Pagpaniid sa Kalibotan
Labing Maayo ang Gatas sa Inahan
“Ang gatas sa suso mao ang kinalabwan sa tanang tambal,” matod sa Newsweek. “Ang mga bata nga motutoy niana makakuha sa tanang sustansiya nga ilang gikinahanglan alang sa hustong pag-ugmad sa utok, samtang nagpaus-os sa kapeligrohan nga mataptan sila sa tanan gikan sa mga alerdyi ug mga impeksiyon ngadto sa kalibang, nukanuka ug pulmonya.” Ang American Academy of Pediatrics ug ang American Dietetic Association sa ingon nag-awhag sa mga inahan sa pagpasuso sa ilang bag-ong natawo nga bata sulod sa labing menos usa ka tuig. “Apan kining talagsaong kahinguhaan wala kaayo gamita,” matod sa Newsweek. Ngano? Kasagaran tungod sa sayop nga impormasyon. Ang pipila ka inahan nabalaka nga dili sila makapatungha ug igong gatas sa pagpahimsog sa ilang mga bata. Ang uban naghunahuna nga ang ubang pagkaon gikinahanglan sa sinugdanan. “Ang kamatuoran mao, kadaghanang inahan makatagbaw sa tanang kinahanglanong sustansiya sa bata hangtod sa 6 ka bulan, sa dihang ang gahing pagkaon inanay nga idugang sa pagkaon,” matod sa artikulo. “Ug bisan unsay ilang gikaon, ang mga bata nga nag-edad ug 2 anyos makabenepisyo gikan sa mga antibody ug fatty acid diha sa gatas sa inahan.” May mga benepisyo usab alang sa mga inahan: Ang pagpasuso nagpaus-os sa kapeligrohan sa kanser sa suso ug magpadali sa pagpaus-os sa timbang human sa pagpanganak.
Kakabos—Walay Gipiling Nasod
Sumala sa International Herald Tribune, usa ka di pa dugayng taho sa Hiniusang Kanasoran nagpadayag nga ang kakabos nagauswag, bisan sa labing datong mga nasod sa kalibotan. Daghang tawo sa industriyalisadong mga nasod ang gihikawan sa “pangunang panginahanglan sa tawo,” sama sa trabaho, edukasyon, ug pag-atiman sa panglawas. Sumala sa taho, 16.5 porsiyento sa populasyon sa Tinipong Bansa ang nagpuyo sa kakabos. Sa Britanya ang gidaghanon maoy 15 porsiyento. Sa industriyalisadong kalibotan, 100 ka milyon ang walay pinuy-anan, 37 ka milyon ang walay-trabaho, ug duolan sa 200 ka milyon ang dunay “gidahom nga gitas-on sa kinabuhi nga menos sa 60 ka tuig.”
Dili Gayod Magakosgakos
“Kon naghunahuna ka nga ang leyon o cape buffalo mao ang labing peligrosong mananap sa Aprika, hunahunaa pag-usab,” matod pa sa The Wall Street Journal. “Ang hippopotamus mao ang labing peligroso.” Bisan tuod ang mga kartuning ug mga sugilanon sa mga bata nagpasiugda sa mahigalaon, malipayong mga hippo ug sila popular ingong mga stuffed toy, ang mga hippopotamus maoy nakaingon sa mas daghang kamatayon sa Aprika kay sa ubang mananap. Ang mga giya nag-ingon nga ang labing peligrosong dapit sa kontinente maoy “tali sa hippo ug sa agianan niini paingon sa tubig” ug ang “sunod tingali maoy tali sa inahan nga hippo ug sa iyang nati.” Bisan tuod ang mga hippo morag malinawong tan-awon nga magkaubang nagpalabay sa panahon duol sa lawom hilom nga bahin sa tungatunga sa suba, sila manalipod sa teritoryo ug kasagarang agresibo kaayo kon nakurat o gihagit. Sila kusgan kaayo. “Ang nasuko nga hippo makatunga sa buaya. Ug makakuniskunis sa usa ka baroto,” matod sa usa ka giya. Nan nganong mamaroto taliwala sa mga hippo? Maghatag kinig maanindot nga talan-awon sa suba ug sa mga mananap nga naa sa daplin niana, matod sa mga giya, ug “lagmit menos ang kapeligrohan kay sa pipila sa ubang mga kalihokan nga ginahimo sa mga turista niining mga dapita: pananglitan, mag-bungee-jumping 110 metros gikan sa taytayan sa Victoria Falls.”
