid 10]

Modernong girder bridge ibabaw sa karaang arch bridge sa Almería, Espanya

[Hulagway sa panid 13]

Brooklyn Bridge, New York, T.B.A. (suspension)

[Hulagway sa panid 13]

Tower Bridge, London, Inglaterra (movable)

[Hulagway sa panid 13]

Sydney Harbour Bridge, Australia (arch)

[Hulagway sa panid 13]

Seto Ohashi, Hapon (cable-stayed)