Una-“Holocaust” nga Makapabalakang mga Ilhanan Mitungha Pag-usab
“Dunay tilimad-ong mga sumbanan sa mga pag-abuso sa tawhanong mga katungod niining mga adlawa, nga makalilisang nga nagpahinumdom sa mangiob nga mga adlaw sa katuigang 1930 sa dihang ang susamang mga kalihokan naglandong sa Holocaust,” matod pa ni Irwin Cotler, usa ka propesor sa abogasiya sa McGill University ug kaubang-tsirman sa Helsinki Watch Group sa Canada, sumala sa The Toronto Star. Siya nag-ingon nga ang usa ka pagtuon nga gidumala diha sa 41 ka nasod sa Helsinki Federation for Human Rights nagpasiugda sa tatawng timailhan sa kapeligrohan—ang makusog nga pag-uswag sa mga pakigpulong nga nagpukaw ug pagdumot batok sa mga minoriya. Kasagaran sa matang sa pagpakaylap ug pagdumot pinaagi sa mga magsisibya ug sa mga publikasyon sa gobyerno, kini miresulta sa paglutos sa mga minoriya. Matod ni Cotler bahin sa kiling: “Mao kiniy leksiyon sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan nga wala nato makat-oni.” Ang laing nakalimtang leksiyon, siya miingon, mao “ang krimen sa kawalay-pagtagad, ang pagpakahilom sa komunidad bahin niini.”
Kabataan—Mga Biktima sa Gubat
“Sumala sa linaing hawas sa HK nga si Olara Otunnu, ang mga gubat ug mga panagbangi sa miaging dekada mikalas sa kinabuhi sa duha ka milyong bata, nagbilin ug kapin sa usa ka milyon ingong mga ilo, ug grabeng nag-angol o nagpabakol sa laing unom ka milyon,” nagtaho ang mantalaang Aleman nga Grevener Zeitung. Ang Security Council sa HK nagsaway sa tanang batasan nga naghimo sa kabataan nga tumong sa panghasi. Ilabinang gikabalak-an mao ang kapin sa 300,000 ka bata sa tibuok kalibotan nga gigamit ingong mga sundalo. Daghan kanila gikaingong gipugos nga moserbisyo sa militar, ug un-tersiya kanila maoy mga babaye. Kasagaran ang batang mga sundalo gigamit ingong mga tigpatay nga lagmit mapatay. Usa ka bag-ong naporma nga panaghugpong sa dili iya sa gobyerno nga mga organisasyon nangayog internasyonal nga lagda sa diplomasya nga magpataas sa kinaubsang edad alang sa mga sundalo ngadto sa 18 anyos.
Batikano Anaa sa “Web”
Sa 1994 ang Batikano mipirmag kontrata nga mag-abli ug Web site diha sa Internet. Ang relihiyosong mga serbisyo, sama sa direktang pagsugid ug pagkonsulta sa mga pari mahitungod sa “bisan unsang pagduhaduha” bahin sa relihiyosong mga butang, mabatonan na karon diha sa Internet, nagtaho ang mantalaang El Financiero. Sa usa ka site, ang mga “cybercatholic” makahangyo nga iampo sila. Posible usab nga motan-aw sa aktuwal nga sibya nga ang papa naghatag sa iyang bendisyon sa ma-Dominggo. Unya anaa ang panganunsiyo nga nagtagana ug “mga kahigayonan mahitungod sa pagpalit ug pagbaligya ug relihiyosong materyal.” “Ang suliran mao nga diyutay ra kaayong mga panid sa Katoliko ang kanunayng tan-awon,” matod sa El Financiero. “Ang panid sa Batikano tan-awon lamang ug menos sa 25 ka beses kada adlaw, ug kadaghanang mga tumatan-aw maoy gikan sa Katolikong prensa.”
Pagpili nga Magpabiling Masakiton
“Ang TB nagpabiling Num 1 nga tigpatay sa kalibotan,” nagtaho ang mantalaang Cape Times. Kusog nga mikaylap taliwala sa mga kabos kaayo sa Habagatang Aprika, kini mopatay ug kapin sa 13,000 didto kada tuig ug naghimo sa daghan nga masakiton kaayo nga dili makatrabaho. Alang sa naulahi, ang mga alawans alang sa pagkabaldado gihatag sa gobyerno ug gihimong mabatonan ang mga tambal sa TB. Apan sanglit nihit ang trabaho ug kasagaran gamay ra ang suweldo, ang pipila ka pasyente mihukom sa pag-undang sa ilang pagpatambal sa TB aron magpadayon ang ilang alawans nga salapi. “Ang salapi maoy mga 10 ka pilo nga labaw pa kay sa ilang naandang madawat alang sa dili-regular nga trabaho nga ilang gihimo,” misaysay si Ria Grant, usa ka direktor sa organisasyon sa Habagatang Aprika nga Pag-atiman sa TB. “Sila nagtuo nga mas maayo pa nga masakiton kay sa maayog lawas human nila mahibaloi kon pilay kuwartang ilang makuha.”
Katulogong mga Drayber
“Ang pipila ka eksperto nag-ingon nga ang nagduka nga mga drayber sama ka peligroso sa hubog nga mga drayber,” nagtaho ang The Journal of the American Medical Association. “Ang papel nga gidula sa pagkakatulogon diha sa mga binanggaay [sa de motor nga sakyanan] sa dakong bahin wala kaayo pabilhi, ug ang nagduka nga mga drayber maoy dakong hulga sa kahimsog ug kahilwas sa publiko.” Sumala sa The Toronto Star, ang mga pagtuon nakakaplag nga ang mga tawo dili lang gayod makatagna kon kanus-a sila makatulog o makahukom sa ila mismong pagkakatulogon. “Ang pagkatulog maoy panginahanglan sama sa gutom ug pagginhawa,” matod ni Stephanie Faul, usa ka tigpamaba alang sa American Automobile Association Foundation for Traffic Safety. “Sa dihang ang imong lawas nagkinahanglag pagkatulog, basta makatulog ka na lang.” Unsay angayng buhaton sa mga drayber sa dihang magsige sila ug panghuy-ab o ang ilang mga mata mopiyong o dili na tarong ang dagan sa sakyanan? “Ang kasagarang mga pagsulay nga momata, sama sa pag-abli sa bentana o pagpatokar sa radyo, dili gayod mosaler,” matod sa The Toronto Star. “Ang caffeine makatabang alang sa dili-dugay nga kaigmat apan dili magpaus-os sa pisiolohikal nga panginahanglan sa pagkatulog.” Ang katulogong mga drayber gitambagan nga mohunong sa usa ka luwas nga dapit ug motagpilaw.
Unsa ka Daghang Kagaw?
Ang kagaw maoy kasagarang matang sa kinabuhi sa yuta. Kini naglungtad ilalom sa salog sa kinalawomang dagat ug 60 kilometros sa ibabaw sa atmospera. Ang ilang kinatibuk-ang gibug-aton mas dako pa sa bisan unsang ubang porma sa kinabuhi. Ang una tingaling malugotong pagsulay sa pagbanabana sa ilang gidaghanon gipatik na karon sa mga siyentipiko gikan sa University of Georgia, T.B.A. Ang ilang banabana maoy singko nga gisundan sa 30 ka sero. “Kadaghanang tawo naghunahuna nga ang kagaw magpahinabog sakit,” matod sa The Times sa London. “Apan gamay nga bahin lamang ang magpahinabog sakit. Bisan pag ang tanang kagaw nga nagpuyo diha sa tanang mananap tigomon, kini mokabat ug mga 1 ka porsiyento sa katibuk-ang gidaghanon. Ang kadaghanan dili lamang kay dili-makadaot kondili hinungdanon, nga motabang sa mga kalihokan sama sa paghilis.” Ikatingala, 92 hangtod sa 94 porsiyento sa tanang kagaw makaplagan diha sa binanlas nga kapin sa napulo ka sentimetros ubos sa salog sa dagat ug sa ilawom sa yuta sa giladmon nga kapin pa sa nuybe metros. Kining mga dapita kaniadto gihunahuna nga halos walay kinabuhi. Mga katunga sa uga nga timbang sa kagaw gilangkoban sa ilang sulod nga karbon, usa ka elemento nga kinahanglanon sa kinabuhi. “Ang gidaghanon sa karbon nga gipondo diha sa kagaw halos motumbas nianang gipondo sa tanang tanom sa kalibotan,” matod sa The Times.